Вучаць у школе: жанчыны пад кантролем

Увосень 2015 году большасць беларусаў неспадзявана для саміх сябе даведалася, што ў Беларусі ёсць літаратура, больш за тое, што ў нас ёсць пісьменніцы — жанчыны, якія выйшлі з-пад кантролю.

Як настаўніца я глыбока перакананая, што ўяўленні пра нацыянальную культуру ў большасці беларусаў складваюцца дзякуючы школе, калі быць больш дакладнай — дзякуючы аднаму ці нават цэлым двум прадметам — беларускай мове і беларускай літаратуры, якія засталіся, па сутнасці, галоўным, калі не адзіным, транслятарам нацыянальнай традыцыі, беларускага вобразу свету, ладу мыслення, мадэляў паводзінаў, нацыянальных стэрэатыпаў і г.д. Адпаведна, уяўленні гэтыя наўпрост залежаць ад таго, хто, што і як выкладаў вам у школьныя гады, ці змог гэты нехта раз і назаўжды адбіць у вас ахвоту браць у рукі кнігу з ненавіснай літарай "ў", ці наадварот — прымусіў вас насуперак усяму і ўсім стаць на пакручастую дарожку беларушчыны.

Думаю, ні для каго не сакрэт, што Беларусь была і дагэтуль застаецца глыбока патрыярхальнай краінай, дзе ўсё галоўнае робіцца рукамі чалавека — мужчыны: ён — пуп зямлі беларускай, ён — гаспадар, які мае выключнае права займаць пасады і зарабляць, ствараць вайну, мір і культуру, ды што там казаць, нават скланяцца па-свойму. А жанчыне застаецца адна-адзіная магчымасць самарэалізацыі — быць “за/мужам”, рэшта так напраўду мала каго цікавіць.

Зразумела, што вельмі вялікую ролю ў такім становішчы адыгрывае сістэма школьнага выхавання, таму варта паглядзець, як у школьным курсе літаратуры, які для большасці беларусаў застаецца адзінай крыніцай ведаў пра непрачытаных, незразумелых, абсалютна не адрозных і, галоўнае, даўно і безнадзейна мёртвых “зорачак на небасхіле беларускай літаратуры”, выглядаюць жанчыны.

Для аналізу возьмем школьную праграму па беларускай літаратуры з дзявятага па адзінаццаты класы, дзе дастаткова дарослыя, у меру разумныя беларускія школьнікі паслядоўна асвойваюць дзесяць стагоддзяў літаратурнай гісторыі і ў ідэале пры канцы мусяць атрымаць цэласнае ўяўленне пра шлях развіцця пісьменства ад Сярэднявечча да сучаснасці. На трохгадовае спазнанне гэтага нялёгкага шляху адведзена 159 урокаў, з якіх на манаграфічнае вывучэнне творчасці пісьменніц цэлыя 3 (!) — такой выключнай пашаны заслужылі дзве паэткі: у дзявятым класе — Цётка (1 урок), у адзінаццатым — Яўгенія Янішчыц (2 ўрокі). На гэтым разважанне пра ролю жанчыны ў гісторыі беларускай літаратуры “наогул і ў прыватнасці” можна было б скончыць, але мы працягнем.

Літаратура, як і ўсё істотнае ў Беларусі, — справа мужчынская: ніводная жанчына так і не змагла ўвайсці ў беларускі літаратурны пантэон, хаця б на ўзроўні імя стаць неад’емным складнікам нацыянальнай культуры. Запытаныя знянацку, ці змогуць шараговыя беларусы згадаць імёны беларускіх пісьменніц? Мой дзесяцігадовы настаўніцкі досвед падказвае, што наўрад ці. Сёння, відаць, згадаюць Святлану Алексіевіч, калі вельмі пашанцуе, Цётку, а рэшта — цішыня. Зразумела адно: жанчына прысутнічае ў беларускай літаратуры найчасцей выключна на ўзроўні мастацкага вобразу, прычым вобраз гэты створаны мужчынам.

Школьная праграма дастаткова даўно і паспяхова фармуе ў беларусаў надзвычай трывалы стэрэатып, што “белліт” — справа неразвітая, нудная і ніяк не звязаная з сучаснасцю. Што нам, маўляў, да вашай вёскі ды вайны? Пра існаванне жывых пісьменнікаў мае вучні, напрыклад, у дзясятым класе нават не здагадваюцца і бываюць шчыра здзіўленыя, убачыўшы якога-небудзь літаратара, маладога, сімпатычнага і да таго ж цалкам жывога (!). Для большасці беларусаў літаратура скончылася ў часы Караткевіча і Быкава, а таму пытанне жаночай прысутнасці ў літаратуры здымаецца неяк само сабой.

У класічных тэкстах, вывучэнне якіх прадугледжвае школьная праграма па літаратуры, транслююцца традыцыйныя гендарныя стэрэатыпы, дзе роля жанчыны акрэсліваецца дастаткова банальна: “Ганна завіхалася каля печы”. Роля гэтая можа вар'явацца ад рамантычнай: “Як адгалосак, як цень свайго мужа, яна жыла яго жыццём, радавалася яго радасцямі, гаравала яго горам; падабалася ёй тое, што яму было даспадобы, і ганьбіла тое, што ён не любіў. Ён быў як бы сонцам, а яна — планетай, якая кружылася вакол сонца”[1], — так яе бачыў Змітрок Бядуля ў апавяданні “Бондар” (1920), да дастаткова брутальнай, як яна сфармуляваная ў апавяданні Янкі Брыля “Галя” (1953): “Яна была паслухмяная, ціхая, верная, гадоў ужо сорак маўчала, як цягавіты, непераборлівы конь”[2]. І варта адзначыць, што ідэал гэты мала змяніўся за апошнія некалькі стагоддзяў.

Самастойны вобраз жанчыны ў новай беларускай літаратуры ўзнікае ў эпоху рамантызму, што выводзіць на сцэну Гісторыі гераічную жанчыну, у варыянце школьнай праграмы — Гражыну Адама Міцкевіча (1821). Гераіня Міцкевічавай паэмы прымярае на сябе не толькі мужчынскія заняткі:

Падобная ва ўсім аж да драбніцы,

Яна і сэрцам мужа паўтарала,

Любімыя заняткі маладзіцы

Не раз адкладвала і зброю брала.

Не раз на жмудскім скакуне гарачым

Ў рысінай шапцы, у мядзведжай свіце

Паміж стралкамі, як сапраўдны віцязь,

Бывала, полем ці дарогай скача.

На ўцеху мужу часта ў той адзежы

Сустрэчных абазнацца прымушала,

Не раз ад варты ці з высокай вежы

Пашану княскую яна прымала[3].

Але і мужчынскія функцыі:

Вайна і суд, паход ці змова

Залежыць часта ад княгіні слова,

Хоць гэта іншым цалкам невядома.

Княгіня не раўня была кабетам,

Якія ўладаю сваёй над домам

Не могуць не хваліцца перад светам.

Яна перад чужым таіла вокам,

Якую сілу ў сэрцы мужа мела,

І мала з тых, што там жылі, пад бокам,

Пра гэта знала, праўду разумела[4].

Пры гэтым трагічны фінал паэмы, пагібель Гражыны і князя Літавора, спрычынены акурат фізічнай слабасцю гераіні, немагчымасцю замяніць мужчыну ў бітве.

Трагедыяй заканчваецца і бунт супраць мужчынскага свету ў рамантычнай паэме Янкі Купалы “Бандароўна” (1913), дзе гераіня, паўстаўшы супраць гвалту і сваволі князя, плаціць за сваю непакору жыццём.

Як бачым, і спроба замяніць мужчыну, і спроба не падпарадкавацца яму прыводзіць у літаратуры рамантызму да катастрофы і гераічнай, але ўсё ж пагібелі жанчыны.

Паўнакроўныя, псіхалагічна распрацаваныя жаночыя вобразы з’яўляюцца ў беларускай літаратуры толькі ў 1920-я гады, прычым надзвычай цікава інтэрпрэтуюцца яны зноў-такі менавіта ў творчасці мужчын.

1920-я гады — перыяд карэннай ломкі традыцыйнага ладу жыцця, абумоўленай цэлым комплексам прычын: прыходам беларусаў у горад, калектывізацыяй — фактычным знішчэннем беларускай вёскі і патрыярхальнай вясковай культуры, побытавай рэвалюцыяй, якая прадугледжвала трансфармацыю базавых маральных каштоўнасцяў і сацыяльных інстытутаў, напрыклад, інстытута сям’і.

Праблема “вызвалення жанчын ад пялюшак”, як з’едліва акрэсліў яе Андрэй Мрый у неўміручых “Запісках Самсона Самасуя” (1929), псіхалагічныя зрухі, якія адбываюцца ў свядомасці жанчыны як захавальніцы сям’і, надзвычайна цікавіла аднаго з самых вядомых пісьменнікаў 1920-х гадоў — Міхася Зарэцкага. У цэнтры яго апавяданняў — папулярная ў ранняй савецкай літаратуры праблема “новага чалавека”, прычым часта чалавекам гэтым была менавіта жанчына. За “вялікім пераломам” у жаночай свядомасці ў творах Зарэцкага мы назіраем вачыма мужчыны, амаль заўсёды гэта “наш, савецкі чалавек”, чалавек пры ўладзе — старшыня выканкама ці нават ЧК, якога здзіўляюць “вострыя”, “рэзкія”, “бесцырымонныя”, “хваравітыя” жанчыны новай эпохі, якія “мітусяцца, ломяцца, быццам хочуць здзівіць”[5], а па сутнасці “надакучылі гэткія”.

Міхась Зарэцкі быў уважлівым чытачом Фёдара Дастаеўскага: ён увёў у беларускую прозу вобразы жанчын, апантаных ідэяй, якія, як Раскольнікаў у “Злачынстве і пакаранні”, ставяць над сабой жахлівы эксперымент, імкнучыся знішчыць у сабе “жаночае, надта жаночае”. Так, Шумава, гераіня апавядання “Дзіўная” (1925), усімі сіламі імкнецца да свабоды, разумеючы яе як свабоду “ад” — ад любых прывязанасцяў, якія робяць жанчыну слабай, адданай і бязвольнай, робяць яе рабой, у той час як жанчына павінная быць чалавекам. Яна паўстае супраць жаночай прыроды, аддаючы сваё дзіця на выхаванне ў дзіцячы дом, тлумачачы гэта высокай мэтай: “Нам трэба тварыць новых людзей, людзей калектыву, у якіх няма матак, бацькоў, у якіх бацькі — усё чалавецтва. Да гэтага трэба ісці”[6]. А ў выніку пры выпадковай сустрэчы з сынам гераіню псіхалагічна забівае яе ж ідэя: “Дзіцёнак трапятаўся, нецярпліва адмахваўся, як ад дакучнае мухі, з усіх сіл вырываўся. Злаваў, што яго адарвалі ад цікавай гульні. А яна горача песціла яго, цалавала”[7].

Служэнне вялікай ідэі прыводзіць да катастрофы і гераіню апавядання Міхася Зарэцкага “Кветка пажоўклая” (1926). Дзеля святой справы Рэвалюцыі Марына Гарнова адмаўляецца ад сваёй індывідуальнасці: “Я да вас далучылася, увабрала ў сябе тыя парыванні, той запал, што гарэў тады ў сэрцах паўстаўшых работнікаў. Я тады пачула тую магутную волю калектыву… Я злілася з ёй, у ёй растапілася, працялася наскрозь агульнай сталёвай думкай, агульным бурлівым пачуццём”[8]. У ахвяру волі калектыву было прынесена тое, што робіць нас адметнымі, — сям’я: вядомая на ўвесь горад чэкістка ўласнаручна падпісала смяротны прысуд свайму брату: “Мо каб хто чужы папрасіў, я б не ўтрывала, дала яму паратунак. Але гэта быў брат, а ў той час нікога я не лічыла такімі ворагамі, як сваю радню…”[9] І зразумела, што жыць, знішчыўшы сваё, немагчыма.

Міхась Зарэцкі скрупулёзна аналізуе разбуральныя працэсы, якія адбываюцца з людзьмі: яго гераіні — жанчыны, асуджаныя самімі сабой і сістэмай, якой яны служаць, на пагібель, а мужчыны — эмацыйныя кастраты, для якіх любыя пачуцці — багна, што пазбаўляе волі. Вось, напрыклад, як рэагуе на самагубства сваёй каханай Булановіч, які колькі гадзін таму прысягаў за яе памерці: “А мо так лепей? Для яго лепей, бо разарвала тыя ліпучыя путы, павучынне тое атрутнае, што хмелем спавівала волю яго, што цягнула ў прыгожую, але грузкую, дрыгвяную багну. І лягчэй рабілася на сэрцы. Узнімалася бадзёрасць, смага да гэтага сумятлівага, пярэстага жыцця, поўнага здаровага, магутнага руху”[10].

Найбольш цікавыя вобразы жанчын у школьнай праграме паўстаюць у знакавых тэкстах беларускай літаратуры ХХ стагоддзя — “Палескай хроніцы” (1962, 1966, 1976) Івана Мележа і “Знаку бяды” (1982) Васіля Быкава, што пэўным чынам падагульняюць магістральныя тэмы літаратуры ХХ стагоддзя — тэмы вёскі і вайны. Прычым як Іван Мележ, так і Васіль Быкаў ствараюць менавіта архетыповыя мужчынскія і жаночыя вобразы, падрабязна апісваючы беларускі нацыянальны характар.

На маю думку, “Палеская хроніка” Івана Мележа — не толькі кульмінацыйны твор беларускай вясковай прозы, гэта твор, у якім жанчына напраўду выходзіць з-пад кантролю, каб у нейкі момант стаць дамінантай аповеду, выціснуўшы на перыферыю і Яўхіма, і Васіля.

Раман “Людзі на балоце” можна інтэрпрэтаваць як твор пра “выхаванне жанчыны” ў кансерватыўным грамадстве, дзе ёй фактычна навязваецца роля ахвяры. Іван Мележ з выключнай псіхалагічнай дакладнасцю паказвае працэс ломкі маладой дзяўчыны, якую бацькі аддаюць замуж за чалавека, які яе ледзь не згвалціў. Прычым працэс гэты запускае яе ж бацька, які мусіў абараніць сваю адзіную дачку, але не знайшоў у сабе сілы супрацьстаяць ні жонцы, ні думцы аднавяскоўцаў: “За клопатным роздумам пра яе [Ганну] таілася ў бацьку ганарліва-задаволеная думка — завіталі, кланяюцца, просяць, багацеі!”[11] Следам за бацькам да працэсу “ломкі” падключаецца мачаха з заклікам падумаць пра сям’ю. А Васіль, які паверыў плёткам, бо чужая думка важнейшая за ўласныя пачуцці, вельмі хутка знаходзіць сабе рацыянальнае суцяшэнне: “Усё адно ніякага толку не було б ад етаго стаяння…. Не пара яна мне, усё адно. Толькі і дабра таго, што краса, — а хіба з той красы жыць будзеш, пабагацееш!.. Е аб чым гараваць — захачу, заўтра хоць з Верай Пракопавай загуляю. Не ёй, не Ганне раўня: нешто прывязе ў хату. Зямля каля цагельні, мо перападзе трохі…”[12]. Так узнікае неверагодны любоўны трохкутнік Васіль — Ганна — Зямля ля цагельні, у якім жанчына цярпіць паразу. Прычым двойчы, калі згадаць выбар, які робіць Васіль у рамане “Подых навальніцы”. У падобнай сітуацыі адзіны шлях, які застаецца жанчыне, — шлях цярпення і пакоры, на які першапачаткова і наважваецца Ганна: “Што ж, можа, лёсам гэта прызначана, Богам?.. І няхай не даспадобы ён [Яўхім], мусіць, неяк зжывуцца. Любіць жа ён, што ні кажы… І яна — сцерпіцца, злюбіцца!” Між іншым, менавіта з такой пазіцыі, з гэтага “сцерпіцца — злюбіцца”, вырастае нацыя законна згвалчаных жанчын і недалюбленых, народжаных у нешчаслівых шлюбах дзяцей. Наша нацыя.

Развіццё вобразу Ганны ў трылогіі Івана Мележа ілюструе працэс разрыву шаблона, выхаду жанчыны па-за межы навязанай ёй грамадствам сацыяльнай ролі — быць бонусам да пасагу. Ганна парушае ўсе магчымыя табу і прыходзіць да адзінага і абсалютна неверагоднага для традыцыйнага беларуса рашэння сысці з вёскі (для тутэйшых людзей гэта тоесна вар’яцтву і смерці, дастаткова згадаць, напрыклад, “Раскіданае гняздо” (1913) Янкі Купалы ці “Пошукі будучыні” (1944) Кузьмы Чорнага) і дазволіць сабе стаць шчаслівай. Праблема адна: з кім? З Васілём? Але ён не здатны быць не такім, як усе, выбраць неістотнае (каханне), ахвяраваўшы істотным (зямля). З Башлыковым? Ён сваім статусам, становішчам задае ёй невядомы раней узровень, але пры гэтым сам не здольны ахвяраваць дзеля кахання сваёй партыйнай кар’ерай. Застаецца адно: быць самотнай.

Канчатковая перамога жаночага пачатку, трансфармацыя беларусаў у нацыю мужных жанчын і слабых, не здольных да дзеяння мужчын адлюстраваная Васілём Быкавым у аповесці “Знак бяды”. Героі быкаўскага твора, лёс якіх разгортваецца на фоне знакавых у сваёй трагічнасці момантаў беларускай гісторыі ХХ стагоддзя, увасабляюць сабой вельмі дзіўны варыянт нацыянальнага характару. Жаночы пачатак — Сцепаніда, “актывістка”, якую жыццё прымусіла рабіць выбар і несці за яго адказнасць, асоба, унутраным стрыжнем якой ёсць пачуццё справядлівасці, што не дазваляе ёй маўчаць, вымушае супраціўляцца, як бы абсурдна часам ні выглядалі спробы гэтага супраціву. Мужчынскі пачатак — Пятрок (нават не Пётра, а менавіта Пятрок, памяншальна-ласкальная форма імя тут гаворыць само за сябе), “недалэга”, слабы, нерашучы, зламаны працай на Галгофе мужчына, які звык выжываць = прыстасоўвацца: “Галоўнае — у яго няма жаднай цвёрдасці, мужчынскай самавітасці, з кожным ён гатоў пагадзіцца, падтакнуць, хоць той брэша, не баючыся бога”[xiii]. Так нараджаецца дастаткова распаўсюджаная і на сённяшні дзень мадэль сям’і, на чале якой жанчына, якая хіба што фармальна прызнае верхавенства мужчыны.

Такім чынам, вобраз жанчыны ў праграмнай беларускай літаратуры двух апошніх стагоддзяў праходзіць значную эвалюцыю: з бясслоўнай служкі жанчына ператвараецца ў рухавік жыцця, зрэшты, як след не прызнаны, недаацэнены грамадствам, якое ў пераважнай большасці складаецца з жанчын і адначасова лічыць слова “фемінізм” ледзь не лаянкавым. Як вынік, у нас ёсць “жаночая” літаратура (нават калі пра яе не здагадваецца школьная праграма), але ці ёсць у гэтай літаратуры вобразы шчаслівых, самарэалізаваных жанчын? Я не ведаю. А вы?