Вырашальную ролю тут адыграла маё ўласнае жаданне. На маю думку, “Сарока на шыбеніцы” — пакуль што найбольш удалы з напісаных мной тэкстаў, нягледзячы на хібы, якія ўсё часцей кідаюцца ў вочы, калі ў соты раз міжволі гартаеш кніжку перад рознымі выступамі. Я люблю і ненавіджу сваю “Сароку”, яна мяне дагэтуль не адпускае.
Былі і пэўныя калялітаратурныя меркаванні: раман — самы цэльны і выразны з празаічных жанраў, з ім зручней упершыню выходзіць да новай, шырокай аўдыторыі, раман кажа пра свайго аўтара больш, чым, напрыклад, мог бы сказаць зборнік вершаў ці кароткіх апавяданняў.
Першапачаткова выдавецтва, якое выпусціла “Сароку”, зацікавілася “Ніякай літасці Валянціне Г.”. Але я прапанаваў замест гісторыі Валянціны гісторыю Веранікі і не шкадую.
У адрозненне ад прадстаўнікоў іншых нацыянальных літаратураў, сучасным беларускім аўтарам ніхто не праклаў шляху, па якім яны маглі б выйсці на Захад, абапіраючыся на аўтарытэт сваіх класікаў. Каб выдавацца за мяжой, беларускі аўтар мусіць, па-першае, прынамсі ментальна вырвацца за межы панылага айчыннага літпрацэсу, а па-другое, займець добрага перакладчыка. А перакладчыкаў з беларускай няшмат, пагатоў добрых. Дагэтуль беларускую прозу ў Нямеччыне перакладалі вельмі рэдка і збольшага праз пасярэдніцтва рускай, з дапамогай пратэзаў-падрадкоўнікаў. “Сарока на шыбеніцы” — ці не першы прыклад наўпроставага, то бок адзіна нармальнага і прымальнага перакладу. Мне пашанцавала: перакладчык “Сарокі” Томас Вайлер — сапраўдны прафесіянал, інтэлектуал і проста добры, зацікаўлены Беларуссю чалавек. Я вельмі задаволены нашай супрацай. Можна сказаць, мы знайшлі адзін аднога.
Як вы думаеце, чым гэты раман будзе цікавы нямецкаму чытачу? І ці будзе кніга зразумелая немцам без дадатковых каментароў пра сітуацыю ў Беларусі?
Хаця дзеянне “Сарокі на шыбеніцы” і адбываецца пераважна ў краіне, падобнай да Беларусі, я ўсё ж мяркую, што напісаў у рамане пра нейкія ўніверсальныя, агульначалавечыя рэчы, блізкія любому чалавеку, які ўмее думаць і адчуваць, незалежна ад нацыянальнасці. Апрача таго, мой раман поўны анатоміі і фізіялогіі, а яны ў людзей прыкладна аднолькавыя. Напэўна, не заўжды зразумелы нямецкаму чытачу будзе антураж — хаця, магчыма, тым, чыя маладосць прайшла ў Deutsche Demokratische Republik, тое-сёе будзе ясна і без каментароў. Што ж, у перакладной кнізе павінныя прысутнічаць і экзотыка, і загадкі, натрапіўшы на якія, чытач можа звярнуцца да даведнікаў і іншых сумнеўных крыніцаў. Урэшце, калі мы чытаем пра жыццё ў іншых краінах, мы ўнутрана заўжды гатовыя да таго, што не ўсё ў тэксце будзе для нас разжавана. Каментары, дарэчы, у рамане ёсць, іх не так шмат — некаторыя зрабіў сам перакладчык, некаторыя ўзятыя з арыгінальнага выдання.
У Вас ужо адбылася прэзентацыя “Сарокі на шыбеніцы” ў Берліне. Як людзі рэагавалі на кнігу? Якіх пытанняў з боку наведнікаў было больш: пра творчасць ці пра палітыку?
Публіка рэагавала вельмі жыва і добразычліва. Наогул, я заўважыў дзве асаблівасці публічных чытанняў у гэтай краіне. Адну не дужа прывабную і адну вельмі добрую. Кепска тое, што ў бальшыні выпадкаў тутэйшыя людзі прыходзяць паслухаць-паглядзець усходнееўрапейскіх аўтараў, загадзя настроіўшыся на тое, што аўтар будзе альбо балагурыць увесь вечар, альбо палохаць іх жахамі дыктатуры. Вядома ж, у такім становішчы вінаватыя самі пісьменнікі. Але выклікае павагу тое, з якой увагаю тут ставяцца да аўтара, як тут умеюць слухаць. Нямецкая літаратура — вялікая літаратура, таму чытач тут патрабавальны. Гэта мне імпануе.
На шчасце, на прэзентацыі ўжо пасля першых прачытаных мной і Томасам фрагментаў мы з публікай разабраліся, што да чаго: ні клоўнства, ні гульні на таталітарным таталізатары на вечарыне не планавалася. Толькі літаратура — у чыстым выглядзе.
І ўсё ж пасля некалькіх пытанняў, прысвечаных творчасці, давялося гаварыць у асноўным пра палітыку. Ці, хутчэй, пра творчасць у люстэрку палітыкі. На жаль, такімі цяпер нас бачаць тут: Беларусь цікавая найперш палітычна, чарга культуры прыйдзе пазней, калі цёмныя часы ў Беларусі скончацца. Можа, нешта пачне змяняцца і дзякуючы маёй кнізе.
Скажыце, ці можа беларускі пісьменнік разлічваць на добры продаж сваіх кніг у Нямеччыне? Ці часта немцы перакладаюць беларусаў?
Мяне гэта хвалюе менш за ўсё. Мяркую, для беларусаў тут няма нейкіх асаблівых правілаў. Усё залежыць ад кожнага асобна ўзятага пісьменніка. Натуральна, продаж кніг не абумоўлены толькі талентам аўтара і шырынёй яго далягляду. Мусіць існаваць пэўная кан'юнктура. Твор мусіць быць, так бы мовіць, актуальным. Але тут ад пісьменніка нічога не залежыць, гэта не ягоная справа. Кан'юнктура, актуальнасць — асабіста мне на іх заўжды было напляваць, што ў Беларусі, што тут. Сёння быць актуальным, адчуваць кан'юнктуру — значыць пісаць пра бедных гомасэксуалістаў, рэвалюцыйных наркаманаў і высакародных хакераў, то бок бегчы, высалапіўшы язык, за прагрэсам і трымацца тэмаў, растыражаваных і навязаных нам медыямі. Толькі тады можна думаць пра добрыя продажы — калі ты, вядома, не Гюнтэр Грас. Я проста пішу і стараюся ў меру сваіх сілаў рабіць гэта добра. Як і раней, я перакананы, што сапраўдны пісьменнік ніколі не мае намеру напісаць бэстсэлер, бэстсэлерамі кнігі робяць крытыкі, журналісты, спадары са Стакгольму, мэнэджары сярэдняга звяна і вусатыя тыраны. Зрэдку — чытачы. Аўтар тут ні пры чым.
Тыя немцы, якія цікавяцца ўсходнееўрапейскай літаратурай, ведаюць імёны Быкава, Разанава, апошнім часам выйшлі і былі даволі высока ацэненыя кнігі Артура Клінава і Вальжыны Морт. Ну і мой раман нядаўна з’явіўся… Але пакуль што пра нейкую папулярнасць, пра сапраўдную вядомасць беларусам гаварыць не выпадае. Імёны беларускіх літаратараў ведаюць хіба ў вузкіх колах.
А ці зацікаўленыя нямецкія чытачы наогул у перакладной літаратуры? Кнігі каго з прадстаўнікоў краінаў былога СССР вам даводзілася сустракаць у кнігарнях? Як думаеце, чым абумоўленая цікавасць да іх?
Мне здаецца, што нідзе ў свеце не перакладаюць так шмат замежнай літаратуры, як у Нямеччыне. Практычна ўсё самае цікавае, што адбываецца ў літаратурах замежных краін, нават самых “малых” і малавядомых, мае шанец быць тут перакладзеным і выдадзеным. Гэтаму спрыяюць і літаратурныя фестывалі, на якія немцы маюць магчымасць запрашаць найвядомейшых замежных пісьменнікаў, і кніжныя кірмашы з іх традыцыяй прэзентаваць “спецыяльных гасцей”: сёлета гэта можа быць баскская літаратура, летась была аргентынская, наступным годам будзе паўднёваафрыканская і так далей, увагай ахоплены ўвесь свет. Беларуская пакуль што такой увагі не заслужыла і ў такой ролі не “засвяцілася”. Што й не дзіўна, улічваючы нашую замкнёнасць, улічваючы ўбоства дзяржаўных беларускіх стэндаў на міжнародных кірмашах і варожае стаўленне дзяржавы да беларускай мовы.
Нямеччына — мост паміж літаратурамі, гэта краіна перакладчыкаў. Выдацца тут — значыць звярнуць на сябе ўвагу выдавецтваў у іншых еўрапейскіх краінах. Густу немцаў давяраюць. І менавіта праз Нямеччыну, так бы мовіць, “выкрадае Еўропу” большасць пісьменнікаў са славянскіх краін, з іхнымі невымоўнымі прозвішчамі і неймавернымі мовамі. Праўда, насамрэч папулярнымі робяцца адзінкі — як і мае быць.
Самым папулярным пісьменнікам з былога СССР у Нямеччыне быў і застаецца Уладзімір Камінер, які ўжо даўно жыве ў Берліне. Праўда, ён піша па-нямецку і стаў літаратарам ужо тут. А калі сур'ёзна, вялікай цікавасці да сучаснай усходнееўрапейскай літаратуры ў тым самым Гамбургу не назіраецца. Паводле маіх назіранняў, самымі чытанымі празаікамі з краін былога СССР ёсць, напэўна, расійцы Пялевін, Уліцкая, Віктар Ерафееў і ўкраінец Андруховіч. Не, і яны тут не суперзоркі, але, прынамсі, па-нямецку выдадзена даволі шмат іхных кніг і іхныя імёны знаёмыя ўсім, хто цікавіцца сучаснай літаратурай Усходняй Еўропы. Наогул, што да Расіі, то цікавасць да яе літаратуры значна знізілася ў апошнія гады, я чуў меркаванні, што сучасная руская літаратура, па традыцыі заўжды вельмі тут шанаваная, перастала трымаць планку так высока, як ад яе можна было чакаць. Інерцыя васьмідзясятых-дзевяностых, калі ўсё рускае было апрыёры цікавым, ужо не спрацоўвае. Ад Расіі ўсе стаміліся. Новых імёнаў з’явілася мала, а жывыя класікі расчароўваюць.
Затое Нямеччына адкрыла для сябе ўкраінцаў: Андруховіч і Жадан у свой час проста выбухнулі тут, і хаця такіх жарсцяў, як падчас аранжавай рэвалюцыі, ужо не назіраецца, усё адно Украіна, здаецца, замацавалася на нямецкім літаратурным рынку надоўга. Прыкладам, да меркавання Андруховіча прыслухоўваюцца самыя ўплывовыя выданні. Усе пералічаныя аўтары па-свойму вельмі цікавыя і маюць заслужаную славу, але ўсё ж трэба прызнаць: каб абудзіць у замежнага чытача цікавасць да літаратуры якой-кольвечы краіны, у той краіне мусіць адбыцца Падзея. Гаворка не пра тое, што палітыка павінная абумоўліваць цікавасць да творчасці, не — проста Падзея заўжды адкрывае шлюзы, прарывае плаціны, руйнуе непатрэбныя межы, прымушае зірнуць: а што ж адбываецца там, за мурам? І высвятляецца: дык і там ёсць неблагія пісьменнікі!
Але ж перакладаюць не толькі Вас, але і Вы. У сваім рамане “Халоднае сэрца” Вы, мабыць, упершыню ў гісторыі беларускай літаратуры ўвасобілі ў вобразе галоўнага героя перакладчыка. Скажыце, што было першапачатковым: памкненне перакласці Гаўфа ці жаданне напісаць раман пра перакладчыка?
У апошнія гады я быў проста апантаны нямецкімі казкамі… Упершыню прачытаў у арыгінале братоў Грым, Гаўфа — і яны адкрыліся для мяне з зусім іншага боку, таго, які звычайна хаваюць ад малых чытачоў, накідваючы на яго анучку з кветачкамі, каб не напалохаць дзіцёнка. Я адчуў велічнасць казкі як жанру і зразумеў, што сучасная літаратура ў параўнанні з казкамі — рэч у вялікай ступені надуманая, багатая на лішнія словы, занадта прывязаная да бягучага моманту, да дробна-надзённага, што многія так званыя сучасныя бэстсэлеры будуць выглядаць прэтэнцыёзна-фальшыва, калі іх паставіць побач з чыстым крышталём сапраўднае казкі.
Чаму я пераклаў менавіта “Халоднае сэрца” і чаму менавіта да яго напісаў паслямову, дзеянне якой пачынаецца на гаманійскім вакзале? Магчыма, рэч у тым, што я набыў гэтую кніжку Гаўфа даволі выпадкова, у вакзальнай кнігарні. Навокал была мітусня, адліга, слота, неразборлівыя галасы цягнікоў, пахі замерзлай чыгункі, мешаніна гаворак, чужых вялікіх і малых праблем, жыццё ў яго чыста вакзальнай, густой і вязкай канцэнтрацыі. У тым, што чароўная казка ХІХ стагоддзя прадаецца праз дзвесце гадоў на вакзале з яго інтэрсіці-экспрэсамі, макдональдасам і бамжамі, у тым, што паміж старонкамі набытай там казкі, магчыма, нехта засуне квіток у ніколі не бачаны Гаўфам Мінск, я раптам убачыў нейкі патаемны сэнс... У нямецкай мове ёсць цікавыя прымаўкі, звязаныя з вакзалам: ёсць “Ich verstehe nur Bahnhof”, даслоўна “Я разумею толькі вакзал”, гэта значыць: “Я нічога не разумею, не хачу разумець, у мяне іншыя інтарэсы”; а ёсць “Bescheid am Bahnhof wissen”, літаральна — “ведаць толк у вакзале” — “ведаць жыццё, быць абазнаным у людзях”. Вакзал — сам па сабе казка, кімсьці прыдуманая, на вакзале заўжды пачуваешся персанажам, у цягніку вакзал заўжды здаецца чымсьці няісным; вакзал — гісторыя, у якую можна ўвайсці і з якой можна выйсці. На вакзале мы перакладаем саміх сябе на мову чыгуначных раскладаў. Там, на вакзале, я адчуў першы імпульс да стварэння свайго “Халоднага сэрца”, у якім паслямова да перакладу казкі сама стане казкай.
Бо сумленны перакладчык казак сам непазбежна робіцца іх героем. Асабліва калі ён трапляе пры гэтым за мяжу, у зусім незнаёмы яму свет, дзе з таго моманту, як ён ступіў на платформу вакзала, пачынаюць дзейнічаць нейкія свае законы, дзе ажываюць дэкарацыі гісторый, якімі ён захапляўся ў дзяцінстве, і шмат у што проста цяжка паверыць. Апынуўшыся за мяжой, чалавек трапляе ў казку, але не ў добрую і не ў злую — проста ім пачынаюць кіраваць сілы, пра наяўнасць якіх ён дома не падазраваў... Ён плача над песнямі, з якіх дома смяяўся.
Урэшце, у кожнага пісьменніка свае дэманы. Калі аўтар памірае, ягоным дэманам не застаецца нічога іншага, як заняцца перакладчыкамі.
Колькі ў створаным Вамі вобразе ад перакладчыка Бахарэвіча і колькі ад пісьменніка Бахарэвіча?
Бахарэвіча ў вобразе галоўнага героя зусім мала, у гэтым сэнсе “Паслямова” не адрозніваецца ад іншых маіх кніг. Бахарэвіч — аўтар і героем можа стаць адно выпадкова. Калі памятаеце, у канцы “Паслямовы” ён прабягае ў тэксце як эпізадычны персанаж трэцяга плану, ён хоча зняць у перакладчыка кватэру, гэты няўдаха.
Зрэшты, я заўжды лічыў, што ўласны досвед прыдатны толькі на дэкарацыі, прычым не самыя галоўныя. Усе персанажы, калізіі і так далей створаныя мной літаральна з нічога. Што да тыпізацыі, то я заўжды яе ненавідзеў. Я не ствараю тыпы, я імкнуся ствараць жывых людзей. Ну, натуральна, у кнізе ёсць трошкі Гамбурга, трошкі Мінска, трошкі падслуханага і трохі перажытага — але ўсё гэта выконвае ў “Паслямове” хіба дапаможныя функцыі. Мне больш цікава, колькі аўтабіяграфічнага ў самой казцы Гаўфа.
Герой маёй паслямовы — гэта ахвяра: свайго авантурызму, сваёй аматарскай любові да літаратуры і свайго жадання зарабіць трошкі “лёгкіх грошай”. Свет падаецца яму простым, ён лічыць, што ведае, як трэба жыць. Аднак было б несправядліва лічыць яго такім сабе дурнем. Як і Петэра-вугляра, яго мучаць няясныя сумневы ў правільнасці светабудовы. Казка Гаўфа ўцягнула яго ў сябе, прымусіла сутыкнуцца з адказнасцю, адкрыла яму патаемныя бакі яго асобы. Яна прымусіла яго задумацца, сарвала плеўку з вачэй. І тая самая казка ўжо не адпускала яго да самага ягонага канца. Дэманы літаратуры, дэманы Гаўфа пракаўтнулі яго, а яму ж, небараку, здавалася, што ўсё так проста... Я мяркую, яны былі задаволеныя, гэтыя разгубленыя дэманы, якія, вырачаныя на вечнасць, якія не знаходзілі сабе месца ў ХХІ стагоддзі.
Раскажыце, калі ласка, над чым Вы цяпер працуеце? І ці ёсць у нас надзея ў хуткім часе пабачыць казкі братоў Грым па-беларуску?
Увесь мінулы год я быў заняты медыцынай: пісаў “Малую медычную энцыклапедыю Бахарэвіча”, артыкулы якой з’яўляліся штопятніцы на сайце радыё “Свабода”. З часам яна выйдзе асобнай кнігай. Што да перакладу, то казкі братоў Грым давялося пакуль што адкласці ўбок — летась да мяне звярнуліся з прапановай перакласці адзін сучасны тоўсты нямецкі раман, што я ўрэшце і зрабіў (пакуль цяжка сказаць, наколькі паспяхова). Раман называецца “Ты не памрэш”, ён таксама поўны медычных тэмаў і тэрмінаў, аўтарка — Катрын Шміт; некалькі гадоў таму кніга атрымала ў Нямеччыне адну з самых прэстыжных літаратурных прэмій.
Але пра казкі братоў Грым я не забываюся, гэта доўгатэрміновы праект, які рызыкуе стаць для мяне калі не справай жыцця, то, прынамсі, ідэяй фікс на найбліжэйшую пяцігодку.
На фота: Альгерд Бахарэвіч падчас прэзентацыі перакладу "Сарока на шыбеніцы" ў горадзе Пасаў (Германія) (Радыё Свабода)
