— Спачатку я пісаў па-руску, але даволі хутка пачаў эксперыментаваць з беларускай мовай, бо заўжды цікавіўся “моўнай праблематыкай” творчасці — нюансамі ўспрымання, паверхневай і прыхаванай (другараднай, асацыятыўнай) семантыкай, гукам, графікай пісьма. Двухмоўе, асабліва валоданне роднаснымі мовамі, дае шырокія магчымасці для аналізу механізмаў узнікнення, успрымання і ўздзеяння слова.
Потым быў перыяд, калі я па-беларуску не пісаў, толькі перакладаў з і на беларускую. Я ніколі, шчыра кажучы, не задумваўся, чаму так сталася, але калі паспрабаваць паразважаць на гэты конт, то, напэўна, таму, што тады ў маё жыццё ўвайшла новая мова, і я цалкам сканцэнтраваўся на ёй. Пэўны час мяне хапала толькі на “маю” мову (руская ўсё ж мая першая мова, хаця я і вырас у сям’і, дзе беларускую шанавалі і дзе яна заўжды прысутнічала, але як другая) і — “чужую”. Так і пачаў пісаць па-шведску.
Я спрабаваў нешта пісаць па-ангельску, але я не ведаю, не адчуваю гэтай мовы настолькі, каб мець магчымасць данесці тое, што мне хацелася б данесці, разабрацца ў тым, у чым мне цікава было б разабрацца. Так што ангельскай я карыстаюся толькі, так бы мовіць, у прыкладных мэтах — лісты, нейкія выступы, артыкулы і гэтак далей.
— Ці ёсць у Вас з гэтых трох моваў “родная для паэзіі”, або яны ўсе “роўныя”?
— Трэба было, напэўна, сказаць ад пачатку: я не вельмі ўпэўнены ў тым, што мае тэксты можна назваць паэзіяй. Яны не прэтэндуюць на гэтае высокае званне. Тое, чым я займаюся, мабыць, можна акрэсліць словазлучэннем “мастацкі эксперымент”. Тэкст ёсць адным з адпраўных пунктаў гэтага эксперыменту, але мне часцей за ўсё цікавы менавіта сам тэкст як феномен, а не яго відавая ці жанравая прыналежнасць. Адсюль і адказ на пытанне: мовы — гэта інструментарый эксперыменту і выкарыстоўваюцца часцей за ўсё ў адпаведнасці з актуальнымі мэтамі.
Гэта не значыць, што я не пішу прыкладных ці “проста” тэкстаў, я кажу тут пра свядомае карыстанне той ці іншай мовай. Але бывае, асабліва на пачатковай стадыі новай працы, што я раблю кавалкі на розных мовах, потым зводжу іх у адно. Ці не зводжу, як было ў кніжцы “Cy Twomblys dagbok”, дзе шведская часам чаргуецца з рускай, і абедзве яны пераходзяць у сканструяваную “мінусовую мову”... Рабіў я і спробы выпрацаваць такі спосаб пісьма, які б функцыянаваў прынцыпова аднолькава па-за залежнасцю ад таго, на якой мове я пішу...
— На маю думку, у Вашай паэзіі шмат музычнасці, гульні з гукавымі і сэнсавымі асаблівасцямі мовы. Як гэта ўплывае на магчымасць (ці немагчымасць) перакладу Вашай паэзіі на іншыя мовы? Ці спрабавалі Вы перакладаць свае вершы на іншую з гэтай тройкі моваў? Ці маглі б даверыць пераклад сваёй паэзіі некаму іншаму? Можа, гульню ўсё ж можна перакласці гульнёю?
— Калі вы ўсё ж зыходзіце з парадыгмы паэзіі, паспрабуем паглядзець на мае тэксты як на паэзію. Я толькі што сказаў пра тое, што спрабаваў выпрацаваць новы для сябе спосаб пісьма. Гэта якраз непасрэдна звязана з перакладамі. Замест таго, каб перакладаць тэксты паміж сабою, з дапамогай гэтага метаду я магу дасягнуць прыкладна таго ж выніку, працуючы на розных мовах. То бок, гэта не пераклады, а вырашэнне мастацкіх мэтаў адным спосабам з дапамогай розных інструментаў — моваў.
Адной з базавых праблемаў, якія я перад сабою ставіў, быў “моўны супрамат” — мне было цікава паглядзець, колькі сэнсаў вытрымлівае слова ў кантэксце; калі мова распадаецца на бессэнсоўныя гукі і візуальныя сімвалы і ці магчымая поўная бессэнсоўнасць увогуле; які механізм моўнай пластыкі, калі мова перадае сэнс гучаннем, а не значэннем, калі мова рухаецца наперад “сама”, праз механіку чытання, без удзелу “адпраўніка” і які імпульс для гэтага патрэбны... Калі трохі разбярэшся ва ўсім гэтым і яшчэ цэлым шэрагу падобных пытанняў, дык з гэтых “цаглінак” можна паспрабаваць пабудаваць нейкія “дамкі”...
Пераклад такіх тэкстаў, я думаю, магчымы толькі ў тым сэнсе, пра які я казаў — праз карыстанне падобным метадам пісьма. Калі каму будзе цікава паспрабаваць, я буду толькі рады.
— Што дыктуе свае правілы: верш абірае мову, каб выказацца, ці сама мова вылушчвае з сябе верш? Ці, можа, выбар мовы лепш назваць пэўным мастацкім прыёмам?
— На гэтае пытанне я ўжо, здаецца, адказаў. Магу толькі дадаць, што мае кніжкі — гэта вынік эксперыменту, я звычайна не “саджуся пісаць кнігу”, а шукаю адказы на нейкія пытанні, і ў працэсе гэтага пошуку карыстаюся розным матэрыялам. На пэўным этапе бывае, канечне – калі махавік, так бы мовіць, ужо раскручаны – што тэксты самі служаць адпраўным пунктам, асабліва калі ў мяне ўжо ёсць ідэя стварэння той ці іншай кніжкі... Бо я звычайна падыходжу да кніжкі як да мастацкай адзінкі, а не як да фармальнай неабходнасці, нейкага пакунку для змесціва з тэкстаў.
— Давайце пагаворым пра трох паэтаў: Дзмітрыя Плакса, Dmitri Plax і Дмитрия Плакса. Чым яны розняцца адзін ад аднаго, акрамя мовы, на якой гавораць, і што ў іх агульнага?
— Не думаю, што ёсць гэтыя тры чалавекі. Ёсць адзін, які спрабуе задаваць пытанні і думаць над магчымымі адказамі. Мне пашанцавала ў тым, што я вельмі рана зразумеў, што не жадаю сябе “вызначаць”. Вызначыць — значыць абмежаваць. Таму я звычайна пратэстую, калі мяне называюць “паэтам” ці “перакладчыкам” ці яшчэ неяк акрэсліваюць род маёй дзейнасці і заняткаў. З той жа прычыны я не люблю біяграфічных звестак і рэдка карыстаюся тэрміналогіяй нават там, дзе яна ёсць і агульнапрынятая. Я не хачу, каб людзі глядзелі на тое, што я раблю, праз прызму таго, што я ўжо зрабіў. Увогуле, моцна падазраю, што я проста працягваю адзін некалі распачаты праект ці нават кожны раз раблю адно і тое, але, спадзяюся, на трохі новым узроўні... Я не хачу хавацца за ўжо зробленую працу ці за нейкія старыя “рэгаліі” і поспехі. Я хачу, каб тыя, каму цікава (калі такія ёсць), глядзелі на мае праекты зыходзячы з сябе, а не з мяне. Тое самае і з тэрміналогіяй — яна абмяжоўвае самім фактам, усім зразумелымі паняткамі...
Канечне, гэта не значыць, што я ніколі не даю біяграфічных звестак ці не ўжываю слова “кангруэнтнасць”, але я свядома спрабую пазбягаць гэтага дзе магчыма.
— Дзмітры, калі ўсё ж паспрабаваць вызначыць, то Вы яшчэ і мастак. Ці можа выяўленчае мастацтва быць яшчэ адной мовай для Вашай паэзіі? У беларускай кнізе “Трыццаць тэкстаў” кожны верш суправаджаецца або фотаздымкам, або графічнай каліграмай. Ці лічыце Вы гэта перакладам?
— Так, думаю, што калі ёсць патрэба ў вызначэнні, то “мастак”, здаецца, бліжэй за ўсё, бо гэта вельмі шырокі тэрмін... І так, я займаюся тым, што прынята акрэсліваць як “выяўленчае мастацтва”. Але зноў жа, я не праводжу тут мяжы. “Трыццаць тэкстаў” — якраз някепскі прыклад. “Карцінкі” там можна, верагодна, успрымаць і як новыя тэксты, і як пераклады... Прычым, зыходзячы з маёй ідэі “мінімізацыі” выразнай аўтарскай прысутнасці, я заўжды стараюся рабіць праекты ў суаўтарстве з іншымі мастакамі. У дадзеным выпадку з Ігарам “Міцьком” Корзунам, які зрабіў дызайн гэтага аб’екту, кніжкі. Гэта, калі хочаце, ягоны пераклад маіх тэкстаў.
— Ці маглі б Вы засвоіць новую мову (неабавязкова ў лінгвістычным сэнсе), каб выказаць на ёй тое, для чаго Вам не стае тых моваў, якія Вы ўжо ведаеце?
— Выпрацоўкай такой мовы я і займаюся на розных даступных мне ўзроўнях. Універсальнай мовы, ці, наадварот, выключна партыкулярнай — залежыць ад канкрэтных мэтаў, хаця партыкулярнасць ёсць, вядома, асобным выпадкам універсальнасці... Мне цікавая сувязь паміж вербальным і візуальным ці, скажам, вобразам і ілюстрацыяй, нават і ў платонаўскім разуменні, хаця я і не бачу ў “адбітках” ашуканства...
Мяне апошнім часам вельмі вабіць мова памылкі. Увогуле памылка як феномен... Я шмат працую з кампазіцыяй, напрыклад, свядома ўстаўляю ў кніжкі трохі слабейшыя, на маю думку, тэксты — для стварэння напругі, дугі, руху. Я не вельмі люблю ідэальныя рэчы: яны, як правіла, нудныя і нецікавыя...
Бібліяграфія Дзмітрыя Плакса
“Дневник Сая Туомбли” (Санкт-Петербург-Минск, Вита Нова — Новые мехи, 2001)
“Жара” (”Невский простор”, Санкт-Петербург, 2004)
“Cy Twomblys dagbok” (OEI Editör, Stockholm, 2006)
“Трыццаць тэкстаў” (Mедысонт, Mінск, 2009)
“OM” (Ruin forlag, Stockholm, 2009)
“re citat iver” (Ersatz, Stockholm, 2011)
Юля Цімафеева
