З нагоды атрымання Ўоле Шоінкам Нобелеўскай прэміі ў 1986 годзе
16 кастрычніка 1986 году ў Стакгольме а 13-й гадзіне паводле мясцовага часу сакратар Шведскай акадэміі Ларс Юленстэн урачыста абвясціў імя лаўрэата Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры за 1986 год. Гэтай вялікай падзеі ў сусветным літаратурным жыцці папярэднічалі, як звычайна, шматлікія прагнозы і спекуляцыі ў прэсе. Хто ж прэтэндаваў на гэтую, бадай, адну з самых прэстыжных у свеце, літаратурную ўзнагароду?
Сярод кандыдатаў называлася французская пісьменніца Маргерыт Юрсэнар. Дарэчы, пачынаючы з 1901 году сярод 82 лаўрэатаў прэміі было толькі 6 жанчын. Ніводнага разу за гісторыю існавання прэміі не ўшаноўваліся прадстаўнікі Афрыкі, і меркавалася, што ўрэшце гэтая традыцыя парушыцца — у спісах прэтэндэнтаў былі нігерыйцы Чынуа Ачэбэ і Ўоле Шоінка, сенегальскі пісьменнік Леапольд Седар Сенгор, а таксама прадстаўнікі ПАР — Надын Гордымер, Эндру Брынк і Брэйтэн Брэйтэнбах. Азіяцкі кантынент прадстаўлялі Р. К. Нараян (Індыя), Ясусі Іноўэ (Японія), Па Кінь і Дзін Лін (КНР). Дарэчы, наяўнасць сярод чальцоў Акадэміі сінолага давала падставы спадзявацца, што лаўрэатам упершыню стане кітайскі літаратар. Як заўсёды, сярод прэтэндэнтаў не бракавала еўрапейцаў — Грэм Грын, Гюнтэр Грас, Фрыдрых Дзюрэнмат і іншыя.
І вось выбар Акадэміі абвешчаны — лаўрэатам стаў нігерыйскі драматург, раманіст, паэт і літаратурны крытык Ўоле Шоінка. Такім чынам, упершыню прэмія (гэтым разам 294 тысячы даляраў) дасталася афрыканцу, прадстаўніку чорнай расы. Паводле афіцыйнай матывацыі Акадэміі, прэмія прысуджаная “за яго творчасць, якая разгортвае ў шырокай культурнай перспектыве, узбагачанай паэтычным гучаннем, драматычны спектакль чалавечага існавання”.
Ў. Шоінка, які кандыдаваў на Нобелеўскую прэмію пачынаючы з 1974 году, лічыцца крытыкамі яркім прадстаўніком сучаснай афрыканскай культуры, найбуйнейшым англамоўным пісьменнікам Афрыкі. Нарадзіўся Ўоле Шоінка (поўнае імя — Акінуандэ Олуўоле Шоінка) 13 чэрвеня 1934 году ў горадзе Абэокута на паўднёвым захадзе Нігерыі ў буржуазнай сям’і. Там, у жывой этнакультурнай стыхіі народа яруба, прайшло яго дзяцінства. У 1952 годзе ён паступіў ва ўніверсітэцкі каледж у Ібадане, горадзе на паўднёвым захадзе Нігерыі, важным асяродку зараджэння нацыянальнай нігерыйскай інтэлігенцыі. Праз два гады ён пераязджае ў Вялікабрытанію і вучыцца (1954—1957) ва ўніверсітэце ў Лідсе на аддзяленні ангельскай філалогіі, дзе пазней атрымлівае ступень доктара. Захапляецца тэатральным мастацтвам і, перасяліўшыся ў 1957 годзе ў Лондан, працуе ў адным сталічным драматычным тэатры. У 1960 годзе, атрымаўшы стыпендыю Ракфелера, вяртаецца ў Нігерыю, каб вывучаць афрыканскае драматычнае мастацтва. Выкладае драматургію ў некалькіх нігерыйскіх універсітэтах, засноўвае тэатральную трупу “Маскі”. Падчас грамадзянскай вайны 1967—1970 гг. вядзе актыўную палітычную дзейнасць, выступае ў друку з артыкуламі, дзе заклікае да нацыянальнага замірэння. У 1967 годзе абвінавачваецца ў супрацоўніцтве з паўстанцамі Біяфры і праводзіць 22 месяцы ў турме як палітзняволены. У 1969 годзе выходзіць з турмы, працуе дырэктарам драматычнай школы пры Ібаданскім універсітэце, дзе вядзе курс тэатральнага мастацтва, пасля рэдагуе часопіс “Трэнзішн”, што выходзіць у Акры (Гана). 3 1975 году прафесар параўнаўчага літаратуразнаўства ва ўніверсітэце ў Іфэ. Чытаў лекцыі ў Кембрыджы, Шэфілдзе, Ейлі. У 1985 годзе выбраны прэзідэнтам Міжнароднага інстытута тэатра пры ЮНЕСКА (з таго часу жыве ў Парыжы). 3 верасня 1986 году — чалец Амерыканскай акадэміі мастацтваў і літаратуры. Ў. Шоінка — ініцыятар стварэння Саюза пісьменнікаў афрыканскіх народаў.
Творчасць Ў. Шоінкі вызначаецца плённасцю і разнастайнасцю. Найбольш ён вядомы як выдатны драматург. Яго п’есы адкрылі свету творчасць паслякаланіяльнай Афрыкі, а яго самога з поўным правам называюць “чорным Арыстафанам”. Выступае ён і ў іншых літаратурных жанрах — у яго даробку побач з двума дзясяткамі п’ес ёсць яшчэ тры раманы, тры паэтычныя зборнікі, кніга эсэістыкі і літаратурнай крытыкі, тры кінасцэнары. Свой творчы шлях Ў. Шоінка распачаў у Лондане, дзе напісаў і паставіў свае першыя п’есы: “Леў і перлінка” і “Насельнікі дрыгвы” (1958). У гэтых п’есах гучыць пратэст супраць аджылага жыццёвага ладу, сатырычна паказваецца сутыкненне старой і новай Афрыкі, высмейваецца сляпое наследаванне заходняй цывілізацыі. У наступных п’есах — “Танец лесу” (1960, прысвечаная абвяшчэнню незалежнасці Нігерыі), “Выпрабаванні брата Джэро” (1964), “Трывалы род” (1964), “Дарога” (1965), “Жніво Конгі” (1967) — у сатырычна-гратэскнай форме крытыкуюцца негатыўныя з’явы ў нігерыйскім грамадстве. У першым сваім рамане “Інтэрпрэтатары” (1965) Ў. Шоінка выкрывае карупцыю ў чыноўніцкім апараце, крытыкуе крайнія формы афрыканскага нацыяналізму, выступае супраць усяго таго, што ўрэшце прывяло да крывавых замяшанняў канца 1960-х гадоў. Гэты раман-папярэджанне, які крытыкі па складанасці параўноўваюць з творамі Дж. Джойса і Ў. Фолкнэра, атрымаў у 1968 годзе міжнародную літаратурную прэмію Джона Кэмпбела. У зняволенні (1967—1969), скраўшы ў турэмнага лекара аловак, Шоінка піша вершы, а таксама сваю самую вострую і балючую кнігу — раман-дзённік “Чалавек памёр” (выйшла ў Нью-Ёрку ў 1972 годзе). Кнігу склалі разважанні пра вайну і чалавечую годнасць, гутаркі са зняволенымі і вартаўнікамі, запісы допытаў. “Чалавек памірае кожны раз, калі нехта з нас змоўчыць перад тыранам”, — так гучыць галоўная думка, выказаная аўтарам у гэтай кнізе. Пасля вызвалення аўтар працягвае літаратурную дзейнасць. Выходзяць раман “Час беззаконня” (1973), п’есы “Вар’яты і спецыялісты” (1971), “Смерць і каралеўскі конюх” (1975), другі зборнік паэзіі “Чаўнок у схованцы” (1972, напісаны ў турме; першы зборнік “Іданрэ і іншыя вершы” датуецца 1967 годам), аўтабіяграфічная аповесць “Аке. Дзіцячыя гады” (1981). Далей выходзяць п’есы п’есы “Гульня волатаў” (1984) і “Рэквіем для футурыста” (1985).
Ўоле Шоінка чэрпае натхненне ў багатых традыцыях афрыканскага народнага тэатральнага мастацтва з уласцівым яму перапляценнем танца, музыкі і дзейства. У яго творах знаходзіць адлюстраванне рэлігійная міфалогія народа яруба. Разам з тым, атрымаўшы вышэйшую адукацыю ў Еўропе, пісьменнік далучыўся да культурных здабыткаў еўрапейскай цывілізацыі, што мела ўплыў на яго творчасць, перш за ўсё паэтычную. Ў. Шоінка выдатна ведае заходнюю літаратуру і вядомы як аўтар ці не найпрыгажэйшых паэтычных драмаў на ангельскай мове. Усё гэта спрычынілася да таго, што ў сваіх творах Ў. Шоінка спалучае спрадвечную афрыканскую культуру і сучаснасць, апісвае бязладдзе, што ўзнікае, калі духі продкаў, лясныя багі і дэманы сутыкаюцца з жыццём сучасных людзей, з палітыкай, бюракратыяй, тэхнікай, сродкамі масавай інфармацыі. Ён асуджае Захад за бяздумны матэрыялізм, а сваіх афрыканскіх землякоў — за варварства і карупцыю. Такім чынам, як мастак ён аказаўся на нічыёй зямлі, між дзвюма супрацьборнымі культурамі.
Нягледзячы на сусветнае прызнанне і папулярнасць, рэцэпцыя творчасці Шоінкі на яго радзіме да самага апошняга часу вылучалася асцярожнасцю. На працягу апошніх дзесяці гадоў левадагматычная нігерыйская крытыка новага пакалення літаратараў рабіла Шоінку закіды ў тым, што ён не прытрымліваецца “рэвалюцыйнай лініі марксісцкай эстэтыкі” ў сваёй творчасці, што ён “недастаткова левы”. У адказ пісьменнік бароніць правы на свабоду творчасці, не абмежаваную ідэалагічнымі рамкамі. Такія нігерыйскія пісьменнікі, як Фэмі Асофісан, Біёдун, Джэйфо, прызнаючы, што яны шмат чаму навучыліся ў Шоінкі і аддаючы належнае яго майстэрству, у той самы час крытыкуюць яго за кансерватызм, за “адсутнасць выразнай палітычнай пазіцыі”, яны бачаць у яго творах глыбокі песімізм, нявер’е ў магчымасць абнаўлення і перабудовы грамадства. Сам Ў. ІІІоінка ў адным з інтэрв’ю выказаў сваю пазіцыю наступным чынам: “Нават пасля рэвалюцыі жменьцы людзей трэба стаяць убаку і падвяргаць сумненню кожны крок новага рэжыму. Як пісьменнік я нясу асаблівую адказнасць перад сваім народам”.
Як ужо адзначалася, Ўоле Шоінка піша па-ангельску (а вершы — і на мове яруба). Ён тлумачыць гэта тым, што “Нігерыя — шматмоўная краіна, каланізаваная заходняй дзяржавай, і ангельская мова стала адным з важных элементаў нацыянальнай еднасці, як, між іншым, у іншых краінах-калоніях партугальская або французская”. Мова твораў Шоінкі высока ацэньваецца крытыкамі, ёй уласцівыя стылістычная насычанасць і багацце слоўніка. Са сваёй схільнасцю да філасофскіх разважанняў і з мовай, стылістычны дыяпазон якой сягае ад слэнгу вялікіх нігерыйскіх гарадоў да ангельскай барочнай паэзіі, Ўоле Шоінка не мае канкурэнтаў на афрыканскай літаратурнай сцэне.
У адным са сваіх першых інтэрв’ю адразу пасля абвяшчэння прысуду Шведскай акадэміі Ў. Шоінка сказаў, што гэта гістарычны жэст, зварот да таго рэгіёна свету, які заўсёды абыходзілі ўвагай. Прысуджэнне гэтай прэміі — гэта прызнанне афрыканскага творчага генія, на які шмат стагоддзяў глядзелі як на нешта выключна экзатычнае, што стаіць па-за рамкамі сусветнай культуры. Пісьменнік адзначыў, што яго прэмія — узнагарода ўсёй афрыканскай літаратуры, усёй афрыканскай культурнай традыцыі, спадкаемцам і прадстаўніком якой ён з’яўляецца.
Упершыню надрукавана ў часопісе “Далягляды”, 1988.
© Сяргей Шупа, 1988
