Пра беларускі зборнік казак братоў Грымаў

Мінула некалькі месяцаў, і на паліцах кнігарняў зборніка братоў Грымаў ужо не знайсці, выдавец Ігар Логвінаў абяцае дадрукаваць.

Сяргей Календа пагутарыў пра Грымаў з пісьменнікам і перакладчыкам Альгердам Бахарэвічам і мастачкай Васілісай Палянінай-Календа.

Сяргей Календа: Альгерд, як у цябе з’явілася цікавасць да братоў Грымаў і калі ты пачаў іх перакладаць?

Альгерд Бахарэвіч: Гадоў шэсць таму ў адной гамбургскай кнігарні я натрапіў на двухтомнік братоў Грымаў, купіў, сеў чытаць — і раптам адчуў сябе як хлопчык, які прачнуўся ў чароўным лесе. Такім, ведаеш, цёмным, але з сонцам, якое прабіваецца скрозь шаты дрэваў. Неперадавальнае адчуванне. Я й падумаць не мог, што казка можа так узрушыць дарослага чалавека. Праўда, калі быць шчырым, такім ужо дарослым я сябе не лічыў… Можа, таму і ўзяўся перакладаць. А пачаўшы працу, зразумеў, што казка — гэта, як я люблю паўтараць, крышталізаваная літаратура. Без дамешкаў. Прыгожая гісторыя з правільным парадкам словаў, вольная ад аўтарскага славалюбства і лішніх моўных выкрутасаў.

Ну, і да таго ж мне як беларусу і як чытачу крыўдна зрабілася: сорамна не мець на сваёй мове кнігу казак братоў Грымаў. Але гэта потым ужо, і наогул гэта іншая тэма. Я пра высокую місію, у якую тады верыў: кожны беларус, які хаця б трохі валодае замежнай мовай, мусіць перакласці штосьці з таго, што яму падабаецца. Беларуская культура мусіць заўжды мець пад рукой замежныя тэксты, пераствораныя па-беларуску, бо ёсць такія прабелы…

С.К.: Што было цяжэйшым: зрабіць першыя крокі да перакладу ці адабраць казкі, каб іх перакласці?

А.Б.: Спачатку я працаваў марудна, больш чытаў, учытваўся, спрабуючы адчуць музыку Грымаў. І гэта было самае цяжкае. У іх жа ёсць казкі, запісаныя імі проста на дыялектах, без, так бы мовіць, перакладу на хохдойч. Праблема была яшчэ і ў тым, каб яны натуральна гучалі па-беларуску, і тут уся мая праца ляснула б, калі б не Сяргей Шупа, які пагадзіўся быць рэдактарам кнігі. Я не лічу сябе добрым перакладчыкам, мне пакуль не хапае слыху і навыкаў. Пісаць самому і перакладаць — дзве розныя стыхіі. Найбольш плённа я пачаў працаваць, калі жыў у доме Генрыха Бёля ў вёсцы Лянгенброх. Там, бывала, я перакладаў па казцы за дзень.

С.К.: Ці была задума пакінуць менавіта такую колькасць казак для беларускіх чытачоў?

А.Б.: Спачатку была задума перакласці ўсе дзвесце тэкстаў, якія ўваходзяць у кананічнае выданне Грымавых казак. І выдаць іх з каментарамі — зрабіць такое сабе квазінавуковае выданне. Але потым быў зроблены выбар на карысць «прыватнай калекцыі Альгерда Бахарэвіча». Бо так, здаецца, больш цікава для чытача і кніжка атрымалася б для ўсіх, а не толькі для аматараў нямецкай літаратуры і гісторыі ХІХ стагоддзя. Я проста адабраў некалькі дзясяткаў казак, якія найбольш падабаюцца мне самому.

С.К.: Якая казка далася цяжэй за астатнія? Якія перашкоды сустракаліся на шляху, ці, так бы мовіць, складанасці перакладу?

А.Б.: Напэўна, цяжэй за ўсё даваліся казкі на дыялектах. Іх не так шмат, наколькі я памятаю, але гэта як перакладаць з асобнай мовы. І яшчэ тыя казкі, якія я чытаў упершыню. Калі перакладаеш казку пра ваўка і семярых казлянятаў, вядомую абсалютна ўсім, або там «Чырвоны каптурок», — гэта адно, а вось калі перад табой вялікі і ніколі дагэтуль не чытаны тэкст… Напрыклад, «Дзяўчына без рук» або «Тры фельчары».

Пэўную цяжкасць уяўлялі для мяне вершаваныя тэксты, якія там-сям раскіданыя па казках і часам напалову складаюцца з гукаперайманняў або проста з нейкіх чыста фанетычных гульняў. Але паэзія мне не чужая, я сам часам вершы пішу і вершаскладаннем, як і любы літаратар, валодаю дастаткова. «Буркі-буркі-вічкі, кроў у чаравічку, і нага ў ім пухне, пашукай на кухні»... Ці яшчэ: «Уцякай, пакуль жывая, тут жыве забойцаў зграя», — не думаю, што атрымалася так ужо кепска.

С.К.: Якая аўдыторыя будзе чытаць казкі?

А.Б.: У гэтай кнізе ёсць казкі досыць жудасныя і крывавыя. Некалі нават была ідэя, што іх варта было пазначыць адмысловым значком, чэрапам там з косткамі ці нейкім яшчэ. Але прэзентацыя кніжкі паказала, што страхі перабольшаныя. Дзеці ўсё ўспрымаюць адэкватна, баяцца хутчэй дарослыя. Літаратура наўрад ці здольная зрабіць з чалавека пачвару, калі ён сам гэтага ўпотай не хоча. Так што гэта кніжка для ўсіх. І казкі ў ёй сабраныя самыя розныя. У Грымаў наогул можна выдзеліць чатыры асноўныя карпусы казак: чарадзейныя, прыгодніцкія, дыдактычныя і абсурдысцкія. Усе яны так ці інакш прадстаўленыя ў кніжцы.

С.К.: Чаму для выдання абралі менавіта выдавецтва "Логвінаў"?

А.Б.: Як вядома, выдавецтваў, якія мелі б інтарэс да беларускамоўных кніг, у нас не так шмат. Адкажу так: выдавецтва «Логвінаў» не толькі выказала вялікую цікавасць да Грымавых казак — яно зрабіла ўсё магчымае, каб кніжка выйшла менавіта ў іх.

С.К.: Чаму было вырашана абраць мастаком Васілісу Паляніну-Календа?

А.Б.: Ад самага пачатку мне хацелася, каб кніжку праілюстраваў мастак, які не працуе ў звычным усім мульцяшна-казачным, кічавым стылі, каб ілюстратар быў адметны, з унікальнай манерай і пазнавальны. Васіліса акурат такая — з тонкім разуменнем казкі як жанру і вельмі арыгінальным стылем, які немагчыма падрабіць. У кнізе чуваць голас сапраўднага мастака, і я вельмі рады гэтаму. Дзякуй Васілісе, дзякуй усім, хто спрычыніўся да выдання, дзякуй чытачам, дзякуй братам Грымам.

Сяргей Календа: Васіліса, скажы, якія былі твае першыя ўражанні ад казак?

Васіліса Паляніна-Календа: Самыя добрыя! Казкі неверагодныя, цудоўныя, трэшавыя і прывабныя ўсім гэтым. Такі смелы і вельмі прыемны фармат дакладна не здольны пакінуць кагосьці абыякавым.

С.К.: Як з’явілася ідэя менавіта такога стылістычнага аздаблення кнігі?

В.П-К.: Спачатку былі накіды, якія абазначалі агульную стылістыку і тэхніку выканання. А падчас працы з’явілася шмат незапланаваных нюансаў. Самі казкі дыктавалі ўмовы, а я іх выконвала. Усё як заўсёды — працоўны праект з непрадказальным фіналам.

С.К.: Што выклікала складанасці?

В.П-К.: Складанасцяў як такіх, не было. Як могуць з’явіцца складанасці, калі тэксты казак настолькі вольныя і свабодныя ад сацыяльных ці маральных нюансаў, што любая ілюстрацыя будзе апраўданай! Гэта мара для мастака — ніякіх абмежаванняў, пажаданых умоваў ці завуаляваных знакаў. Робіш так, як адчуваеш. Адзінае, што можа замінаць у такіх ідэальных умовах, — неабходнасць трымаць розум у межах, каб не звар’яцець ад радасці ці бясконцасці прасторы.

С.К.: Як доўга ты працавала з кнігаю?

В.П-К.: Адно спякотнае беларускае лета. І я вельмі ўдзячная Альгерду за гэты цудоўны падарунак.

С.К.: Які герой ці ілюстрацыя твае самыя любімыя?

В.П-К.: Самай запамінальнай для мяне была “Дзяўчынка без рук”. Вылучыць адну ілюстрацыю не тое каб складана, а неяк бессэнсоўна. Кожная з іх прайшла ўнутраную фільтрацыю, і разам яны склалі цэльны праект. Не тое каб адна без другой не змаглі існаваць, проста навошта цяпер вылучаць адзіную, калі нават аўтараў было двое?

С.К.: Ці атрымалася выканаць усё, што было запланавана?

В.П-К.: Так, я лічу, што ў нас атрымаўся вельмі прывабны для беларускай прасторы праект. Я спадзяюся, што ў будучыні ён выйдзе за межы краіны з такой жа казачнай смеласцю, з якой былі напісаныя і перакладзеныя тэксты.


Ілюстрацыі з кнігі "Браты Грым. Казкі":

Да казкі "Сем крумкачоў"




Да казкі "Пані Трудэ"



Да казкі "Дзяўчына без рук"



Да казкі "Корбэс"




Да казкі "Жаніх-разбойнік"