Увосень 2011 году ў кнігарні “логвінаЎ” прайшла дыскусія, тэму якой яе арганізатары — Інстытут імя Гётэ ў Мінску і часопіс “ПрайдзіСвет” — акрэслілі так: “Што я хачу чытаць, што я хачу перакладаць”. З таго часу мінула ўжо амаль два гады, але пытанні і праблемы, паднятыя ў дыскусіі, здаюцца дагэтуль актуальнымі. Пра тое, што з нямецкамоўнай літаратуры варта перакладаць і выдаваць па-беларуску, як маладому перакладчыку выдаць свой тэкст і ці лёгка перакладной кнізе трапіць да чытача, гаварылі перакладчыкі, прадстаўнікі Інстытута імя Гётэ, выдаўцы і чытачы.
Удзел у дыскусіі ўзялі:
Лявон Баршчэўскі — перакладчык, выкладчык, кандыдат філалагічных навук;
Вера Дзядок — перакладчыца, супрацоўніца Інстытута імя Гётэ;
Павал Касцюкевіч — перакладчык, арт-дырэктар кнігарні “логвінаЎ”;
Уладзь Лянкевіч — перакладчык, сябра рэдакцыі “ПрайдзіСвета”;
Кацярына Маціеўская — перакладчыца, сябра рэдакцыі “ПрайдзіСвета”;
Галіна Скакун — перакладчыца, супрацоўніца Інстытута імя Гётэ;
Юля Цімафеева — перакладчыца, сябра рэдакцыі “ПрайдзіСвета”;
Ганна Янкута — перакладчыца, сябра рэдакцыі “ПрайдзіСвета”;
а таксама госці мерапрыемства.
Ганна Янкута: Вера, раскажыце, калі ласка, пра праграму падтрымкі перакладчыкаў ад Інстытута імя Гётэ ў Мінску.
Вера Дзядок: Насамрэч гэта праграма падтрымкі перакладаў, хаця падтрымлівае яна якраз перакладчыкаў. На жаль, фінансаванне па гэтай праграме ў Беларусі атрымала толькі некалькі кніг. Складанасць у тым, што па падтрымку павінен звяртацца не перакладчык, а выдавецтва, і гэта магчыма толькі тады, калі кніга ўжо выдадзеная. Выдавецтва звяртаецца да Інстытута імя Гётэ, дасылае дамову з перакладчыкам, і выдаткі на ганарар часткова кампенсуюцца. З аднаго боку, працэдура няпростая, з другога — ёсць гарантыя, што кніга сапраўды выйшла.
Пытанне з залы: Што тады рабіць перакладчыку, які знайшоў цікавага для сябе сучаснага нямецкага аўтара і хоча яго перакласці?
Вера Дзядок: Звярнуцца ў выдавецтва або часопіс. У нашых умовах больш імаверна, што ў часопіс, асабліва калі вядзецца пра невялікі твор ці калі вы толькі пачынаеце сваю дзейнасць. Потым трэба дамовіцца з самім пісьменнікам ці нямецкім выдавецтвам наконт аўтарскіх правоў: гэта можа зрабіць альбо рэдакцыя, альбо вы як перакладчык, асабліва калі вы з аўтарам знаёмыя.
Ганна Янкута: Можна таксама звярнуцца па дапамогу ў Інстытут імя Гётэ.
Вера Дзядок: Можна, але гэта ніякім чынам не гарантуе, што ліцэнзія на аўтарскія правы будзе каштаваць менш. Хутчэй наадварот.
Юля Цімафеева: А як наконт дзіцячай літаратуры? Мне здаецца, што цяпер у Беларусі востра яе не хапае: і ўласна беларускай, і перакладной. Ці спрыяе Інстытут імя Гётэ перакладу дзіцячых твораў?
Вера Дзядок: Спрыяе, бо якраз дзіцячая літаратура — адзін з нашых прыярытэтаў. З такімі кнігамі таксама можна звяртацца па праграме падтрымкі перакладаў. Іншыя нашыя прыярытэты — літаратура пра дэмакратыю і сучасная нямецкамоўная (неабавязкова нямецкая) літаратура. Асабіста мне як старонняму назіральніку, а не супрацоўніцы Інстытута, здаецца, што ў Беларусі праблема хутчэй з перакладчыкамі, чым з выдавецтвамі ці чымсьці яшчэ.
Юля Цімафеева: Па-мойму, з нямецкай мовай у нас праблемаў няма, яе вывучае шмат людзей. У чым тады праблема з перакладчыкамі?
Вера Дзядок: Як гэта ні дзіўна, але мне здаецца, што яны з нямецкай мовы не перакладаюць. За выключэннем хіба што прысутных Лявона Пятровіча Баршчэўскага і Галіны Аляксееўны Скакун.
Юля Цімафеева: У конкурсе на найлепшы пераклад навелы Генрыха фон Кляйста “Землятрус у Чылі”, які часопіс “ПрайдзіСвет” арганізоўваў сумесна з Інстытутам імя Гётэ, паўдзельнічала сямнаццаць чалавек.
Вера Дзядок: Спадзяюся, што гэтыя сямнаццаць чалавек не спыняцца і будуць перакладаць далей. Але пакуль мне здаецца, што ў нас нават са шведскай перакладаюць больш, чым з нямецкай.
Юля Цімафеева: Але ці гатовыя вы супрацоўнічаць з перакладчыкамі і падтрымліваць новыя якасныя пераклады сучаснай дзіцячай і не толькі літаратуры?
Вера Дзядок: Думаю, гатовыя і мы, і чытачы, і выдавецтвы. Выдавецтвы таксама могуць зрабіць свой унёсак у гэтую справу.
Уладзь Лянкевіч: Ці ёсць у вас інфармацыя і ці сочыце вы за продажам перакладаў, зробленых пры падтрымцы ці ў супрацоўніцтве з Інстытутам імя Гётэ? Каб Інстытут разумеў, што гэта патрэбна, варта ведаць, што кніга купляецца, што пра яе гавораць, што яе чытаюць.
Вера Дзядок: Мы працуем больш з некамерцыйнай літаратурай, бо мы не выдавецтва, і для нас важны акурат розгалас. У гэтым плане ідэальнай была кніга “Галасы Панямоння”. Гэта не мастацкая літаратура: нямецкі журналіст і даследчык, які паездзіў па Беларусі і Літве, расказаў пра сваё падарожжа. На кнігу было шмат рэцэнзій, яе шырока абмяркоўвалі на кніжным рынку. Што да продажаў, дык пакуль ніводнае выдавецтва не падало заяўкі на падтрымку перакладу! І мяне гэта вельмі дзівіць.
Галіна Скакун: Калісьці заяўкі на падтрымку перакладаў былі, аднак працэс гэты складаны і патрабуе шмат высілкаў. Канчатковае рашэнне прымаецца ў Мюнхене вялікай радай, куды ўваходзяць і перакладчыкі, і пісьменнікі, і прадстаўнікі грамадскасці. Шанец атрымаць такую падтрымку невялікі. Лепш за ўсё перакладчыку проста звярнуцца ў выдавецтва, якое выкупіць аўтарскія правы на пераклад ці папросіць бясплатна, спаслаўшыся на нашыя цяжкія ўмовы.
Юля Цімафеева: Спадарыня Галіна, калі вы працавалі ў Інстытуце імя Гётэ, Інстытут падтрымаў зборнік перакладаў “У танцы ліхтароў”. Раскажыце, калі ласка, як гэта атрымалася.
Галіна Скакун:Ініцыятыва зыходзіла ад беларускіх паэтаў, якія зацікавіліся сучаснай нямецкай лірыкай і вырашылі перакласці творы, якія ім спадабаліся. Інстытут імя Гётэ дамовіўся з выдавецтвамі, хаця не ўсе пайшлі нам насустрач. Зрэшты, калі яны і патрабавалі плаціць за аўтарскія правы, то плата была мінімальнай. Праблемы пачаліся, калі зборнік быў не проста гатовы да друку, а калі ўжо надрукавалі першыя 300 асобнікаў. Калі кніга (а гэта была білінгва — выданне на нямецкай і беларускай мовах) рыхтавалася, у Германіі былі прынятыя новыя правілы правапісу. Мы вырашылі, што лагічна трымацца ў кнізе гэтых новых правілаў, але раптам атрымалі апошнюю дамову, у якой асобна выдзелены пункт: Гюнтэр Грас патрабуе, каб яго творы выйшлі ў старой арфаграфіі. Я адразу патэлефанавала ў выдавецтва SuhrkampVerlag — самае спрыяльнае да нас выдавецтва — і спытала, што рабіць з астатнімі аўтарамі. Супрацоўніца разгублена адказала: “Вы ведаеце, гэты пункт у нас зразумелы сам па сабе, таму мы яго ў дамовы не ўключаем. Усе аўтары патрабуюць, каб старая арфаграфія захоўвалася”. Нам давялося наноў перарабіць усе арыгінальныя тэксты. У любым выпадку, кніга выйшла дзякуючы самім паэтам і перакладчыкам: Вользе Іпатавай, Людміле Рублеўскай, Вользе Гапеевай, Альгерду Бахарэвічу і іншым — усе яны вельмі актыўна ўдзельнічалі ў праекце.
Ганна Янкута: Раскажыце, калі ласка, пра лёс тых заўчасна надрукаваных 300 асобнікаў.
Галіна Скакун: Яны доўгі час ляжалі ў нас у Інстытуце, а што з імі здарылася далей, я не ведаю. Можа, згубіліся недзе пры пераездзе.
Юля Цімафеева: Раскажыце, калі ласка, пра іншыя пераклады, якія падтрымаў Інстытут імя Гётэ.
Галіна Скакун: Алесь Разанаў выдатна пераклаў вершы Норберта Гумбальта, захаваўшы манарыфму, якая была ў арыгінале, і Норберт Гумбальт быў у захапленні. Друкаваліся пераклады Ніны Мацяш. Інстытут імя Гётэ займаецца толькі перакладамі з сучаснай літаратуры, таму класічную паэзію нам падтрымаць не ўдалося. Вялася праца і ў іншым кірунку: нямецкія выдавецтвы часам прасілі даць падрадкоўнікі беларускіх аўтараў. З нашай дапамогай яны надрукавалі і Алеся Разанава, і Уладзіміра Арлова, і Ніну Мацяш.
Юля Цімафеева: А хто быў ініцыятарам перакладаў беларускіх аўтараў на нямецкую мову? Беларускія аўтары, Інстытут імя Гётэ ці, можа, нямецкі бок?
Галіна Скакун: Калі гаварыць пра творы Алеся Разанава, то ён акурат тады быў на нейкай нямецкай стыпендыі. Ён трапіў на семінар, дзе вырашылі выдаць два зборнікі: першы — з вершамі паэтаў-удзельнікаў, другі — з вершамі іншых паэтаў, якіх яны прапануюць. Алесь Разанаў назваў Ніну Мацяш, Уладзіміра Арлова і Людмілу Рублеўскую, і іх творы трапілі ў другі зборнік. Цікавяцца беларускай паэзіяй і аўстрыйцы, і думаю, Алесь Разанаў грае тут не апошнюю ролю. У часопісе Lichtungenдрукавалася сучасная беларуская проза ў нямецкіх перакладах. Паралельна беларускі часопіс “Дзеяслоў” даў вялікую падборку сучасных аўстрыйскіх аўтараў, але ўжо без удзелу Інстытута імя Гётэ.
Юля Цімафеева: Тут ужо згадвалася пра тое, што ў Інстытут імя Гётэ лепш ісці ўжо з кантрактам ад выдавецтва. Я хацела б даць слова перакладчыку і прадстаўніку выдавецтва “Логвінаў” Паўлу Касцюкевічу. Павал, раскажы, калі ласка, што выдавецтву “Логвінаў” цікава выдаваць з замежнай літаратуры.
Павал Касцюкевіч: Беларуская літаратура — гэта не толькі корпус тэкстаў, створаны беларускімі аўтарамі, але і тэкстаў замежных аўтараў у перакладзе на беларускую мову. Гэта абсалютна адназначна. Мы вызнаем такую рэлігію. Зразумейце нас правільна, беларускіх аўтараў не так шмат, і ўсе яны даўно падзеленыя па выдавецтвах. Замежныя ж аўтары па выдавецтвах не падзеленыя: іх ніхто не бярэ, бо складана выдаваць — аўтарскія правы, перамовы з самім аўтарам, пераклад. Такія вось меркантыльныя інтарэсы. Але беларуская літаратура толькі ўзбагаціцца, калі будуць перакладацца новыя тэксты, калі яна не будзе замыкацца на сабе. Калі ж нехта гаворыць пра святасць беларускай літаратуры і неабходнасць чытаць толькі беларускае, то я лічу гэта перабольшаннем. Найлепшыя ўзоры сусветнай літаратуры мусяць быць перакладзеныя! Літаратура, якая не ўзбагачаецца перакладамі, паступова робіцца правінцыйнай і вымірае. А таму мы робім стаўку на перакладную літаратуру.
Юля Цімафеева: З якімі творамі вам найлепш працуецца?
Павал Касцюкевіч: Канечне, зручна і прыемна працуецца з творамі, калі пра аўтарскія правы клапаціцца ўжо не трэба. Калі нехта не ведае, на творы еўрапейскіх пісьменнікаў аўтарскае права дзейнічае 50 гадоў пасля іх смерці. Таму, вядома, у гэтым плане выйграюць класікі.
Кацярына Маціеўская: Майце на ўвазе, што ў Еўропе аўтарскае права дзейнічае 70 гадоў пасля смерці пісьменніка, таму калі вы хочаце, каб вас патрымалі замежныя інстытуцыі, трэба ўлічваць іх законы.
Павал Касцюкевіч: З пачатку 2000-х мы плённа супрацоўнічаем з Інстытутам імя Гётэ і Польскім інстытутам у Мінску. Сярод самых удалых праектаў — чатырохтомнік нобелеўскага лаўрэата Чэслава Мілаша. Калі глядзець з меркантыльнага боку, то лепш за ўсё перакладаць польскую, нямецкую, чэшскую і шведскую літаратуру: тады ёсць шанец, што пераклад падтрымаюць. Асабліва гэта датычыць літаратуры сучаснай. Дарэчы, хачу прывесці аргумент на яе карысць. Пачну з асабістай гісторыі. Калі я вучыўся ў каледжы ў Тэль-Авіве, у мяне быў курс “Інтэлектуальныя крыніцы Заходняй цывілізацыі”. Побач з Платонам, Арыстоцелем, Мак’явэлі мы чыталі “Пакуты маладога Вертэра” Гётэ — знакавы твор менавіта для развіцця цывілізацыі. Калі я прыязджаў на пабыўку ў Мінск, то ўзяў гэты твор у перакладзе Лявона Баршчэўскага. І вось я яго чытаю…
Жыццё цяперашняга ізраільскага студэнта не салодкае. Ён мусіць плаціць за навучанне, а таксама працаваць, таму што няма стыпендый. І калі я чытаю “Пакуты маладога Вертэра”, мне робіцца смешна. Чаму? Усе ведаюць, пра што гэты твор, — пра багатага і заможнага маладога чалавека, які пакутуе ад кахання. Яму прапануюць грашовую і паважную працу сакратара ўраду, але ён усё роўна працягвае пакутаваць… І мне гэта смешна, бо калі людзі майго пакалення атрымліваюць шанец, яны за яго хапаюцца. А тут жыве сабе малады Вертэр, пакуты якога мне, чалавеку ХХІ стагоддзя, абсалютна незразумелыя. Мы перажылі Кастрычніцкую рэвалюцыю, у нас няма ні шляхты, ні асаблівай эліты, у нас больш-менш роўнае грамадства. Пасля быў Халакост, рэпрэсіі... І тут я чытаю пра пакуты маладога Вертэра… Я разумею, што гэта значны твор. Прафесар патлумачыў нам, чаму ён важны для заходняга грамадства, але мяне гэты аўтар не чапляе. Няма нерву часу, я не бачу, у чым там праблема.
Я агучыў сваё асабістае меркаванне. Мне цікава перакладаць творы, дзе я адчуваю нерв часу. Сярод рускіх перакладчыкаў ідуць спрэчкі, што лепш: калі перакладчык з французскай жыве ў Парыжы і добра ведае культуру і кантэкст альбо калі перакладчык з французскай жыве ў Маскве і не страчвае сувязяў з рускай мовай. Я лічу, што судакрананне з культурай вельмі важнае, бо тады перакладчык ведае, чым жывуць гэтыя людзі, і разумее, што аўтар мае на ўвазе. Думаю, для “Пакутаў маладога Вертэра” таксама важны кантэкст: мучыўся ж ён не без дай прычыны. Але цяпер мне не хапае досведу, каб гэта зразумець.
Вера Дзядок: Значыць, у выдавецтва “логвінаЎ” няма спісу перакладаў ці аўтараў, якіх бы вы хацелі надрукаваць? Ініцыятыва аддаецца самім перакладчыкам? Калі нехта з іх прыйдзе і скажа: “Вось гэта цудоўны твор, давайце яго перакладзем”, — тады вы і будзеце думаць, правільна?
Юля Цімафеева: Наўздагон пытанню Веры дадам яшчэ некалькі ад сябе. Як малады перакладчык можа выдаць у вашым выдавецтве свой пераклад? Трэба прынесці ўжо гатовы тэкст ці проста ідэю? Або схадзіць у Інстытут імя Гётэ, які накіруе перакладчыка да вас, вы яму выпішаце дамову, з якой яны пойдуць назад у Інстытут?.. Як у вас усё адбываецца?
Павал Касцюкевіч: Пачнем з таго, што існуе такі панятак, як чуткі. У нас маленькая культурная супольнасць, і ўсе мы больш-менш ведаем, хто і што перакладае. Да таго ж часам пераклады бываюць проста кепскія, нават калі аўтар добры. І гэта таксама трэба ўлічваць. Бывае так, што перакладчык прыходзіць і кажа: “Хачу выдаць кнігу, вось грошы”, — а мы бачым, што пераклад таго не варты.
Юля Цімафеева: І вы не будзеце выдаваць?
Павал Касцюкевіч: Будзем, бо нам патрэбныя грошы. Але калі мы ўкладаем свае сродкі, то за якасцю перакладу сочым.
Уладзь Лянкевіч: Калі ў мяне з’явілася ідэя нейкай перакладной кнігі, ці мае сэнс ісці да вас? Ці ёсць надзея некалі яе выдаць?
Павал Касцюкевіч: Безумоўна, ёсць! Аднак сітуацыя ўвесь час змяняецца: можа стацца так, што твор добры, але грошай на яго выданне няма.
Юля Цімафеева: А ці можна, напрыклад, узяць у выдавецтве “Логвінаў” дамову на пераклад твора і звярнуцца па дапамогу ў Інстытут імя Гётэ?
Вера Дзядок: Не, мы разглядаем магчымасць падтрымаць выданне толькі пасля таго як яно выйшла. Да таго ж падаваць заяўку мусіць не перакладчык, а выдавецтва.
Юля Цімафеева: Але гарантыі, што вы гэтую кнігу падтрымаеце, няма? Можа аказацца, што кніга вам будзе проста нецікавая?
Вера Дзядок: Канчатковае рашэнне прымаецца ў Мюнхене і ад нас не залежыць.
Юля Цімафеева: Цяпер я б папрасіла ўзяць слова Лявона Баршчэўскага. Спадар Лявон, раскажыце, што вас цяпер цікавіць у нямецкай літаратуры.
Лявон Баршчэўскі: З нямецкай я даўно не перакладаў, бо працую цяпер са старагрэцкай. І для гэтага ёсць свае прычыны. Эўрыпіда, напрыклад, усе чытаюць у перакладах Аненскага, а яны такія далёкія ад арыгіналу, што вы нават уявіць не можаце. Аненскі — выдатны паэт-сімваліст, але пры чым тут Эўрыпід? Аднак пакаленні студэнтаў чытаюць і думаюць, што Эўрыпід — гэта Аненскі, бо іншых рускіх перакладаў не друкуюць. Вось у мяне і з’явілася ідэя зрабіць Эўрыпіда блізка да арыгіналу. Што да нямецкай літаратуры, то я мару перакласці “Працэс” Кафкі, але пакуль рукі не дайшлі.
Увогуле мяне больш цікавіць пераклад класікі, хаця са словамі Паўла я таксама згодны. Проста я ўспрымаю літаратуру не ўтылітарна: сёння “Пакуты маладога Вертэра” здаюцца мне творам, далёкім ад маіх інтарэсаў, але ў 15 гадоў я чытаў яго з захапленнем. Добра, калі сённяшнія пятнаццацігадовыя змогуць пачытаць яго па-беларуску.
Юля Цімафеева: Калі вы пераклалі гэты твор?
Лявон Баршчэўскі: У 1998 годзе, калі адзначаўся юбілей Гётэ. Мяне намовіў спадар Цвірка, я пагадзіўся і пераклаў твор на адным дыханні. Дарэчы, “Маральны трактат” Чэслава Мілаша я таксама пераклаў імгненна, за тыдзень. Наталля Гарбанеўская пісала, што мучылася з ім два гады. Але я ні ў якім разе не кажу, што мой пераклад лепшы, проста я быў да яго гатовы, ён ужо круціўся ў галаве. Мару яшчэ перакласці “Голад” Кнута Гамсуна, хаця аднойчы Славамір Адамовіч абмовіўся, што таксама да яго прымерваецца.
Вяртаючыся да таго, што сказаў Павал, выкажу такую думку: сучасную літаратуру павінная перакладаць моладзь. Мы ж, старэйшае пакаленне, будзем дзяўбці класіку. У нас ужо выпрацаваныя для гэтага мова і стыль. А ў перакладах сучаснай літаратуры трэба эксперыментаваць, хаця з сучасных я б хацеў узяцца за паэзію Дурса Грунбайна.
Юля Цімафеева: Ці перакладаеце вы на замову?
Лявон Баршчэўскі: Даводзіцца і на замову. Так я, напрыклад, пераклаў першую кнігу Брэхта. Хаця ён і да таго быў мне цікавы. Гэта аптымальны варыянт — калі замова супадае з уласнымі цікавасцямі. Але даводзілася перакладаць і без цікавасці, гістарычныя кнігі, напрыклад, альбо Канта. З Кантам быў проста жах: першы раз у жыцці мяне ажно пачало калаціць ад гэтай шалёнай лагічнасці яго тэкстаў. Але кнігу я ўсё ж дарабіў.
Юля Цімафеева: Вы перакладалі такіх значных для нямецкай літаратуры аўтараў, як Кафка і Брэхт. Ці не было прапановаў перавыдаць гэтыя пераклады? Цяпер іх даволі складана знайсці.
Лявон Баршчэўскі: Калісьці я абвясціў конкурс на пошук у букіністычных крамах выдання майго Кафкі. Тры тысячы асобнікаў разляцеліся за месяц, і мне самому нічога не засталося.
Юля Цімафеева: Бачыце, кніга карыстаецца попытам, аўтарскія правы даўно скончыліся... Чаму б не перавыдаць?
Лявон Баршчэўскі: У мяне ёсць даўняя задума скончыць пераклад “Працэсу” Кафкі і сабраць новы салідны том. Але пакуль часу няма — сяджу над грэкамі. Да таго ж Кафка мне цяпер не такі цікавы, як быў раней, калі яго ніхто яшчэ амаль не чытаў. І ён абсалютна не цікавы з гледзішча мовы, а мне як лінгвісту хочацца працаваць з мовай. Увогуле хочацца засесці за пераклад сярэднявечнай літаратуры.
Ганна Янкута: А што вас цікавіць у Сярэднявеччы?
Лявон Баршчэўскі: Я хацеў бы перакласці некалькі ўзорных рыцарскіх раманаў у вершах, каб паказаць іх стыль, напрыклад, “Парцыфаля” фон Эшэнбаха. Дарэчы, калісьці Васіль Сёмуха браўся за “Нібелунгаў”, але на трэцяй старонцы ў яго пайшлі чырвоныя плямы ўваччу, і з таго часу ён да гэтага твора нават не падыходзіць. Пераклад даўняй літаратуры — зусім не тое самае, што пераклад літаратуры сучаснай. Узяць таго ж Эўрыпіда: кожны яго радок ужо сто разоў адкаментаваны і патлумачаны, а таму перакладчык абмежаваны ў інтэрпрэтацыі. Максімум, што ён можа зрабіць, — гэта выбраць тое тлумачэнне, якое падаецца яму слушным.
Юля Цімафеева: Значыць, вы, у адрозненне ад Паўла, працуеце на корпус тэкстаў, якія проста мусяць быць перакладзеныя на любую мову?
Лявон Баршчэўскі: Так, але хацеў бы мець такую ж, як Павал, свабоду выбіраць. Аднак нам патрэбнае ўсё. Заходзіш, напрыклад, у літоўскую кнігарню і бачыш там і класіку, і самыя апошнія бэстсэлеры. А ўсё таму, што ў іх шмат перакладчыкаў, у якіх ёсць нават свой Саюз. Але нам трэба не наракаць на лёс, а працаваць.
Юля Цімафеева: І ўсё ж адна справа перакладаць і выдаваць, а іншая — зацікавіць чытачоў, большасць з якіх чытае па-руску. Як беларускамоўныя пераклады могуць канкураваць з рускамоўнымі? У Славакіі, напрыклад, 80% літаратуры — гэта пераклады на славацкую мову. Неяк я спытала аднаго славацкага выдаўца, якім чынам кнігі на славацкай мове вытрымліваюць канкурэнцыю з перакладамі на чэшскую. Усе ж славакі чэшскую ведаюць. Ён адказаў, што на гэта працуе патрыятызм. Славакі хутчэй купяць кнігу па-славацку, чым па-чэшску. Ці гатовыя да гэтага беларусы?
Лявон Баршчэўскі: Я проста прывяду прыклад. Калі выйшаў “Сімпліцысімус” Грымельсгаўзэна ў перакладзе Васіля Сёмухі (дарэчы, кнігу таксама імгненна размялі), я пачуў размову двух маладых рускамоўных інтэлектуалаў, якія сышліся на тым, што пераклад Сёмухі лепшы за рускі пераклад Марозава. Вось і ўся прамоцыя — трэба рабіць лепш за рускі пераклад. Безумоўна, патрэбная і рэклама, і рэцэнзіі, бо іначай людзі пра кнігу проста не даведаюцца. Аднак у інтэлектуальным асяроддзі яе заўважаць у любым выпадку. Зробім Борхеса лепш за рускіх — будуць у нас чытаць Борхеса па-беларуску.
Юля Цімафеева: Думаеце, беларусы адразу кінуцца купляць якасны беларускі пераклад?
Лявон Баршчэўскі: Кінуцца не кінуцца, але зацікавяцца дакладна.
Вера Дзядок: Мне таксама так здаецца. Ёсць інтэлектуальная літаратура, якую прачытаюць незалежна ад мовы перакладу. Ёсць па-руску — прачытаюць па-руску, ёсць па-беларуску — прачытаюць па-беларуску. Галоўнае — якасць перакладу.
Юля Цімафеева: Але я кажу не пра беларускамоўнае кола чытачоў, якое адносна невялікае, але пра ўсю чытацкую аўдыторыю Беларусі. Як схіліць людзей, якія карыстаюцца толькі рускай мовай, прачытаць беларускамоўную кнігу? Можа, зрабіўшы прыгожую вокладку?
Павал Касцюкевіч: Прычым тут вокладка, калі манапаліст за МКАДам, “Белкніга”, не прымае ў выдавецтва “Логвінаў” 80% кніжак? Самапальных паэтаў бяруць, а вось пераклады не возьмуць. Гэта канкрэтная праблема: “Белкніга” не бярэ кніг замежных аўтараў па-беларуску. А тыя кнігарні, якія бяруць, ставяць замежных аўтараў на паліцы з беларускай літаратурай, хаця ім там абсалютна не месца. Я дакладна ведаю, што іх там не купяць.
Юля Цімафеева: Значыць, спачатку трэба памяняць падыход да распаўсюду кніг?
Лявон Баршчэўскі: Маркетынгавыя рэчы таксама маюць значэнне. І вось мы зноў вяртаемся да пытання, як выдаць Кафку. Раней ён выдаваўся ў дзяржаўным выдавецтве і быў ва ўсіх кнігарнях, таму яго маглі так хутка раскупіць. Цяпер жа зверху ўводзяцца пэўныя абмежаванні, і гэта стварае нам дадатковыя праблемы. У канцы перабудовы з Масквы паступіла пытанне: “Чаму кепска працуеце?” Сабраўся актыў, які заняўся перакладам класікі. Тады дзяржава гэтай справе дапамагла, цяпер жа найлепшая ад яе дапамога — каб хаця б не перашкаджала.
Юля Цімафеева: Тут згадвалі білінгвы. Як вы думаеце, ці магло б выданне білінгваў падштурхнуць чытачоў купляць беларускамоўныя, а не рускамоўныя выданні паэтычных перакладаў?
Лявон Баршчэўскі: Безумоўна, паэзію ў ідэале варта выдаваць білінгвай, але ж мы разумеем, што тады цэны ў два разы павышаюцца. Эканамічна гэта нявыгадна. Добра, калі чытач можа спраўдзіць, ці не падмануў яго перакладчык, але цяпер пры жаданні ўсё можна спраўдзіць у інтэрнэце.
Ганна Янкута: Самы лёгкі і танны спосаб данесці пераклад да чытачоў — гэта размясціць яго ў інтэрнэце. Напрыклад, у інтэрнэт-часопісе “ПрайдзіСвет”. Я б вызначыла тры нашыя асноўныя зацікаўленні ў перакладах. Па-першае, гэта пераклады класікі, нават, скажам так, пераклады ўніверсітэцкай праграмы. У нас была пэўная колькасць перакладаў, якія рабіліся менавіта дзеля таго, каб запоўніць лакуны ў праграмах, напрыклад, творы Хвылявога або Куліша з украінскай. Другі наш кірунак — гэта ўласна навінкі, літаратура цяперашняя, якой яшчэ і ў рускіх перакладах няма. У дадзеным выпадку ўся адказнасць кладзецца на плечы перакладчыкаў: калі нехта знайшоў нешта класнае і скантактаваўся з аўтарам — чаму б не надрукаваць? Напрыклад, у афрыканскім нумары мы друкавалі сучаснага франкамоўнага сенегальца Сулеймана Дыяманку, і пераклады гэтыя былі заўважаныя і не раз гучалі на розных паэтычных вечарынах. І трэцяе — гэта класіка невядомая, нейкія аўтары, пра якіх у нас, можа, і чулі, але асабліва не чыталі і не выдавалі, аўтары, якіх не выкладаюць ва ўніверсітэце, але якіх заўжды можна выкапаць у нейкіх кнігах ці інтэрнэце. Бо як толькі ты робіш крок убок ад універсітэцкай праграмы, выяўляецца, што цікавых пісьменнікаў у дзясяткі разоў больш, чым здавалася на першы погляд.
Юля Цімафеева: Сітуацыя з сучаснасцю трохі зразумелая. Спадар Лявон, раскажыце, калі ласка, як вы працавалі над перакладамі раней. Чым, напрыклад, займаўся “Бабілён”?
Лявон Баршчэўскі: Усё было проста і нават амаль падпольна. Мы заходзілі ўвечары ў Лінгвістычны ўніверсітэт, шукалі пустую аўдыторыю, сядалі там і разбіралі пераклад, пакуль нас не выганяла прыбіральшчыца. Таксама мы рабілі заняткі па нейкіх замежных мовах. Тады выдаць пераклад было не прасцей, чым цяпер. Усё было дзяржаўнае, а ў дзяржавы заўсёды свае прыярытэты. Тады 95% перакладаў складалі творы сяброў Савецкага Саюза, а ўлезці ў астатнія 5% было амаль немагчыма. Маглі не прапусціць пераклад твора, калі ён не быў раней перакладзены на рускую. Беларусам хаця б дазвалялі перакладаць з арыгіналаў, а вось узбекам, напрыклад, не дазвалялі — толькі праз рускую. Была праблема з вывучэннем замежных моваў. Добра, што цяпер такой праблемы няма, але не трэба спыняцца на дасягнутым.
