Жабы і жораў
Амерыканская народная казка
У самым сэрцы лесу ляжаў халодны зялёны стаў. Уздоўж яго берагоў парывіста гойдаліся на ветры купы высокага чароту, а ў мелкіх затоках стаялі флатыліі гарлачыкаў з буйным лісцем. Сярод чароту і трыснягу жыло вялікае мноства жабаў.
Кожную цёплую вясновую ноч іх галасы вясёлым хорам разляталіся па наваколлі. Некаторыя галасы былі нізкія і глыбокія — яны належалі найстарэйшым ды наймудрэйшым з жабаў. Прынамсі, мудрасці ў свой век яны ўжо дасягнулі. Іншыя былі высокія і пранізлівыя — гэта былі галасы жабянят. Тых, што не любяць успамінаць, як зусім нядаўна замест лапак яны яшчэ мелі хвасты.
— Ква! Ква! Я на гэтым ставе галоўная! — праквакала вялізная жаба-бык з-пад гарлачыкавага ліста.
— Ква! Ква! Я на гэтым ставе галоўная! — адказаў дзяркаты голас з супрацьлеглага берага.
— Ква! Ква! Я на гэтым ставе галоўная! — пахвалілася трэцяя жаба з самага далёкага берага.
А паблізу, добра схаваўшыся ў буйной траве ля самай вады, стаяў цыбаты белы жораў. У той вечар ён быў дужа галодны, і калі пачуў нізкі голас першай жабы, то хуценька да яе падышоў і запусціў сваю доўгую страшную дзюбу пад шырокі ліст. Старая жаба перапалохана квакнула і з усяе сілы ўдарыла лапамі, каб збегчы, а па ціхім ставе тым часам — плясь! плясь! — паскакалі ў глыбокую ваду перапужаныя жабы.
Жораў яе ўжо амаль схапіў, калі штось халоднае і слізкае абхапіла яго нагу. Ён замарудзіўся на імгненне, і жаба ўратавалася! Але без абеду жораў усё ж не застаўся, бо вакол яго нагі абкруцілася вялікая чорная вадзяная змяя, якая таксама аказалася някепскай стравай.
Цяпер ён стаяў на адной назе, адпачываў і прыслухоўваўся. Першая жаба маўчала, але на супрацьлеглым беразе выхвалялася другая:
— Ква! Ква! Я на гэтым ставе галоўная!
Жораў ізноў адчуў голад. Ён бясшумна абышоў стаў і накінуўся на другую жабу, якая не хавалася і сядзела, горда надзьмуўшы грудзі, бо сапраўды лічыла сябе галоўнай жабай на ставе.
Галава і амаль уся шыя жорава схавалася пад вадой, а па ўсім ставе — плясь! плясь! — паскакалі хавацца ў глыбокія норкі жабяняткі.
Не паспеў ён ухапіць жабу за заднюю лапу, як заўважыў нешта такое, што зараз жа адпусціў яе, узмахнуў шырокімі крыламі і нязграбна паляцеў да самага далёкага берага. Гэта была танклявая карычневая норка са злоснымі вачыма. Яна паспела вельмі блізка падкрасціся да жорава і хацела схапіць яго, пакуль ён будзе есці! Так і другая жаба збегла, але яна так страшна перапалохалася, што пасля гэтага ўжо заўжды маўчала.
Мінула шмат часу, перш чым жораў перастаў баяцца і зноў моцна згаладаўся. А на ставе ўжо так даўно было ціха, што многія жабы прыемным хорам спявалі, і над усімі імі ракатаў глыбокі голас трэцяй і апошняй жабы-быка, якая крычала:
— Ква! Ква! Я на гэтым ставе галоўная!
Жораў стаяў недалёка ад гэтай выхвалякі і вырашыў супакоіць яе раз і назаўсёды. Наступным разам яна пракрычала толькі “ква!” — і жораў ухапіў яе за лапу. Яна пачала была квакаць ды марна вырывацца і ўжо праз імгненне апынулася б у доўгай глотцы жорава, але ў той жа момант да жорава ззаду падкраўся ліс і схапіў яго! Ліс цягнуў жорава ў лес на вячэру, а той выпусціў жабу і ўжо мог толькі крычаць. Так збегла і трэцяя жаба, але жораў знявечыў яе сваёй моцнай дзюбай, і яна ўжо ніколі ў жыцці не разявіла рот.
Вось жа, не хваліся занадта гучна.
Пра буйвала і палёўку
Амерыканская народная казка
Аднойчы, калі палёўка назапашвала на зіму дзікія бабы, яе сусед, буйвал, спусціўся пасвіцца на пожню. Палёўцы гэта вельмі не спадабалася, бо яна ведала, што буйвал пастрыжэ сваім шурпатым языком усю траву, і ёй не будзе дзе хавацца. Яна вырашыла выклікаць яго на двубой, як тое прынята ў людзей.
— Гэй, сябра буйвал, я выклікаю цябе на двубой! — прапішчала яна сваім тоненькім галаском.
Буйвал не звярнуў на яе ўвагі, бо падумаў, што гэта жарт. Тады палёўка гнеўна паўтарыла выклік, але вораг працягваў спакойна пасвіцца. Маленькая палёўка з пагардай засмяялася і выклікала яго яшчэ раз. Буйвал нарэшце зірнуў на яе і абыякава адказаў:
— Ты б пасцераглася, малеча, а то як падыду ды растапчу цябе, нічога і не застанецца.
— Нічога ў цябе не выйдзе! — адказала палёўка.
— Кажу табе, замаўчы, — запатрабаваў буйвал, злуючыся. — Скажы яшчэ слова, і можаш не сумнявацца: я падыду, і табе не мінуць ліха.
— Падыходзь, калі не баішся! — сказала мыш, каб раздражніць яго.
Тады буйвал рынуўся на яе. Ён грузна таптаў траву і пароў зямлю пярэднімі капытамі, а калі спыніўся і агледзеўся, палёўкі нідзе не было відаць.
— Я ж казаў, што растапчу, так што нічога і не застанецца, — прамармытаў ён.
І тут ён адчуў сверб у правым вуху. Ён штомоцы затрос галавой і застрыг вушамі. Укусы ўсё паглыбляліся і паглыбляліся, так што ён ужо ледзь не шалеў ад болю. Ён біў капытамі, а рагамі дзёр дзірван. З дзікім рыкам ён спачатку чуйдух памкнуўся ўперад, пасля забегаў кругамі, але ўрэшце спыніўся, і яго ўсяго ахапіла дрыготка. Тут палёўка выскачыла з вуха і запатрабавала:
— А цяпер будзь маім слугой!
— Не! — зароў буйвал і зноў кінуўся на палёўку, каб растаптаць. Малеча зноў знікла, а праз хвіліну буйвал адчуў яе ў другім вуху. Ён ізноў ашалеў ад болю і забегаў па стэпе, раз-пораз высока падскокваючы. Урэшце ён паваліўся на зямлю і заціх. Палёўка вылезла з яго вуха і горда ўскараскалася на мёртвую тушу.
— Эгэ! — выгукнула яна. — Я забіла найбольшага са звяроў. Хай цяпер ведаюць, хто тут гаспадар.
Стоячы на целе мёртвага буйвала, палёўка закрычала, каб ёй прынеслі нож, якім яна будзе разбіраць мяса. А ў другім канцы пожні паляваў мышэй сабе на сняданак вельмі галодны рыжы ліс. Ён быў заўважыў адну і наскочыў на яе ўсімі чатырма лапамі, але маленькая мышка збегла, і цяпер ён быў вельмі сумны.
Раптам яму здалося, што ён чуе, як удалечыні крычаць:
— Падайце мне нож! Падайце мне нож!
Калі крык пачуўся другі раз, рыжы ліс пабег на голас. Праз нейкі час ён прыбег да вялізнай тушы буйвала на зямлі. На ёй дагэтуль стаяла маленькая палёўка.
— Я хачу разрэзаць гэтага буйвала і дам табе трохі мяса, калі ты мне дапаможаш, — паабяцала палёўка.
— Дзякуй, сябра, я з радасцю зраблю гэта для цябе, — далікатна адказаў ён.
Ліс разбіраў буйвала, а мыш сядзела на суседнім узгорку, назірала і аддавала распараджэнні.
— Мяса трэба парэзаць на маленькія кавалкі, — казала яна лісу.
Калі той скончыў працу, мыш аддала яму дробны кавалачак пячонкі. Ён хуценька праглынуў яе і прыцмокнуў губамі.
— Ці можна мне яшчэ, калі ласка? — нясмела спытаў ён.
— Эгей! Я дала табе вельмі вялікі кавалак! Які ж ты пражэрлівы! — закрычала мыш. — Але можаш узяць сабе крыві, — са здзекам прапанавала яна.
Бедны ліс сабраў усю кроў і нават вылізаў траву. Ён сапраўды быў вельмі галодны.
— Дай мне, калі ласка, кавалак мяса дадому, — папрасіў ён. — У мяне дома шэсць лісянят, і ім няма чаго есці.
— Можаш забраць капыты. Гэтага павінна хапіць вам усім.
— Дзякуй, дзякуй! — сказаў ліс. — Але ж, мыш, у мяне ёсць яшчэ і жонка, і нам гэтым разам так не пашчасціла на паляванні! Мы ледзь не паміраем з голаду. Дай мне яшчэ трошкі.
— Ну і ну! — здзівілася палёўка. — Я і так ужо пераплаціла за тваю пусцяковую працу. Ідзі прэч!
У гэты момант ліс скочыў на мыш, і яна толькі ціха піскнула і сканала.
Не будзь сквапным і ганарыстым, а то можаш усё страціць.
Дзіця Бэці Стогз
Корнская народная казка
У дзень, калі Бэці Стогз споўнілася сямнаццаць гадоў, яна прачнулася з усходам сонца. Не губляючы ні хвіліны, яна села і пачала лупіць яблыкі.
Але лупіла яна іх не для таго, каб дапамагчы састарэлай маці.
І не для таго, каб з’есці, хоць у рот іх трапляла і больш, чым у рондаль.
Бэці намагалася аблупіць увесь яблык так, каб лупіна ні разу не парвалася. Яна не дужа добра абыходзілася з нажом, таму гэта каштавала ёй трынаццаці яблыкаў і двух параненых пальцаў. І што, як вы думаеце, яна зрабіла з яблычнай лупінай? Выкінула! Ды не абы-куды. Бэці Стогз заплюшчыла вочы і кінула лупіну цераз правае плячо са словамі:
— Яблычак крамяны! Скажы, хто мой каханы!
Калі яна абярнулася, то яблычная лупіна ляжала каля каміна, прыгожа скруціўшыся ў вялікую і выразную літару Г.
Бэці запляскала ў далоні ад захаплення, але спачатку разважліва адклала нож. Калі лупіна не падманула, то Бэці абавязкова мусіла выйсці замуж за таго, чыё імя пачынаецца з Г.
— У маім узросце, — сказала Бэці, — пара думаць пра мужа, з якім я буду шчаслівая ўсё жыццё.
На пальцах, якія яна не параніла, Бэці палічыла ўсіх, чые імёны пачыналіся з Г.
— У Лэлэнце жыве Герберт, але ён стары і сам зморшчаны, як мочаны яблык. Яшчэ ёсць Гары, але ён ужо заручаны з Нэн. І блізняты Гордан з Гілбертам, — Бэці гігікнула. — Разам ім васямнаццаць, але кожнаму асобна па дзевяць. А ў мяне няма ніякага жадання чакаць, пакуль яны вырастуць. Шахцёр Генры! Вось ён і не стары, і не малады. І не заручаны ні з кім. Маім мужам будзе Вялікі Генры.
Так Бэці Стогз спыніла свой выбар на шахцёру, якога называлі Вялікім Генры. Бэці была прыгожай і крамянай, як яблык, таму неўзабаве іх імёны прагучалі разам у царкве, і яны ажаніліся. Бэці Стогз амаль заўжды атрымлівала тое, што хацела.
Вялікі Генры быў прамыўшчыкам волава і штодзень спускаўся ў шахту. А Бэці заставалася дома са старой мамай, якая была вынаходлівай, як ведзьма, калі трэба было прыдумаць, што Бэці мусіць зрабіць. Цалюткі дзень яна казала: “Дапамажы мне з вязаннем”. Або: “Згатуй мне гарбаты, дзіцятка”. А гэта было не тое, на што спадзявалася Бэці Стогз. Зусім не тое. Таму яна нахмурыла лобік і пусціла слязу. Калі Вялікі Генры гэта ўбачыў, ён засмуціўся.
— Што мне зрабіць, каб ты не сумавала, Бэці? — спытаў ён. — Скажы мне, і я зраблю.
— Для шчасця мне не хапае ўласнага дома. Каб нікога не было вакол, і каб ён быў толькі мой, — адказала яна.
— Калі гэта цябе ўсцешыць, то добра…
Цяпер, калі толькі Генры не працаваў у шахце, ён будаваў дом. Да канца году ён пабудаваў такі цудоўны дамок, які толькі можна ўявіць. Той стаяў асобна ад іншых дамоў на ўскрайку верасавішча ў Твэднэку.
Калі Бэці яго ўбачыла, яна перастала хмурыцца і запляскала ў далоні ад захаплення. Генры ўзяў яе на рукі і перанёс цераз парог. Нявесту заўсёды трэба пераносіць цераз парог новага дому, бо калі яна будзе заходзіць і спатыкнецца, то чакай бяды.
Нейкі час у доме панавала шчасце. Бэці гулялася ў гаспадыню і насвіствала весялей за чайнік на агні. Штораніцы Генры ішоў на працу ў шахту, і яна заставалася адна на ўвесь дзень. Або на той час, які ад дня заставаўся. Бо Бэці мела звычку валяцца ў ложку і не клапаціцца пра тое, каб устаць і зрабіць для Генры сняданак ці хаця б сабраць яму полудзень. Папраўдзе, часам, калі яна ўставала, была ўжо другая палова дня. Але Вялікі Генры не скардзіўся, бо калі Бэці была шчаслівая, то і ён быў шчаслівы таксама.
Але праз нейкі час іх дамок перастаў выглядаць новым і ахайным. Між крокваў і бэлек са столі звісала павуцінне, а ў кутах завяліся камякі пылу. Вокны былі такія брудныя, што скрозь іх не праходзілі нават сонечныя промні. Бэці Стогз таксама была не дужа вясёлая.
— Добра ж табе, — казала яна Генры, — ты ў шахце сярод людзей. А я мушу сядзець адна ў гэтым доме, змрочным, як магіла.
— Можа, каб ты трошкі падмяла…
— Памялом хай Баба Яга махае, — запярэчыла Бэці і закапыліла свае губкі. — А мне трэба сябры.
— Калі гэта цябе ўсцешыць, то добра…
Наступным жа вечарам, калі Генры вярнуўся дадому, то акрамя кіркі ды рыдлёўкі ён прынёс з сабой нешта яшчэ. Гэтае нешта было маленькае кацяня, чорнае, як той пірог, які якраз падгараў на пліце (Бэці зусім забылася яго перавярнуць).
— Ах! — ускрыкнула Бэці, калі заўважыла кацяня. — Ты прынёс мне коціка! — яна запляскала ў далоні ад захаплення і перастала капыліць губкі, а на яе шчокі вярнуліся ямачкі.
Генры не крыўдаваў, што вячэра згарэла, бо калі Бэці была шчаслівая, то і ён быў шчаслівы таксама.
Бэці больш не была адна. Куды б яна ні хадзіла і што б ні рабіла, з ёй быў яе Коцік. Ён ганяў камякі пылу ў куце і гуляў з ніткамі, калі Бэці прала. Ён церся сваёй мяккай поўсцю аб яе чаравічкі і вуркатаў, калі Бэці гатавала есці. Бэці ніколі не забывалася пакарміць Коціка — а таксама і Вялікага Генры. Яны шчасліва жылі ўтраіх у сваім доме.
Шчасліва, ды нядоўга. Аднойчы Генры вярнуўся дадому і ўбачыў гармідар. Коцік плакаў у адным куце, Бэці ў другім, а на пліце нічога не варылася.
— Што з вамі здарылася? — спытаў ён і пагладзіў спачатку коціка, а пасля Бэці.
— Нам самотна, вось і ўсё. Кацяняці няма з кім пагуляць, а мне няма з кім пагутарыць.
— Але вы ж ёсць адно ў аднаго.
— Гэта не тое, — адказала яна. — Я завялікая, каб гуляцца з катом на падлозе, а Коцік умее казаць толькі “мяў” ды “мур”.
— Дык чаго ж ты хочаш? — спытаў Генры.
— Дзіцятка, вось чаго. Любае маленькае дзіцятка, якое з Коцікам будзе поўзаць па падлозе, а са мной лапатаць і смяяцца, калі я буду браць яго на рукі. Гэта будзе толькі нашае дзіцятка, і з ім я буду шчаслівая — назаўсёды.
— Калі гэта цябе ўсцешыць, то добра…
Не паспела наступіць зіма, як у іх доме ў Твэднэку з’явілася дзіця. Цудоўны хлопчык, якога назвалі Генры, як і бацьку. На яго шчочках былі ямачкі, як у Бэці. Бэці любіла маленькага Генры, і Коціку ён таксама палюбіўся. Коцік з ім спаў, а часам Бэці здавалася, быццам яны разам вуркочуць. Маленькі Генры гуляўся з Коцікам на падлозе, яны разам ганялі камякі пылу і пілі малако з аднаго сподачка. Малое так часта было перапэцканае сажай, што Вялікі Генры скардзіўся: маўляў, ледзьве адрознівае, дзе сын, а дзе кот.
Тады Бэці хітала галавой і адказвала:
— Верасавішча халоднае, тут дзьмуць пранізлівыя вятры. Дзіцяці патрэбны добры слой бруду, каб не змерзнуць. Яны абое шчаслівыя, і я разам з імі.
Бэці рэдка мыла маленькага Генры, але заўсёды дазваляла кату яго вылізваць.
Ды ўсё ж маленькі Генры падрастаў, як і ўсе дзеці. Часам ён капрызіў і плакаў, таксама як усе дзеці. Гэтым ён трошкі Бэці дакучаў. І тады яна пачала пакідаць яго дома, а сама хадзіла верасавішчам у горад, каб купіць малака і мяса ды памянціць языком.
— Усё будзе добра, — казала яна. — Я ненадоўга, а з маленькім Генры застаецца Коцік.
Бэці клала дзіця і ката ў калыску, замыкала дзверы і сыходзіла. Адным летам яна забавілася ў горадзе даўжэй, чым звычайна, бо пачула дужа цікавыя плёткі. Назад у Твэднэк яна пайшла праз верасавішча ўжо шарай гадзінай. Яна спяшалася ў змроку як магла, бо нельга было, каб Генры вярнуўся раней за яе. Калі яна ўрэшце ўбачыла дом, то яго дзверы былі шырока расчыненыя. Яе сэрца ёкнула, бо Вялікі Генры мог убачыць, што маленькі Генры адзін, а за вячэру яна яшчэ і не бралася.
Але над комінам не віўся дым, а ў акне не ззяла святло. Калі Бэці Стогз уварвалася ў дзверы, злы Вялікі Генры яе там не чакаў. Не было Коціка, не было і маленькага Генры! У доме быў гармідар, рондлі і патэльні былі раскіданыя па падлозе, а ў калысцы было пуста.
— Госпадзе, дапамажы! — закрычала яна і пачала шнарыць у пыльных кутах, пад бруднай бялізнай ды ў пустых шафах і шукаць дзіця.
Але знайшла яна толькі пару павукоў і перапуджаную мышыну.
Тады Бэці Стогз села і заплакала, ды так, што Вялікі Генры пачуў яе, яшчэ калі плёўся дадому праз верасавішча. Усе суседзі на мілю на ўсход і захад таксама пачулі яе і прыбеглі, каб даведацца, што здарылася.
Яны ўбачылі, як Бэці адрывае шматкі ад фартуха і выцірае імі слёзы.
— Маленькі Генры прапаў! Яго скралі! — галасіла яна. — Ніколі яшчэ не была я такой няшчаснай!
Вялікі Генры глядзеў на Бэці Стогз. Хвіліну ён маўчаў. А тады надзьмуўся ад злосці і гора, і калі падабраў словы, то зароў, як гром.
— Вымятайся! — крычаў ён. — Вымятайся адсюль, Бэці Стогз! Знайдзі гэты мілы цёплы камячок, а то страціш і мужа! І пабачым, ці ўсцешыць гэта цябе!
Бэці выбегла ў дзверы і пабегла да залітага месячным святлом верасавішча, баючыся і за дзіця, і за саму сябе. Вялікі Генры і суседзі таксама пабеглі шукаць маленькага Генры.
— Генры! Мой любы маленькі Генры! — клікала Бэці і прыслухоўвалася, ці не засмяецца ён. Але чула толькі крыкі савы.
Бэці спатыкалася аб верас, білася раз-пораз лыткамі аб вострае каменне, часам яе боцікі засмоктвала глыбока ў багну, але яна ўсё шукала і клікала дзіця. Вялікі Генры і суседзі таксама шукалі, аглядалі кожны хмыз і ўзгорак, кожны палетак і агароджу на шмат міляў наўкол. Хоць з месячным святлом было відно як удзень, дзіцяці не было ані знаку. На золку суседзі сумна пахіталі галовамі і пайшлі па дамах. Вялікі Генры таксама прымусіў сябе вярнуцца дадому, у Твэднэк, каб ціха пажурыцца.
Ледзь толькі паспела прабіцца сонца, Бэці Стогз, якая засталася зусім адна, пачула ціхі гук — не гучнейшы за спеў цвыркуна. Яна прыставіла да вуха далонь і ўслухалася. Гук пачуўся яшчэ раз, але цяпер грамчэй, і тут яна яго пазнала. Гук даносіўся з-пад куста, і Бэці рачком папаўзла да яго. Гэта было мяўканне — мяўканне і вуркатанне. І калі Бэці рассунула калючыя галіны, там быў Коцік. Коцік зірнуў на Бэці і мяўкнуў, тады павярнуўся, лізнуў штось і завуркатаў. Коцік аблізваў маленькага Генры, які спаў пад кустом.
Бэці запляскала ў далоні ад захаплення. Яе дзіця было чыста вымытае. Пад яго галавой была трава і пялёсткі кветак, і яно было загорнутае ў яркую паркалёвую тканіну. Бэці схапіла дзіця, паркаль і ўсё, што там было, і пабегла з ім у дом, а Коцік за ёй.
Калі яна паказала маленькага Генры вялікаму, той не перастаў плакаць, але заплакаў ад радасці яшчэ мацней. Бэці заплакала разам з ім, хлопчык прачнуўся і заплакаў таксама, але ад голаду. Іх пачулі суседзі, зноў прыйшлі пабачыць, што здарылася, і здзівіліся дзіцяці, жывому, здароваму і вымытаму.
Яны бралі дзіця на рукі, а потым абдымаліся між сабой. Але жанчына, якая была старэйшая і мудрэйшая за іншых, заўважыла на падэшве маленькага Генры дробную брудную плямку памерам з рабацінку.
— Зірні, Бэці, — сказала яна. — Дзіця забіралі феі. Яны вымылі яго ад макаўкі да кончыкаў пальцаў — якія ж яны добрыя! — ды ўзышло сонца і спудзіла іх.
Усе паглядзелі на ножку маленькага Генры і пагадзіліся. Акрамя таго, ён жа быў загорнуты ў паркаль! А ўсе ведаюць, што феі любяць яркі паркаль і крадуць увесь, што знойдуць, варта толькі раскласці яго на кусце сушыцца.
— Памяні маё слова, Бэці, — сказала тады старая. — Калі ты не дапільнуеш, чароўны народ зноў забярэ дзіця гэтай ноччу, каб дакончыць сваю справу.
Бэці старанна пільнавала. Так старанна, што ўжо не выпускала дзіця з вачэй ні на хвілінку і заўжды трымала яго чыстым. Яна разрэзала паркаль, каб пашыць яму кашулькі, і нават зрабіла з кавалка фіранку на акно. Ніхто не працаваў так бадзёра, як Бэці цяпер. Зіхацела малое, зіхацеў дом, а таксама і Бэці.
Тым не менш, як старанна яна ні церла, але не магла адмыць брудную плямку з ножкі маленькага Генры.
— Гэта чароўны знак, — казалі пра яго суседзі.
— Шчаслівы знак, — адказвала Бэці. Бо гэта быў напамін, што яна мае ўсё, што трэба для шчасця.
Назаўсёды.
Зэнуэрская русалка
Корнская народная казка
Вёска Зэ́нуэр ляжыць з наветранага боку паўвострава Карнуол. На горных схілах тут можна ўбачыць дамы так высока, што здаецца, іх туды закінула ветрам. Тут усё гэтак жа, як было ў мінулыя часы: у невялічкіх бухтах языкі хваляў ліжуць рыфы, а нешматлікія рыбакі па-ранейшаму выходзяць у чаўнах у мора.
Бо даўней для зэнуэрцаў мора было і пачаткам, і канцом усяго. Яно давала ім рыбу на пражытак і на продаж, а таксама было для іх хвалістай дарогай, якой можна было дабрацца з аднаго места ў іншае. Час тады вымяралі не гадзіннікамі, а прылівамі і адлівамі, месяцы ж і гады адзначалі нерастам селядца. Мора таксама атрымлівала сваё — раз-пораз нечакана ўздымаліся шалёныя штормы. Тады ў злым моры губляліся і рыба, і рыбакі.
У канцы добрага дня, калі мора было спакойнае і ўсе чаўны вярталіся дадому, а іх трумы былі старанна запоўненыя злоўленай рыбай, жыхары Зэнуэра збіраліся ў старой царкве, каб узнесці хвалу Богу. Яны прасілі, каб наступны дзень таксама быў плённым. Спяваў хор, і пасля апошняга гімну сем’і ішлі дадому.
Вось жа, у хоры, які спяваў на вячэрні, быў адзін вельмі гожы хлапец, і звалі яго Мэцью Трыўэла. Не толькі аблічча яго было прыгожым — спеў Мэцью лашчыў слых не менш. Ягоны голас гучаў грамчэй за царкоўныя званы, і кожная нота звінела ясна і выразна. Апошні гімн заўсёды спяваў Мэцью.
Раз рана ўвечары, калі ўсе рыбацкія чаўны калыхаліся на якарах, а ўсе рыбацкія сем’і былі ў царкве, усе птушкі — у гнёздах, і нават хвалі суняліся і падыходзілі да берага зусім ціха, нешта мякка заварушылася ў прыцемках. Хвалі бязгучна расступіліся, і з глыбіні на ўцёс у зэнуэрскай бухце выпаўзла нейкая істота. Гэтае марское стварэнне было зусім як дзяўчына. Але замест дзявочых ног яна мела доўгі рыбін хвост, які зіхацеў у святле, як срэбра. Гэта была русалка, адна з дачок Ліра, караля акіяну, і звалі яе Морвэрэн.
Морвэрэн села на камень, паглядзела на сваё адлюстраванне ў нерухомай вадзе і пачала выбіраць крабікаў і ракаўкі з сваіх доўгіх-доўгіх валасоў. Расчасаўшыся, яна прыслухалася да шэпту хваляў і ветру. І вецер данёс да яе спеў Мэцью.
— Што гэта за брыз такую песню прынёс? — зацікавілася Морвэрэн. Але вецер сціх, а разам з тым не стала чуваць і як пяе Мэцью. Сонца зайшло, і Морвэрэн саскочыла назад у родныя воды.
Наступным вечарам яна прыплыла зноў. Але не да ўцёса. Гэтым разам яна падплыла бліжэй да берага — каб лепей чуць. Голас Мэцью зноў даляцеў да мора, і Морвэрэн стала яго слухаць.
— Што за птушка можа так соладка спяваць? — спытала яна і агледзелася. Але апусцілася цемра, і перад яе вачыма былі толькі цені.
Наступным вечарам Морвэрэн прыплыла яшчэ раней і набралася яшчэ больш смеласці. Яна трымалася проста пад рыбацкімі чаўнамі. І калі яна пачула голас Мэцью, то закрычала:
— З якога трыснягу можна зрабіць жалейку, што так іграе?
Адказу не было, толькі хвалі шапацелі вакол чаўноў.
Морвэрэн проста абавязаная была даведацца больш пра тыя спевы. Яна ўскараскалася проста на бераг. Адсюль можна было бачыць царкву і слухаць музыку, што разлівалася навокал праз расчыненыя дзверы. Цяпер заставалася толькі адно — зазірнуць туды і самастойна даведацца, хто так хораша спявае.
Але пакуль што яна засталася на беразе. Бо азірнулася і ўбачыла, што пачаўся адліў, і вада адступае ад берага. Морвэрэн ведала, што ёй таксама трэба вяртацца, каб не застацца на пяску, быццам рыба, выкінутая з вады прылівам.
Морвэрэн плыла ўсё глыбей і глыбей, да цёмнай марской пячоры, дзе яна жыла са сваім бацькам, марскім каралём. Там яна расказала Ліру, што чула.
Лір быў такі стары, што выглядаў выразаным з мокрага дрэва, а яго пераблытаныя зялёныя валасы калыхаліся ў вадзе, як водарасці. Пры словах Морвэрэн ён затрос галавой.
— Даволі ўжо таго, што ты чула, дзіця маё. Глядзець будзе лішнім.
— Мне трэба схадзіць туды, тата, — маліла яна, — бо музыка проста чароўная.
— Не, — адказаў ён. — Музыку ствараюць людзі, яе крыніца — чалавечыя вусны. Мы, марскі народ, не ходзім па зямлі людзей.
Сляза, большая за акіянскую жамчужыну, пакацілася з вока Морвэрэн:
— Калі я застануся тут, то памру ад жадання ўсё ўбачыць.
Быццам хвалі загрукаталі па скалах — уздыхнуў Лір. Плач русалкі — рэч нечуваная, і гэта моцна занепакоіла марскога караля.
— Што ж, ідзі, — урэшце сказаў ён, — але будзь асцярожнай. Хвост схавай пад сукенкай, такой, як носяць жанчыны. Ідзі ціха і пераканайся, што цябе ніхто не бачыць. І вяртайся, пакуль прыліў, а то можаш не вярнуцца наагул.
— Я буду сцерагчыся, тата! — закрычала Морвэрэн у захапленні. — Я не селядзец, каб мяне можна было так лёгка злавіць!
Лір даў ёй прыгожую сукенку, аздобленую жэмчугам, марскім нефрытам, караламі і іншымі марскімі каштоўнасцямі. Пад сукенкай схаваўся хвост, а свае бліскучыя валасы яна пакрыла сеткай і, гэтак замаскаваўшыся, пайшла да царквы, на зямлю людзей.
Слізкая луска і рыбін хвост не прыстасаваныя для хады, і Морвэрэн нялёгка было пераадолець адлегласць да царквы. Адзаду нязвыкла цягнулася жаночая сукенка. Але яна ішла, трымаючыся за дрэвы, пакуль не апынулася ля самых дзвярэй царквы. Якраз паспела на апошні гімн. Некаторыя вяскоўцы глядзелі ў малітоўнікі, некаторыя — на хор, але ніводны не меў вачэй на патыліцы, таму Морвэрэн ніхто не заўважыў. Але яна бачыла і іх, і Мэцью. Ён быў прыгожы як анёл, а калі спяваў, то здавалася, што граюць райскія арфы — хоць пра іх русалка Морвэрэн, вядома, нічога не знала.
Пасля гэтага здарэння Морвэрэн штоночы апраналася і прыходзіла да царквы, каб усяго некалькі хвілін паслухаць і паназіраць, і заўжды сыходзіла да таго, як змоўкне апошняя нота, каб заспець хвалі прыліву. Ноч за ноччу, месяц за месяцам Мэцью сталеў і рабіўся ўсё вышэйшы, а голас яго мацнеў і рабіўся ўсё глыбейшы (Морвэрэн жа ні расла, ні змянялася, як і ўсе русалкі). Так мінуў амаль год, калі ў адзін вечар Морвэрэн затрымалася даўжэй, чым звычайна. Яна слухала, як Мэцью праспяваў спачатку адзін псалом, потым другі і пачаў трэці. Кожны спеў быў прыгажэйшы за папярэдні, так што ў Морвэрэн сцяла дыханне, і яна ледзь змагла ўздыхнуць.
Гэта быў проста лёгкі ўздых, цішэйшы за шэпт хваляў. Але і яго было дастаткова, каб Мэцью пачуў, кінуў позірк на ўваход у царкву і ўбачыў русалку. Вочы Морвэрэн ззялі, сетка саслізнула з галавы, а валасы былі мокрыя і бліскучыя. Мэцью перастаў спяваць. У яго заняло мову ад яе позірку… і ад кахання да яе. Бо так мусіла здарыцца.
Морвэрэн спужалася. Мэцью яе заўважыў, а бацька папярэджваў, што яе ніхто не павінен бачыць. Акрамя таго, у царкве было суха і цёпла, а русалкі мусяць быць мокрыя і халодныя. Морвэрэн адчула, што высыхае, і зараз жа адштурхнулася ад дзвярэй.
— Стой! — гучна крыкнуў Мэцью. — Пачакай!
Ён пабег між лаваў і выбег за ёй у дзверы.
Усе павярнуліся і ўздрыгнулі, малітоўнікі пападалі з рук.
Морвэрэн спатыкнулася, заблыталася ў сукенцы і абавязкова б упала, калі б Мэцью не дагнаў і не злавіў яе.
— Застанься! — папрасіў ён. — Кім бы ты ні была, не сыходзь!
Слёзы, сапраўдныя слёзы, салёныя, як марская вада, пакаціліся па шчоках Морвэрэн.
— Я не магу застацца. Я марская істота і мушу вярнуцца туды, адкуль прыйшла.
Мэцью агледзеў яе і ўбачыў, што з-пад сукенкі вытыркаецца кончык рыбінага хваста. Але гэта для яго не мела значэння.
— Тады я пайду з табой. Бо цяпер мой дом там, дзе ты.
Ён падхапіў Морвэрэн, а яна абняла яго за шыю. Разам з ёй ён паспяшаўся сцежкай да акіяну.
Гэта бачылі ўсе людзі ў царкве.
— Мэцью, стой! — крычалі яны. — Вярніся!
— Не! Не, Мэцью! — крычала маці хлопца.
Але Мэцью быў заварожаны каханнем да русалкі і яшчэ хутчэй пабег з ёй да мора.
Тут зэнуэрскія рыбакі і ўсе, хто там быў, нават маці Мэцью, пабеглі следам за ім. Але Мэцью быў спрытны ды моцны і аддаляўся ўсё больш. Морвэрэн таксама была спрытная і разумная. Яна сарвала з сукенкі жэмчуг і каралы і кінула іх на дарогу. Рыбакі былі прагныя да грошай не менш за сучасных мужчын і спыніліся, каб сабраць каштоўнасці. Толькі маці Мэцью ўсё бегла за імі.
Пачынаўся адліў. Вялізныя рыфы падымаліся над цёмнай вадой. Было занадта плытка, каб Мэцью мог нырнуць. Але ён упаў на калені і знік пад вадой. Маці падбегла і ўхапілася за яго рыбацкую вопратку. Але Мэцью ўсё мкнуў наперад, пакуль мора не паднялося спачатку да пояса, а потым да плячэй. Воды захлынуліся над Морвэрэн і Мэцью, а ў руцэ маці застаўся толькі абрывак ніткі, быццам лёска, з якой сарвалася рыба.
Зэнуэрцы больш ніколі не бачылі ні Мэцью, ні Морвэрэн. Тыя пасяліліся ў блакітна-зялёнай краіне Ліра, у замках з залатога пяску, схаваных глыбока пад вадой.
Але зэнуэрцы чулі, як Мэцью пяе. Бо ён спяваў для Морвэрэн дзень і ноч — то песні пра каханне, а то калыханкі. І не толькі для яе. Мэцью вывучыў песні, што апавядаюць пра мора. Яго мяккі і высокі голас разносіўся, калі дзень меў быць пагодным, а калі Лір збіраўся ўчыніць буру, то ён рабіўся глыбокі і нізкі. З яго песень зэнуэрскія рыбакі ведалі, калі бяспечна выпраўляцца ў мора, а калі лепш стаяць на якары дома.
Яшчэ і цяпер сустракаюцца людзі, што знаюцца на галасах хваляў і разумеюць шэпт вятроў. Яны кажуць, што Мэцью па-ранейшаму спявае, але толькі для тых, хто мае ахвоту слухаць.
Красуня і чароўная крыніца
Шатландская народная казка
Жыў-быў у старадаўнія часы хлопец, што працаваў паганятым. Ён пабраўся з адзінай дачкой млынара ў Кітлдоры. Ажаніўшыся, навучыўся малоць збожжа, і калі стары млынар памёр, заняў яго месца. Грошай спачатку бракавала, але адзін стары горац пазычыў ім трохі срэбра, і хутка справы наладзіліся.
Праз нейкі час у маладога млынара і яго жонкі нарадзілася дачка. Але ў тую ж ноч, калі яна з’явілася на свет, яе скралі феі. Яны занеслі дзіцятка далёка ад дому, у кітлдорскі лес, там яе і знайшлі калі самай Чорнай крыніцы. У паветры тады чуўся спеў:
Мы скора ўжо вернемся, сэрца маё,
Мы скора ўжо вернемся, радасць мая,
У дзень той ты ўспомніш адразу, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я!
Калі дачка млынара падрасла, прыгажосцю з ёй не магла раўняцца ніводная з вясковых дзяўчат. На млыне справы ішлі добра. І вось у адну цёмную ноч да млына прыляцела птушка слонка, у яе дзюбе гарэў кнот. Яна ўзяла і падпаліла млын. Той згарэў цалкам, так што ў млынара і яго жонкі не засталося зусім нічога. Бяда за бядою, трэба ж было так здарыцца, што ў наступны ж дзень да іх заявіўся стары горац, той самы, што пазычыў ім срэбра, і запатрабаваў вярнуць доўг.
А ў кітлдорскім лесе побач з Чорнай крыніцай жыў сабе маленькі дзядок, якога ніколі нельга было заспець у хаце. Узімку ён некуды знікаў, куды — ніхто не ведаў. Гэта быў пачварны лесавік, ростам не больш за два з паловай футы. З тых часоў, як ён тут з’явіўся, мінула ўжо пятнаццаць гадоў, а бачылі яго ўсяго тройчы, бо ён заўсёды хаваўся, калі хто падыходзіў. Толькі калі падкрасціся ціхенька, паўзучы па лесе пасля заходу сонца, то можна было пачуць, як ён гуляецца з вадой і спявае ўсё тую ж песеньку:
Калі ж ты ўжо вернешся, сэрца маё,
Калі ж ты ўжо вернешся, радасць мая?
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Дык вось, на наступную ноч пасля таго як згарэў млын, дачка млынара пайшла ў лес адна. Гуляла яна ў лесе, гуляла, пакуль не выйшла да Чорнай крыніцы. Тут маленькі лесавік яе і схапіў, а потым заскокаў, спяваючы:
Хадзем жа са мною, сэрца маё,
Хадзем жа са мною, радасць мая,
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Ён прымусіў яе тройчы выпіць зачараванай вады з яго прыгаршчаў. Яны падняліся ў паветра і паляцелі верхам на маланцы. Калі няшчаснае дзяўчо расплюшчыла вочы, яна ўжо была ў палацы, аздобленым золатам, срэбрам і дыяментамі, поўным фей. Кароль і каралева фей запрасілі яе застацца і сказалі, што ёю тут будуць апекавацца. А калі яна захоча вярнуцца дадому, то ніколі нікому не мусіць расказваць пра тое, дзе была і што бачыла. Яна сказала, што хоча дадому, і паабяцала выканаць усё, пра што яе просяць. Тады кароль сказаў:
— Першага, каго ты спаткаеш, ты мусіш пачаставаць аўсянкай.
— І аўсяных аладак яму дай, — дадала каралева.
— Таксама дай масла, — сказаў кароль.
— І пачастуй вадой з Чорнай крыніцы, — скончылі яны разам.
Тады яны далі ёй дванаццаць кропляў нейкай вадкасці ў маленькай зялёнай бутэлечцы: тры кроплі дадаць у аўсянку, тры ў аўсяныя аладкі, тры ў масла і тры ў ваду з Чорнай крыніцы. Яна ўзяла зялёную бутэлечку ў руку, і раптам наўкол сцямнела. Яна ляцела ў паветры, а калі расплюшчыла вочы, то была ўжо ля парога свайго дому. Узрадаваная, яна скочыла ў ложак і нічога нікому не сказала пра тое, дзе была і што бачыла.
З раніцы, перш чым узышло сонца, пачуўся грукат у дзверы. Сонная дзяўчына выглянула і ўбачыла старца, які пачаў спяваць:
Пусці мяне ў хату, сэрца маё,
Пусці мяне ў хату, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Пачуўшы гэта, яна моўчкі адчыніла дзверы. Старац зайшоў, спяваючы:
О, дай мне аўсянкі, сэрца маё,
О, дай мне аўсянкі, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Дзяўчына зрабіла талерку аўсянкі для старца і не забылася пра тры кроплі вады з зялёнай бутэлечкі. Толькі пачаў старац сёрбаць аўсянку, як знік, а на яго месцы з’явіўся вялізны горац, які пазычаў срэбра яе бацьку, млынару. Горац спяваў:
О, дай мне аладак, сэрца маё,
О, дай мне аладак, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Яна спякла яму свежых аўсяных аладак і не забылася пра тры кроплі з маленькай зялёнай бутэлечкі. Варта было яму іх з’есці, як ён таксама знік, а на яго месцы з’явілася слонка, якая падпаліла млын. Яна спявала:
О, дай жа мне масла, сэрца маё,
О, дай жа мне масла, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Яна хутка, як толькі магла, дала слонцы масла і не забылася пра тры кроплі вады з зялёнай бутэлечкі. Усяго разок дзеўбануўшы, слонка пляснула крылцамі і знікла, а на яе месцы з’явіўся пачварны маленькі лесавік, які схапіў яе ля Чорнай крыніцы мінулай ноччу, і ён спяваў:
О, дай мне вадзіцы, сэрца маё,
О, дай мне вадзіцы, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Яна ведала, што ў яе засталіся тры апошнія кропелькі ў зялёнай бутэлечцы, і спужалася. На злом галавы пабегла яна да Чорнай крыніцы, а там, вядома, ужо сядзеў маленькі пачварны лесавік і спяваў:
О, дай мне вадзіцы, сэрца маё,
О, дай мне вадзіцы, радасць мая!
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
Ўдваіх ля крыніцы былі — ты і я?
Яна дала яму вады і не забылася пра тры кроплі з зялёнай бутэлечкі. Але не паспеў ён выпіць зачараванай вады, як знік, а на яго месцы з’явіўся малады прынц і загаварыў з ёй так, быццам яны ўсё жыццё знаёмыя. Яны прыселі каля Чорнай крыніцы.
— Я нарадзіўся ў адну ноч з табой, — сказаў ён, — і ў тую ноч, калі цябе знайшлі каля Чорнай крыніцы, феі забралі мяне. Я прабыў лесавіком столькі гадоў, таму што феяў тады спудзілі. Мне давялося выконваць столькі розных загадаў, пакуль яны мяне не адпусцілі, не вярнулі майму бацьку, каралю Францыі, і не прызначылі нявестай найбольшую красуню ва ўсім свеце.
— І хто ж яна? — спытала дзяўчына.
— Яна дачка кітлдорскага млынара, — адказаў прынц.
Яны пайшлі дадому і яшчэ раз расказалі свае гісторыі. У тую саму ноч яны ажаніліся. Па іх прыехала фурманка, запрэжаная чацверыком, і млынар з жонкай, а таксама і прынц з прынцэсай паехалі, напяваючы:
Мы шчасце спаткалі, сэрца маё,
Мы шчасце спаткалі, радасць мая.
Няўжо ты ніколі не ўспомніш, як мы
