Дзевяць прычынаў не любіць беларускую літаратуру

Беларуская літаратура ўяўляецца наборам стэрэатыпаў. Суайчыннікі, якія чытаюць пад адукацыйным прымусам, маюць прыблізна такі набор: вёска, вайна, купалаколас, апісанні прыроды, нудоцце, незразумелая мова. Выкладчыкі, крытыкі ды іншыя дасведчаныя кампаны граюцца са сваімі кубікамі, напрыклад, такімі: фальклор, цнота, разбэшчанасць і сервільнасць. Расказваю, натуральна, пра тое, што мне па скуры драпае найбольш. Мерылася высветліць, адкуль бяруцца стэрэатыпы й як іх пазбавіцца — як той казаў, смачны жабе гарэх, ды зубоў Бог не даў. Таму проста лічу да дзевяці.

Нудоцце

Невясёлая старонка
Наша Беларусь:
Людзі — Янка ды Сымонка,
Птушкі — дрозд ды гусь.

Янка Купала (“З песень аб сваёй старонцы”)

Вацлаў Ластоўскі амаль сто гадоў таму дакараў нашых пісьменнікаў за аднастайны перапеў адных і тых жа тэмаў і вобразаў. І што? Бытта ў ваду глядзеў — даперапяваліся. Цяпер, калі інфармацыі так шмат, глузды камбінуюць яе пэўнымі блокамі, падобнае да падобнага, у адну скрыначку — і цэтлік зверху. А ўсё рэдкае, незвычайнае, адзінкавае й негабарытнае, што не лезе ў стандартны модуль, выкідаецца са свядомасці. Вось, скажам, Янка ды Сымонка. Дзеля сваёй цікаўнай натуры павыпісвала імёны герояў “вясковай” прозы сярэдзіны мінулага стагоддзя: Фэлька, Стасюк, Юлік, Лявон, Андрэй, Рыгор, Зыгмусь, Юрась, Язэп, Мацвей, Хведар (Тодар), Тарас, Астап, Віктар, Гаронім, Фабіян, Тамаш, Кузьма, Раман, Халімон, Міхал (з варыяцыямі), Барыс, Марцін, Улас, Мікіта, Яўхім, Якуб, Юзік, Антоні, Ксандр, Павел, Пятрусь, Габрусь, Кастусь, Змітракі самых розных разводаў… Гэта толькі пра “людзей”, а ёсць жа яшчэ кабеты.

Тое, што адбываецца паміж героямі, таксама ўкладаецца ў кампактныя скрынкі. Спакойнае працоўнае жыццё вёскі, сямейна-амурныя турботы, потым катаклізм — калектывізацыя ці вайна, раскрыццё характараў. Слабая дынаміка сюжэту, вядомыя калізіі, аднолькавыя імёны — як тут не пераблытаць, не зляпіць усю літаратуру ў адзін камяк. Ну ці ў некалькі камякоў — паводле часавых перыядаў або тэматычных дамінантаў.

Возьмем, да прыкладу, майго ўлюбёнца Лукаша Калюгу. Вельмі самабытны празаік, каларытны — аж зямлёй ды здорам, здаецца, тхне. Самы буйны ягоны твор — аповесць “Ні госць ні гаспадар”: герой павучыўся ў мястэчку, вярнуўся на вёску, нудзіцца, ходзіць на моладзевыя гулянкі, ладзіць суполку, хату-чытальню й тэатр. Шыкоўныя замалёўкі вясковага жыцця, неацэнныя гастранамічныя ды этнаграфічныя звесткі — але дзе, елкі кашлатыя, інтрыга? Дзе, увогуле, дзеянне? Якую гісторыю хоча расказаць аўтар?

Ці яшчэ адна зацемка: ёсць у ранняга Коласа твор “Нёманаў дар”. Там два хлопцы не могуць падзяліць лапік зямлі й дзеўку. Станоўчы герой — Васіль, дзеўка — Ганна. Нічога не нагадвае?

Альбо вось: у “Соках цаліны” Цішкі Гартнага, першай спробе пралетарскага рамана, Зося кахае галоту-Рыгора, а бацькі сілком выдаюць за багацея Васіля — Мележ дый годзе, толькі імёны змяніліся. Нават не ўсе. Між іншым, гераіня “першай спробы беларускага рамана” — “Золата” Ядвігіна Ш. — таксама Зося. Ну хто ж тут разбярэ?

Сюжэтаў можа быць усяго чатыры, як налічыў Борхес. Матываў ды актантаў можа быць лічаная колькасць, як давялі структуралісты. Нават імёны герояў могуць паўтарацца, прытым у межах аднаго твора, як у Маркеса. Але хоць ты дробным лістом перад чытачамі рассыпся — нудоцце гэтая вашая беларуская літаратура, дый годзе. Літаратура неталенавітая? Ды быццам не зусім каб. Выкладаюць няправільна? Ну дык свае галовы быццам бы ёсць, каб чытаць і разбірацца…

Вёска

Зямля й права на ёй гаспадарыць — вельмі файныя тэмы. Нам і дасюль ёсць пра што тут пагаварыць, у тым ліку ў светапоглядным і агульнадзяржаўным маштабе. Але кожнаму асобнаму чалавеку мала справы да дзяржаўных клопатаў, яму б меншую кашульку — ды бліжэй да цела. Чаму выфранчаны Купала ў віленскай кавярні піша пра цёмную вёску й лапці на нагах? Усе грошы на каву пайшлі, а на гамашы не хапіла? Не, гэта хутчэй ахматаўскае — там яго народ няшчасны быў. Зыходзячы з гэтае логікі, сённяшні народны геній павінен пісаць іншыя песні жальбы — пра аднапакаёўкі, у якіх жывуць і грызуцца тры пакаленні й сабачка, пра грабеж ЖЭСаў і гвалт у цёмных дварах спальнікаў. Не ўся зямля й наша месца на ёй, не пачэсны фальксваген-пасат (©Анка Упала) між народамі й нават не ўласны надзел сярод пустак-балот, а трохпакаёўка па лініі метро. І пажадана ў дарунак.

Але што гэта: “Зноў пра вёску!..” — плачуцца студэнты над кожным новым шэдэўрам ХХ стагоддзя. Такое адчуванне, што “вёска” — гэта нафтавае радовішча, на якое пашчасціла натрапіць беларускай літаратуры. Нафту цягнулі-цягнулі, усю выцягнулі — і зямля з грукатам правалілася ва ўтвораныя пустоты. І цяпер, калі ў студэнтаў на заліку пытаюць, пра што “Вёска” А. Федарэнкі, тыя без сумненняў адказваюць: “Пра калектывізацыю”. Нават не падумаюць чытаць.

Я іх разумею. Стэрэатыпная вёска — гэта крыўда (панамі сялян, заможнымі бедных, камуністымі некамуністых etc.), нястача, бруд, цяжкая фізічная праца, дробныя інтарэсы, прыземленыя зацікаўленні, немудрагелісты адпачынак у карчомцы, на прызбе ці на печы. Не надта прывабна.

Што рабіць: выкінуць наплеш усю літаратуру пра вёску ці неяк прыстасаваць да сённяшніх патрэбаў?

У вёсцы столькі нявыкарыстаных магчымасцяў — ды хоць бы для турызму, калі ўжо не казаць пафасных словаў пра ўсталяванне адмысловай ідэнтычнасці й нацыянальную годнасць. Саламяныя стрэхі, паганскія замовы, куваткі — чым болей мы ведаем пра колішні вясковы побыт, тым болей можам — банальна — на ім зарабіць. Шмат дранікаў у аднаго турыста не запхнеш. А калі замест дранікаў прапанаваць цэлае меню з бацвіннем ды піўною поліўкай, з верашчакай, капыткамі, паўгускамі, рысам з шафранам, ну й малмазіяй ці іншай якой акавітай…

Дахі гонтай крыць нямодна — лепей сонечнымі батарэямі. Таму варта было б перакуліць навучальныя праграмы з ног на галаву й пачаць з таго, што дзеці ведаюць, бачаць вакол сябе. Дзяўчаткам на першым курсе даваць не “Прысягу над крывавымі разорамі” (над чым-чым?), а “Лета” Югасі Каляды. Хлопцам — не “Сымона-музыку”, а “Любіць ноч — права пацукоў” ці, ну не ведаю, “Ваніты” Сяргея Календы (калі праўда, што чытача трэба спярша ўразіць — даць па пысе, схапіць за каўнер, — дык сама тое будзе).

Што больш знаёма й жадана школьнікам — грэбля ці ноўтбук, вязьмо ці фоцік? То ж бо то. Нашмат цікавей чытаць, калі можаш пераўвасобіцца ў герояў, калі пазнаеш рэаліі і, перапрашаю, словы. Таму ў нейкім сэнсе “Палеская хроніка” Марыйкі Мартысевіч лепшая ад мележаўскай. Яна лепей наладжвае кантакт.

А калі кантакт наладжаны, калі чытач прызнаў беларускую літаратуру сваёй — от тады ўжо можна спакваля падводзіць да думкі, што была калісьці вёска, і была яна о-го-го якая. І ўсе ў Строчыцы: мацаць саламяную страху ды аплятаць бульбяную кішку. Ці дранікі, Бог з вамі. А на дэсерт — “Рыбін горад” Наталкі Бабінай — смаката!

Купалаколас

Яшчэ можна прапаноўваць курс беларускай літаратуры як альтэрнатыўную службу. Хаця ў выбары паміж кірзачамі й Цішкам Гартным я б раіла першае.

Для маладога байца будзе зубадрабільнае выпрабаванне. Спярша вывучаецца старажытны перыяд — ад ХІ да ХVІІ стагоддзя. І гэта нонсэнс, бо навучэнцы не ведаюць ані мовы — стараславянскай/старабеларускай, ані рэаліяў стварэння гэтай літаратуры. Калі ўжо Бахцін бедаваў, што не можа прачытаць сярэднявечную літаратуру з пазіцыяў тагачасных людзей, дык дзе ўжо нашым курсантам. Чым большая часавая й культурная адлегласць — тым больш намаганняў для разумення тэксту. (Усе гэтыя хронікі… “Слова пра паход Ігаравы” на першым курсе… У першым класе музычнай школкі граюць эцюды й сабачы вальс, а не экспромт-фантазію Шапэна).

Затым ідзе ХІХ стагоддзе. Жарсці, прывіды, прыгоды — вельмі, вельмі добрае чытво. Але па-польску. І доўга будзе даходзіць, што гэта сапраўды нашая культура. Прынамсі, да таго часу, пакуль у старасвецкіх маёнтках застаюцца “палацы спорту”, сармацкі партрэт ляжыць у чужых запасніках, а Крэва наведнікі расцягваюць на сувеніры.

Потым альтэрнатыўшчыкаў чакае вірлівая мяжа стагоддзяў — і бах! Бедныя хаткі, таполі, бярозкі, усюды панурыя людзі (М. Багдановіч). Палацы папалілі, цмокаў з’елі, вярнуліся ў дзікасць і ўсталявалі вялізны татэмны слуп з тварамі вусатых дзядзькаў. Вянчае стод выява парнага боства Купалаколаса: адзін твар глядзіць на захад, другі — на ўсход. Але для сусветнага валадарання трэба яшчэ двух — Багдановіч і Гарэцкі цудоўна дапаўняюць айчынны тэтраморф.

20—50-я гады з рэпрэсіямі й вайною, водгулле савецкага шасцідзясятніцтва, шчыраванне філолагаў у 70-я, галоснасць і перабудова, шалёныя дзевяностыя й зацятыя нулявыя, рознае вызначэнне панятку “сучасная” для літаратуры, павелічэнне спісаў чытання за кошт рэабілітаваных аўтараў і вернутых эмігрантаў — усё гэта мізарнее ў цені Купалаколаса. І тут справа не столькі ў таленце рэальных Івана Дамінікавіча й Канстанціна Міхалыча, колькі ў механізмах тварэння міфу.

Чаму на вокладках школьных падручнікаў цвяток радзімы васілька? Прапаную для разнастайнасці прапісаць там бульбяную квецень і каларадскага жука, адразу жыццёвая драматургія з’явіцца.

Пакуль тое, праграмы й падручнікі застаюцца, а курсанты вышываюць шпаргалкай на анучы: НЗ ад Ко, ТУТ ад Ку.

Вайна

Кожны папулярны рэсурс вам скажа, што “тэма Вялікай Айчыннай вайны, да якой звяртаюцца пісьменнікі як старэйшага, так і малодшага пакаленняў, стала вызначальнай для сучаснай беларускай літаратуры”. Цікава прасачыць змены вакол усёй-праўды-пра-вайну (маю наўвеце “Я з вогненнай вёскі” (1975) Адамовіча, Брыля й Калесніка, а таксама тое-сёе з Алексіевіч): калісьці яна прарывалася да чытача ледзь не з боем, а цяпер успрымаецца як надакучлівае паўтарэнне.

Усярэдзіне стэрэатыпу магчымыя дапаўненні. Тым, хто легалізуецца па адной прыкмеце, дазваляецца парушаць правілы па другой: айцу-заснавальніку Гарэцкаму можна пісаць пра іншую вайну, імперыялістычную, Зарэцкаму пасля вясковага эпасу можна дараваць “Сцежкі-дарожкі” ды міжрэвалюцыйныя мітрэнгі інтэлігенцыі (нават дапускаецца ўключэнне рамана ў спіс для дадатковага чытання)… Але: вайна ў нас адна, затое вялікая.

(А Грунвальд, скажаце вы. А Грунвальд — гэта нямецкая вёсачка, і што нам да яе? А рокаш? Гэта ўвогуле нейкае незразумелае слова. А паўстанні пасля падзелаў Рэчы Паспалітай? Дык тое ляхі за сваю дзяржаву змагаліся. А Слуцкі збройны чын? Ведаць такі не ведаю).

Пачатак саракавых гадоў мінулага стагоддзя быў для нашых пісьменнікаў, як ні дзіўна, глытком свабоды — адсюль росквіт тагачаснай паэзіі. Быў часам духоўнага ўздыму й народнага яднання: пошук унутраных ворагаў не забыты, але ссунуўся крыху назад, да заградатрадаў, а наперадзе — наперадзе быў вонкавы вораг, дужа добра бачны, і гэта заўжды згуртоўвае. Перад агульнай бядой нават сюррэалісты кідалі свае сюррэалістычныя вытрыбенькі й пісалі так, каб людзі разумелі.

Ну як жа такі патэнцыял — уздым таленту, даступнасць — ды не скарыстаць? Скарысталі — і дасюль спрабуюць карыстаць. Само нараджэнне беларускай нацыі сучасная ідэалогія ледзь не прыпісвае вайне — і ў гэтым ёсць доля праўды, калі мы лічым сяброўства ў ААН вяршыняй этнагенезу.

Але гляджу я на святкаванне чарговых ваенных угодкаў і думаю. Няўжо мелі рацыю два Вісарыёны? Адзін, Бялінскі, казаў, што старажытныя тэксты, усе гэтыя помнікі пісьменства, не маюць ніякага дачынення да сучаснай яму рускай літаратуры — паводле ягонай логікі, мы мусім адкідаць кожны папярэдні перыяд літаратурнага развіцця як не наш (што, у прынцыпе, і робіцца). Другі, небялінскі, высцеліў мапу Беларусі касцьмі — а цяпер яму яшчэ й дзякуй кажы?

Нягледзячы на, а мо й дзякуючы чаму, ВАВ стаіць асобным прадметам ва ўніверсітэцкіх праграмах; штогод да “Свята Вялікай Перамогі” сярод школьнікаў-студэнтаў праводзяцца віктарыны, ладзяцца конкурсы творчых работ і г.д., і да т.п. Молімся на мірнае неба, смалім неразумных немаўлят на вечным агні Круглай плошчы, а муміі ходзяць па безыменным праспекце й бразгаюць медалямі.

У такім кантэксце — гіпертрафіі ваеннай тэмы на дзяржаўным узроўні — любы твор пра вайну будзе ўспрыняты, мякка кажучы, не зусім адэкватна. Хіба што волат Быкаў выломваецца з гэтага стэрэатыпу — каб тут жа трапіць на татэмны слуп...

Прырода

Васількі ў жыце, каласы пад сярпом — для беларуса рэчы сакральныя. Тым больш прасторы для прафанацыяў.

У 1913 годзе Власт патрабаваў ад пісьменнікаў вучыць нас “любіць і разумець гоман бору, плеск вады ў сонцы, задуму змеркоў, яснату ўсходоў”. То быў шчаслівы час для літаратурных крытыкаў — іх чыталі, да іх прыслухоўваліся. Знаходзіліся, вядома, і тыя, якія ад стараннасці разбівалі ілбы.

Можна было б замацаваць апісанне прыроднага хараства ў нашым літаратурным каноне, як у японцаў — у класічнай танка прыроднае слова такое ж мусовае, як дакладная колькасць складоў і чаргаванне сілабічных групаў. Адзінае, што не дае нам так зрабіць, — гэта пачуццё меры, якое некаторым творцам здраджвае. І калі ў Кузьмы Чорнага ў апавяданні “Хвоі гавораць” хвоі, выбачайце за таўталогію, гавораць сапраўды, і нават муха на назе героя поўзае не проста так, дык “Сокі цаліны” Гартнага (так-так, я вельмі люблю гэты твор, вы правільна здагадаліся) даюць прыклад злоўжывання прыроднымі апісаннямі. Закаханыя маладзёны вяртаюцца з лесу, дзе хлопец адмовіўся ад прапановы дзяўчыны ўзяць ад яе ўсё, што яму толькі патрэбна. Вось перажыванні дзеўкі: “Ой, што ж ён падумае!” — адрыгнулася ў ёй дамастроеўская мараль дзедзіцкага асяроддзя”. А потым цягам трох (!) вялікіх (!) абзацаў каханыя захапляюцца велічнай карцінай сялянскіх хат, лесу й поля, міма якіх вяртаюцца ў мястэчка; адзін толькі выпішу: “Быў ужо зусім адвячорак, і сонца вісела над лесам, то яго праменні, пападаючы ў вокны хат, адбіваліся залацістым водсветам. А калі глядзець на поле, то таксама нельга было нацешыцца: такі прыгожы вобраз ляжаў перад імі! Ужо нелапое жыта, аблітае чырвоным заходзячым сонцам, мела нейкі асаблівы, ні то масяндзовы, ні то бурачны колер і, гойдаючыся ад ціхага ветру, катала роўныя, доўгія і крывыя скруткі, з аднаго боку чырвона-бурыя, а з другога бела-зялёныя”. Не веру, што пасля падзеяў у лесе Зосю з Рыгорам пераймае нейкі пейзаж, а не тое, што адбылося й не адбылося між імі. Не веру — і не заглынаю гэтыя прыгажосці, марна аўтар стараўся.

Ды каб ён адзін. Рэдакцыі літаратурных выданняў заваленыя графаманскімі опусамі на тэму красы роднага краю. Хоць ты ўводзь квоту на прыродныя апісанні: хто перабраў — хай плаціць.

Мова

Маем пытанне куркі й яйка: ці то мова як знак бяды (В. Акудовіч) адвадзіла ад чытання на ёй, ці то нудная літаратура скампраметавала мову. Як бы там ні было, а чытаць па-беларуску народу цяпер цяжка. Мова адыходзіць, дакладней мову адыходзяць, з невялікімі перапынкамі, ажно ад 1933 году. І што цікава — пад націскам русіфікацыі разгубіліся нават натуральныя носьбіты. Мая бабуля даўней з’едліва пыталася ў кожнага новаспечанага беларусца, ці ведае ён, што такое імбрык. Аж вось нядаўна патэліла ў скрусе: чытала Караткевіча й шмат словаў не зразумела. Караткевіча, заўважце, а не Калюгу.

Забыванне мовы праз адсутнасць практыкі — вядомая праблема. Яшчэ адну спараджае імпэтнае супрацьстаянне русіфікацыі. Кодавая назва праблемы — “натуралёвы шыявяз”, і сюды ўваходзіць цэлы комплекс з’яваў: вяртанне забытай лексікі розных эпохаў, замена рускіх словаў і калькаў нярускімі (польскімі, украінскімі), вымудрэнне неалагізмаў паводле прынцыпу “абы не па-руску” ды шмат чаго яшчэ — я не мовазнаўца, таму называю толькі тое, з чым сама сутыкалася. (Да прыкладу, “малмазію скромна півалі” ў “Прамове Мялешкі” (ХVІІ стагоддзе), якую я, на шчасце, чытала з каментарамі. А потым тое дарагое віно нетутэйшага гатунку добра адгукнулася ў “Янках” Ахроменкі — Клімковіча.) У выніку сёння па-беларуску можна напісаць так, што натуральны носьбіт надоўга ўвойдзе ў ступар [1].

Нарэшце, ёсць праблема правапісу. Спярша трэба разабрацца, які правапіс класічны, затым усвядоміць вялікую колькасць варыянтаў у межах не-наркамаўкі, яшчэ лацінку засвоіць — шмат складаных аперацыяў. Вось дзяржава й паклапацілася пра выпростванне дарогі суграмадзянаў да друкаванага слова. Так, кагосьці з нязвычкі пужалі паўсюдныя мяккія знакі, а яшчэ яны лішнюю паперу ад’ядалі… Але забарона тарашкевіцы прыпала акурат на той час, калі асіміляцыя па мяккасці конча забылася, і для дакладнага вымаўлення трэба рабіць мусовым мяккі знак у слове “снег”.

Сябры звяртаюцца да мяне, каб я пераклала “на мову” (sic!) — каму пару словаў для артыкула ці хатняга задання дзяцей, каму тэлесюжэт, каму анатацыю да дысертацыі… Усім чыста кажу: “Ды я ж мовы не ведаю як след, вы што!” А ўсё адно звяртаюцца, і начхаць ім на няправільныя канчаткі.

Недзе ці не ў Рыгора Барадуліна сустрэла, а цяпер не магу адшукаць выказванне: даўнейшыя пакаленні бачылі слова ў расе — а нам, цяперашнім, яно дасталося ў цэлафане. Песімістычна — але толькі на першы погляд. Бо цэлафан не гніе, у ім слова можа доўга захоўвацца. Мо датрывае да таго часу, калі знойдуцца айчынныя масарэты, расчытаюць нашыя тэксты, праставяць неабходныя для дакладнага вымаўлення значкі — і ўзбудуюцца сцены Ерусалімскія. Толькі вось ці напісалі беларусы нешта такое, што варта й праз стагоддзі расчытваць?.. Ізноў вяртаемся да пытання куркі ды яйка.

Цнота/разбэшчанасць

З чаго павялося, што ў беларускай літаратуры няма сэксу? Ці то ад купалаўскай паэмы “Яна і я”, дзе пра супольную працу мужыка ды кабеты цэлыя раздзелы, а пра любошчы паўслоўка: “…за грудзьмі белымі сачу”? Ці ад хавання інтымнага дзённіка Багдановіча? І як магла замацавацца такая думка — пасля Зарэцкага, пасля Мележа? Нагадаю любоўныя перыпетыі аповесці “Голы звер”: самец Яроцкі не проста спакусіў Лідачку, але і разбэсціў, зацягнуў у прытон, дзе любіўся з ёю прылюдна, а потым іншым ахвотным дзеўку саступіў. А мележаўскі Яўхім, памятаеце, пасля няўдалых залётаў да Ганны адвёў душу на Хадосьцы, потым і на Ганну сляпіцаю лез, кофту парваў…

Іншая справа, што ў нашай літаратуры шмат ядуць і п’юць, а вось спаражняюцца недзе за кадрам. Калі мы згадаем, як шмат значыць дэфекацыя ў народнай культуры і, чаго саромецца, у рэальным жыцці, дык міжволі запытаем сябе, а ці ёсць класічная беларуская літаратура такой ужо народнай. Дзеля цікаўнасці перачытайце нашыя “ананімныя” паэмы. Ці там стэрыльна?

Нешта спадабалася мне ставіць пытанні — то яшчэ колькі: каму на карысць, што беларусы не спароўваюцца, а значыць, не размнажаюцца? Што бывае з літаратураю, адарванай ад матэрыяльна-цялеснага нізу, ад гэтай смерці, цяжарнай жыццём?

Уяўленне пра “цнатлівасць” літаратуры ці не самае для яе шкоднае — мо таму на яго так абрынуліся пісьменнікі ад пачатку галоснасці. Гэтая рэакцыя на колішнюю “цноту” вылілася ў вялізную цікаўнасць літаратуры 90-х да сэксу й гвалту. Што дае глебу для фармавання іншага стэрэатыпу — пра чарнуху й парнуху ў творах мяжы стагоддзяў, пра замах гэтай літаратуры на-ўсё-святое.

Самы канцэнтраваны сэкс, напэўна, знойдзем у творах Адама Глобуса, хаця канкурэнцыя тут высокая. Выявіліся нават адметнасці мужчынскага й жаночага апісанняў эратычных сцэнаў: параўнайма ўзнёслыя сэксуальныя мроі герояў Віктара Лупасіна (“Асарці”/“Кутузаў”) і халоднае ўспрыманне любошчаў гераіняй Аксаны Бязлепкінай (“Ляўша на тэнісным корце”/ “Забойства ў студэнцкім інтэрнаце”).

У Альгерда Бахарэвіча ёсць невялічкая фантазія пра тое, як у адной краіне насельнікам забаранілі спраўляць натуральныя патрэбы. Знайшліся незадаволеныя, пачалі ладзіць пікеты, дазвольце цытату: “…большасць насельніцтва неўзабаве па-майстэрску авалодвае навукай патаемнай дэфекацыі й раніцай у нядзельку, як след аблягчыўшыся ў замаскаваны пад урну з прахам продкаў унітаз, ідзе граміць сраных адшчапенцаў” (Праклятыя госці сталіцы. Мн.: Логвінаў, 2008. С. 41). Прыстасаванне, ганьба памяці продкаў дзеля выжывання, збіццё тых, хто наважыўся пратэставаць, — усё гэта адбывалася і адбываецца, але навошта, скажаце вы, слова брыдкае пісаць? Дзеля паўнаты жыцця — раз, дзеля задзейнічання велізарных пластоў народнай культуры — два. Урэшце, нашае права сраць і дыхаць — самае што ні ёсць чалавечае права, ды што там, увесь жывёльны свет нешта спажывае й адкідае. Таму адкіды — гэта тое, што ўраўноўвае Умбэрта Эка ды шабаноўскіх інфузорыяў, а значыцца, паміж імі магчымае паразуменне, агульная мова. Самае агульнае выяўляецца ў той жа час самым асабістым, найінтымнейшым з інтымнага: сэксам займаюцца зазвычай двое, а вось у прыбіральню ходзяць па адным. Ды літаратуры тут самае месца! Калі, зразумела, гэтая літаратура хоча зачапіць кожнага за жывое.

Фальклор

Даводзілася бачыць на вуліцах Токіё людзей у нацыянальных строях. Адныя, дзяўчаты, ішлі пры поўным парадзе, з усімі гэтымі фінціфлюшкамі спераду і ззаду, з парасонамі — рыхтык гейшы з парцаляны. Але нашмат часцей трапляліся іншыя — людзі, якія спяшаліся па справах і не рабілі са сваіх апратак атракцыёну, хаця таксама насілі кімано, ці як называюцца такія халацікі спакойных колераў і простай канструкцыі.

Як часта вы ці вашыя надзяваеце андарак?

У беларусаў ёсць два варыянты народнага строю. Адзін — бел-чырвона-чорныя спадніцы/нагавіцы ды камізэлькі, саламяныя вяночкі ды брылі, вышытыя пасачкі. Яго пабачым на кожным “народным” гулянні (бяру ў двукоссе, бо напраўду народныя святы не арганізуюцца загадам зверху й не ўтрымліваюцца ў межах дзяржаўнага выходнага) у кампаніі з полечкай-трасухай, хлебам-соллю, дранікамі й выступамі адміністрацыі раёна. Гэта вельмі патрабавальны варыянт, яму падавай адмысловы фон: асфальтаваныя вуліцы, свежапатынкаваныя будовіны й раўнюткі зялёны газончык. А калі збочыць з цэнтральнай вуліцы, асфальт абарвецца праз пару метраў, тынкаванымі выявяцца толькі фасады — і пакажацца другі народны строй. У пажылых кабет будзе хустка, завязаная на столькі ж прымхаў, як хіджаб, а яшчэ даўгая спадніца няпэўнага колеру й растаптаны абутак. Мужыкі будуць насіць абветраны твар, сумесь пахаў тытуню і алкаголю, часам з дамешкам мачы, а яшчэ старыя джынсы й кашулю. І наўрад ці вы пабачыце тут хоць адзін вышыты каўнерык. У маладых свае забабоны, але не магу ўявіць, каб яны кінуліся скакаць полечку-трасуху й напяваць, маўляў, не чужая — нашая.

Гэта я да таго, што фальклор, зведзены да эрзацаў, выклікае ў найлепшым выпадку неразуменне, у найгоршым — непрыняцце і адмаўленне. Я б нічагуткі не прымала ад тых, хто ставіць добры тын уздоўж галоўных вуліцаў, каб прыкрыць убогія падворкі. Лепей бы гэтыя грошы на гаспадарку далі, ну праўда.

Праз нешчаслівы збег гістарычных абставінаў мова, а з ёй літаратура, трапляе ў гэтае заганнае кола блага выкарыстанага фальклору: народныя ансамблі ў народных строях з народнымі песнямі на вершы народных пісьменнікаў.

Фальклор глыбокі, шырокі й значны, ён нам шмат пра нас саміх можа расказаць. З яго ўзялі й раскруцілі далёка, далёка не ўсё, прытым выбар таксама неадназначны. Узяць тыя ж святы — чаму Жаніцьбу коміна мала хто ведае? Печ — гэта сэрца дамоўкі, але комін, які вытыркаецца з кожнае хаты, які перыядычна вывяргаецца дымам у неба… Не стасуецца з вобразам цнатлівай нацыі?

Сёння багата людзей займаецца аднаўленнем забытых рэчаў: хто габеленавыя тэхнікі наноў вынаходзіць, хто дуды майструе, іншыя ладзяць танцы на палянцы, яшчэ іншыя лялькі вяжуць і шведам пад апладысменты паказваюць, нехта ездзіць па далёкіх вёсачках, фатаграфуе гэтых дзівакоў у жупанах, здымае дакументалку, запісвае гутаркі… Некаторыя з такіх гікаў-дасьледчыкаў маскіруюцца пад выкладчыкаў літаратуры — бо літаратура напраўду ўтрымлівае шмат цікавага і пра менталітэт, і пра звычкі. Але нармальнай большасці людзей гэтыя звесткі па барабане. Зараз пакажу, чаму.

Літаратура саступіла кіно й тэлебачанню свае рэкрэацыйныя функцыі — навучальныя пагатоў. Як састарэлы падручнік па фізіцы, у якім толькі-толькі дадумаліся да таго, што атам дзеліцца. Нам застаецца корпацца ў халодных тэкставых вантробах?

Сервільнасць

Калі беларусу загадаць быць беларусам, дык ён будзе найлепшым беларусам у свеце (нехта разумны сказаў, не я). Шкада, што дасюль ніхто не загадаў. Загадвалі пісаць пра рэвалюцыю, горад, нязломнага савецкага чалавека, прытым пісаць заўжды радасна й лепей па-руску. Усе нязгодныя атрымалі — хто кулю ў патыліцу, хто нядоўгі палёт, хто доўгія гады лагераў. А мы атрымалі чарговы стэрэатып пра паслухмяных беларускіх пісьменнікаў, якія нават у стол, маўляў, нічога крамольнага не пісалі — так баяліся. Вельмі цяжкое пытанне. З аднаго боку, дзякуй Дубоўку, што ён за 28 гадоў лагераў, сталярства, лесапавальства й хто ведае чаго яшчэ не развучыўся пісаць. З іншага, “Пялёсткі” — не “Калымскія апавяданні”…

Мяне іншы стэрэатып палохае: пра нацыю даносчыкаў і старанных выканаўцаў, якія нібыта перабілі сваёй інтэлігенцыі нават болей, чымся было загадана. Ці не адтуль імкненне, умоўна кажучы, фарбаваць траву перад прыездам дробнага начальнічка?

Сёння ў літаратуры няма дзяржзаказаў, няма й палітыкі ў галіне літаратуры. Няўцямныя акцыі ў падтрымку чытання, патрабаванні “Вайны й міру” сведчаць пра тое, што літаратура — на перыферыі, не заслугоўвае высокадзяржаўнае пільнае ўвагі. І цудоўненька. Нам бы ўсяго гадоў сорак безупыннага нармальнага развіцця й адзіную дзяржаўную, самі ведаеце — якую.

[1] Пілязопы радзянскага звязу забэрсалі аборы на шматрочча... Тлумачэнні тут.

Упершыню — у часопісе “pARTizan” № 15.

© Маргарыта Аляшкевіч, 2011