Тамаш Зан (Tomasz Zan)
1796 - 1855
У 1807 годзе разам з малодшым братам Ігнасем Тамаша Зана адправілі ў Мінскую гімназію. Тамаш належаў да ліку найбольш здатных вучняў і актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах. Найбліжэйшымі сябрамі Зана ў гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзаф. Асабліва моцна ён пасябраваў з Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся з яго сястрой Марыляй Верашчакай —каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся з ёю не без пасярэдніцтва Зана.
Далейшаму навучанню ў Мінскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам дамоў у фальварак Выверы, які яго бацькі ўзялі ў арэнду. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Зана. Выверы былі недалёка ад Маладзечна, таму па выздараўленні Тамаша бацькі паслалі яго разам з братамі Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладзечанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйска.
Звесткі пра маладзечанскі перыяд жыцця паэта захаваліся збольшага ў дакументах следчай камісіі працэсу над філаматамі. Саміх “маладзечанскіх” твораў Зана не захавалася. Адзінае сведчанне пра іх — рапарт сенатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў траўні 1824 году, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры “К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи” (Варшава, 1898).
У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізічна-матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэта і, каб мець сродкі на жыццё, працуе гувернёрам.
Ужо ў першы год навучання ён ўступае ў Таварыства шасці, у якое ўваходзілі студэнты-менчукі. У 1817 годзе Зан робіцца адным з заснавальнікаў Таварыства філаматаў, у 1820 — стварае Таварыства прамяністых, рэарганізаванае пазней у Таварыства філарэтаў. У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі. У часе следства 1823—1824 гг. усю віну за стварэнне і дзейнасць згуртаванняў моладзі бярэ на сябе, дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх былі Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзаф Яжоўскі, выслалі ўглыб Расіі, а не зняволілі ў цытадэлі.
За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 году высылаюць у Арэнбургскую фартэцыю. У высылцы ён сустракае нямецкага навукоўца-прыродазнаўца Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Урал у навуковую экспедыцыю. Пад яго ўплывам паэт захапляецца геалогіяй і батанікай. Праз некаторы час Зану даручаюць геалагічную разведку ў Прыўраллі і Тургайскім стэпе. На Волзе, пад Самарай, ён адшукаў нафту, у Заўральскім стэпе — паклады золата, каля Троіцкай фартэцыі — медную руду. Таксама стварыў багаты мінералагічны музей у Арэнбургу.
Улічваючы заслугі Тамаша Зана ў вывучэнні прыроды Урала і выяўленні пакладаў золата, 3 траўня 1837 паэту паведамілі, што “государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину”.
У 1837 годзе Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горны інстытут, займаецца выданнем сваіх працаў пра прыродныя багацці Урала агульным аб'ёмам сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжанне гэтага рукапісу невядомае дагэтуль.
Пасля сямнаццацігадовай высылкі Тамаш Зан у 1841 годзе вяртаецца на радзіму. Марыля Путкамер (у дзявоцтве Верашчака) забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі. У вёсцы Аборак на Маладзечаншчыне Тамаш Зан сустракае Брыгіду Свентажэцкую, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасцю Адама Міцкевіча. У 1846 годзе яны пабраліся шлюбам. Бацькі Брыгіды Свентажэцкай набылі для сям’і невялікі маёнтак Кахачын у Аршанскім павеце.
Рэшту жыцця Тамаш Зан правёў у маёнтку Кахачын, дзе памёр 19 ліпеня 1855. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку Смаляны.