Нялюбая сястра Беларусі

Згадка трыццацігадовай даўнасці

Гэта было, мабыць, у траўні або чэрвені 1982 году. У Польшчы трывала ваеннае становішча. Запомнілася, што дзень быў вельмі пагодлівы і цёплы. Я, студэнт пятага курса фізікі Варшаўскага ўніверсітэта, выбраўся ў адведзіны да землякоў з Падляшша, Уладзіміра Паўлючука і Ірэны Баравік. Яны здымалі кватэру ў квартале Урсынаў у Варшаве — разлеглым і даволі далёкім ад цэнтру скупішчы шэрых і панылых панэльных блокаў. У адным з такіх урсынаўскіх блокаў, непадалёк ад таго, дзе жылі Паўлючук і Баравік, амаль год давялося пажыць і мне з жонкай, калі пасля шлюбу на Беласточчыне мы вярнуліся ў Варшаву на ўніверсітэцкія заняткі ў кастрычніку 1983 ды знялі там пакой з кухняй.

Уладзімір Паўлючук у 1972 апублікаваў кніжку “Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej”, у якой аналізаваў этнічную і нацыянальную свядомасць праваслаўнага насельніцтва Беласточчыны. Да свайго сораму, я не прачытаў гэтай кніжкі ні ў 1970-х, калі яна ўсё яшчэ выклікала жывую зацікаўленасць у некаторых акадэмічных асяродках Польшчы, ні пазней. І, здаецца, няма істотных шанцаў, што я прачытаю яе калі-небудзь у будучыні. Бо з таго вобразу сацыялагічнай канцэпцыі Уладзіміра Паўлючука, які я здолеў сабраць з пазнейшых ягоных артыкулаў і інтэрв’ю, вынікала, што ягоная кніжка пра светапогляд нашых землякоў стала неактуальнай ужо ў 1982, калі мы з ім сустрэліся ўпершыню.

Агульна кажучы, Паўлючук апісаў “беларусізацыю” праваслаўнага насельніцтва Падляшша ў камуністычнай Польшчы як працэс павярхоўны і малаістотны, які не закрануў глыбіннай асновы мыслення большасці падляшукоў. Кажучы наўпрост, беларуская свядомасць, якая нарадзілася на Падляшшы пасля 1956, калі камуністычныя ўлады стварылі Беларускае грамадска-культурнае таварыства і ўвялі абавязковае вывучэнне беларускай мовы ў школах на праваслаўнай Беласточчыне, — гэта, паводле Паўлючука, перш за ўсё “свядомасць назвы”, а не свядомасць прыналежнасці да беларускай нацыі як нечага большага, чым толькі нашая “праваслаўнасць” і “рускасць”. Ніхто з падляшукоў не стаў пратэставаць, калі камуністычная ўлада пасля Другой сусветнай вайны гуртам залічыла іх да беларусаў, але ў глыбіні душы яны засталіся такімі ж “праваслаўнымі” і “рускімі”, якімі былі і раней. І менавіта такі нацыянальна нявыспелены — “этнаграфічны” — матэрыял, паводле прагнозу Паўлючука, меўся спакваля распусціцца ў польскай культуры і мове.

Тэзіс Паўлючука аб бесперспектыўнасці будавання беларускай нацыянальнай тоеснасці на Падляшшы падладзіўся як не трэба лепш пад палітычную музыку пачатку 1970-х у Польшчы, калі пад кіраўніцтвам свежапрызначанага правадыра, Эдуарда Герэка, Польская аб’яднаная рабочая партыя з запалам узялася за чарговую індустрыяльную мадэрнізацыю краіны і будаванне “ідэалагічнай еднасці нацыі”. Адказным таварышам у Варшаве стала зразумела, што беларуская меншасць на Беласточчыне будзе адно запрудай у паходзе гэтага заўсёды адсталага рэгіёна да сацыялізму і нацыянальнай еднасці. А таму, абмяняўшы вярхушку ў ваяводскім камітэце партыі ў Беластоку і павыкідаўшы адтуль “беларусаў” (то бок “праваслаўных” і “рускіх”, паводле тэрміналогіі Паўлючука), яны пачалі зачышчаць і самую інстытуцыянальную беларускасць.

Адным з самых моцных удараў па нефальклорнай беларускасці, якая паспела пусціць сякія-такія карані цягам папярэдніх пятнаццаці гадоў, быў перавод беларускай мовы ў школах на Беласточчыне са статусу абавязковага прадмета на неабавязковы. Беларуская мова зрабілася неабавязковай у 1972 — тым самым, калі выйшла згаданая кніжка Паўлючука. Я тады канчаў сёмы клас. Помніцца, што пад канец сёмага класа нам упершыню трэба было дакляраваць, хочам мы ў наступным годзе вывучаць беларускую мову ці не. Нас у сёмым класе школы ў Гародчыне (у якую хадзілі дзеці з яшчэ дзвюх вёсак, Ляхоў і Козлікаў) было адзінаццаць душ, але толькі адна нашая аднакласніца не схацела беларускай мовы, тым часам як усе астатнія давучылі яе да канца васьмігодкі і потым разбрыліся хто куды, гэта значыць, пераважна ў прафвучэльні ў Гайнаўцы, Бельску і Беластоку.

У 1960-х колькасць школьнікаў на Беласточчыне, якія хадзілі на абавязковыя заняткі беларускай мовы, набліжалася да 12 тысяч. Пад канец 1970-х гэты лік скараціўся напалову. А пад канец 1980-х ён затрымаўся на наступныя два дзесяцігоддзі недзе пад адзнакай 3,5 тысячы. Па сутнасці, школьная статыстыка стабілізавалася ўсяго дзякуючы тром школам — ліцэю №10 у Гайнаўцы, ліцэю №2 у Бельску ды школе №3 у Бельску. Гэта традыцыйна “беларускія” школы, дзе беларуская мова, нягледзячы на свой фармальна неабавязковы статус, на практыцы з’яўляецца абавязковым прадметам.

Ускладаць усю віну за заняпад вывучэння беларускай мовы на Беласточчыне выключна на дзяржаву не выпадае. Усё ж перавод урокаў беларускай мовы на неабавязковы статус — гэта не іх забарона. Схацелі б беларусы вывучаць беларускую мову — дык вывучалі б. Але, па-першае, большасць з іх не схацела. І тут Уладзімір Паўлючук меў несумненную рацыю — беларуская свядомасць на Беласточчыне, калі глядзець на стаўленне беларусаў да беларускай мовы, была і застаецца даволі павярхоўнай. Па-другое, цягам 1970-х і 1980-х праваслаўныя падляшскія вёскі пацярпелі дэмаграфічную катастрофу, у выніку якой у іх амаль не засталося маладых і перспектыўных гаспадароў. Моладзь перабралася ў гарады, а там не ўсюды можна было навучацца беларускай мове. Вось у Беластоку навучанне беларускай мове адкрылася толькі ў сярэдзіне 1990-х. Па-трэцяе, веданне беларускай мовы на Беласточчыне па-за школьнымі ўрокамі наогул нікому не было патрэбнае ў жыцці. Большасць школаў з беларускай мовай знаходзілася і далей знаходзіцца на падляшскай моўнай тэрыторыі, то бок на заходняй перыферыі арэалу палескіх гаворак, якія па сваіх фанетычна-марфалагічных параметрах бліжэйшыя да ўкраінскай літаратурнай мовы, чым да беларускай. Дома пераважная большасць тых, хто вывучаў беларускую літаратурную мову, гаварыла і гаворыць з бацькамі і дзядамі “па-свойму”, то бок па-падляшску, а не па-беларуску. Па-чацвертае, як 30 і 40 гадоў таму, так і цяпер, Беласточчыну ад Беларусі аддзяляе цывілізацыйная і палітычная сцяна, якая эфектыўна запыняе ўсялякія істотныя спробы культурнай ці моўнай дыфузіі. З усходняга боку, ад “масіву нацыі”, ідуць на Беласточчыну хутчэй за ўсё адмоўныя пасылы што да ўтрымлівання беларускай ідэнтычнасці. Беларускасць на Падляшшы — гэта “Беларусь сама для сябе”, канструкцыя цывілізацыйна, светапоглядна і моўна моцна адрозная ад Рэспублікі Беларусь.

Дык чаму я кажу, што кніжка Уладзіміра Паўлючука, якая дала яму тытул кандыдата сацыялогіі, была неактуальнай ужо ў 1982? У чым ён памыляўся?

Памыляўся ён менавіта ў сваім прароцтве, што гэтая “этнаграфічная беларускасць”, задэкрэтаваная камуністычнай уладай на хвалі паслясталінскай адлігі ў 1956, была загадзя асуджаная на паразу, гэта значыць, што з яе не магла нарадзіцца ніякая нацыянальная беларуская ідэнтычнасць sensu stricto, бо яе, гэтую “этнаграфічную беларускасць”, мела непазбежна рассмактаць і засмактаць паланізацыя.

У 1981 “этнаграфічна беларускія” студэнты з вышэйшых навучальных установаў у Варшаве і Беластоку (крыху пазней далучыліся акадэмічныя асяродкі ў Любліне і Ольштыне) заснавалі Беларускае аб’яднанне студэнтаў (БАС) — першую ў камуністычнай Польшчы беларускую арганізацыю, якая не была інспіраваная ўладай і не кантралявалася ёю (хоць, як ніхто не сумняваўся, БАС усё ж быў інфільтраваны Службай бяспекі праз студэнтаў-стукачоў). БАС узнік у апазіцыі да афіцыйнай арганізацыі беларусаў у Польшчы, Беларускага грамадска-культурнага таварыства (БГКТ), якое маладым пакаленням падляшскіх беларусаў бачылася як структура фасадная, адсталая ад сучаснасці і моцна скампраметаваная падхалімскім слугаваннем камуністычнай уладзе. Кажучы пафасна, у 1981 пачаліся роды “неэтнаграфічнай” беларускай нацыянальнай тоеснасці ў Польшчы, хоць асновы гэтай новай тоеснасці былі тады яшчэ даволі расплывістыя і не ўсім зацікаўленым уцямныя. Прагноз Уладзіміра Паўлючука адносна немагчымасці пабудовы “мадэрнай” беларускай нацыянальнай тоеснасці на Беласточчыне ўжо тады пачаў рассыпацца.

Я не ўпэўнены, ці гаварылі мы з доктарам Паўлючуком пра гэты ягоны няспраўджаны прагноз вясною 1982, калі спаткаліся ў Варшаве. Хутчэй за ўсё не, бо я ж не прачытаў ягонай кніжкі. Але, зразумела, мы гаварылі пра перспектывы беларускага студэнцкага руху, які пасля ўвядзення ваеннага становішча аказаўся ў “замарожаным” стане. І пра перспектывы БГКТ — арганізацыі, якую ён добра ведаў, і то зблізку, бо перад тым як заняцца сацыялогіяй і антрапалогіяй, Уладзімір Паўлючук пару гадоў адпрацаваў журналістам у “Ніве”.

Спадар Паўлючук вельмі песімістычна ацэньваў інтэлектуальны патэнцыял беларускага руху на Беласточчыне, як, дарэчы, і інтэлектуальны стан Беласточчыны наогул. У 1980 ён пакінуў правінцыйны Беласток і перабраўся ў Варшаву, а ў 1983 годзе перанёсся яшчэ далей ад Беласточчыны — у Ягелонскі ўніверсітэт у Кракаве. У Беласток прафесар Уладзімір Паўлючук вярнуўся ў другой палове 1990-х, ужо як адзін з найбольш вядомых у краіне сацыёлагаў, этнолагаў і рэлігіязнаўцаў.

Размаўлялі мы са спадаром Паўлючуком “па-свойму”, калі ўжыць тут сацыялагічную ці “этнаграфічную” тэрміналогію мінулага стагоддзя, або па-падляшску, калі ўжыць тут больш дакладную (sensu stricto) тэрміналогію цяперашняга стагоддзя. Уладзімір Паўлючук нарадзіўся ў 1934 у вёсцы Рыбалы ў Заблудаўскай гміне, блізка паўночнай мяжы тых падляшскіх гаворак, якія я ўзяў як базавы арэал для кадыфікацыі правапісу падляшскай мовы. Інакш кажучы, ягоная родная мова — гэта чысцюсенькая Standard Podlachian.

А вось у мове Ірэны Баравік, якая нарадзілася ў 1956 у вёсцы Мора ў Чыжоўскай гміне, сям-там чуваць “ыканне”, якое засталося па-за падляшскай правапіснай нормай.

Ірэна Баравік — сёння прафесар Ягелонскага ўніверсітэта і вядомы ў Польшчы рэлігіязнаўца — у 1979, калі была студэнткай філіяла Варшаўскага ўніверсітэта ў Беластоку, выдала пад шыльдай БГКТ зборнік вершаў па-беларуску, які называўся “Супраць ветру”. Як мне цяпер думаецца, мы з ёю пазнаёміліся на нечым накшталт аўтарскай сустрэчы ў 1982 у клубе БГКТ у Варшаве на вуліцы Сенатарскай 8, які тады служыў месцам сходак як для дзеячаў БГКТ, так і студэнтаў БАСа. Акрамя беларускіх вершаў на той сустрэчы яна прачытала і кавалак паэмы “Čas, kotory vmiraje”, якую яна напісала на сваёй роднай мове, то бок на гаворцы вёскі Мора. Паэма публікавалася ў “Ніве” ў 1981, на старонцы Беларускага літаратурнага аб’яднання “Белавежа” (першая частка паэмы ў ліпені, другая ў лістападзе). Паэма зрабіла на мяне ашаламляльнае ўражанне. Гэта быў ці не першы выпадак, калі я ўбачыў тэкст, надрукаваны на маёй роднай мове. І гэта быў тэкст неблагога літаратурнага ўзроўню. Я ўбачыў сваю хатнюю мову з зусім нечаканай перспектывы — на ёй, як выявілася, можна было пісаць і літаратуру. Крыху пагаварыўшы пра паэзію ў клубе БГКТ пры нагодзе той аўтарскай сустрэчы, мы, відаць, дамовіліся са спадарыняй Баравік працягнуць гутарку ў яе на кватэры. Я прыйшоў на тую сустрэчу з уласным перакладам кавалка паэмы “Čas, kotory vmiraje” на ангельскую мову, чым вельмі пацешыў і паэтку, і доктара Паўлючука...

...Тая размова вясною 1982 на варшаўскім Урсынаве сёння бачыцца мне як пункт, у якім упершыню збегліся ў адно тры або й чатыры тэмы, што ў пазнейшым маім жыцці пачалі ствараць яго эсенцыю: ангельская мова, пераклад, падляшская мова, беларуская нацыянальная ідэнтычнасць.

Летуценнік з Корніцы

Мікола Янчук (1859—1921) пражыў насычанае жыццё.

Ён нарадзіўся ў сялянскай сям’і ў вёсцы Корніца (па-мясцоваму Kórnicia), якая тады належала да Канстанцінаўскага павета Седлецкай губерні. Сёння вёска мае назву Stara Kornica і з’яўляецца цэнтрам гміны ў Лосіцкім павеце Мазавецкага ваяводства, якое ў гэтым месцы ўкліньваецца паміж Падляшскім і Люблінскім ваяводствамі, даходзячы амаль да мяжы з Беларуссю. Вёска знаходзіцца за дваццаць кіламетраў на поўдзень ад Бугу, які ўтварае натуральную мяжу паміж Паўночным і Паўднёвым Падляшшам, а таксама паміж Падляшшам ды Валынню і часткова Палессем.

У 1884 або 1885 Янчук закончыў гістарычна-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. Спачатку працаваў настаўнікам, потым быў памочнікам бібліятэкара Румянцаўскага музея і захавальнікам Дашкоўскага этнаграфічнага музея ў Маскве. Удзельнічаў у шматлікіх этнаграфічных экспедыцыях, як у сваё роднае Падляшша, так і ў Беларусь, падчас якіх рупліва займаўся зборам фальклорнага матэрыялу, асабліва народных песняў. У сувязі са сваімі этнаграфічна-фальклорнымі і літаратурнымі зацікаўленнямі належаў да шэрагу арганізацый: Таварыства драматычных пісьменнікаў і кампазітараў, Этнаграфічнага таварыства, Маскоўскага археалагічнага таварыства, Маскоўскага таварыства гісторыі і рускіх старажытнасцяў, Таварыства аматараў рускай славеснасці. З 1898 быў сакратаром аддзела этнаграфіі Таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоўскім універсітэце, пры якім у 1901 заснаваў музычна-этнаграфічную камісію і кіраваў ёю да 1920. У 1889 стаў адным з заснавальнікаў часопіса “Этнографичесское обозрение” і быў яго рэдактарам да 1906. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі стаў выкладчыкам у Маскоўскім унівэрсытэце, дзе чытаў курс лекцый па беларускай і ўкраінскай літаратурах. Удзельнічаў у працах камісіі па заснаванні Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, а пасля яго адкрыцця ў 1921 атрымаў пасаду прафесара кафедры беларускай літаратуры і этнаграфіі.

Акрамя вялікай колькасці навуковых працаў, сярод якіх асабліва выдзяляюцца “Маларускае вяселле ў Корніцкім прыходзе Канстанцінаўскага павета Седлецкай губерні” (1886) і “Па Мінскай губерні” (1889), Янчук апублікаваў яшчэ з паўтузіна п’есаў з народнага жыцця. “Энцыклапедыя этнаграфіі Беларусі” (Мінск, 1989) падае, што Янчук “літаратурныя творы пісаў на рускай мове і палескай гаворцы”. Украінскамоўная Вікіпедыя піша, што ў сваіх п’есах Янчук “прытрымліваўся агульнаўкраінскай моўна-літаратурнай нормы таго часу, захоўваючы асаблівасці падляшскіх гаворак”.

Мне не трапіўся ў рукі тэкст ніводнай з Янчуковых п’есаў, а таму я не магу сказаць, да якой ступені ён здолеў захаваць “асаблівасці падляшскіх гаворак”. Ці захаваў нашы тры дыфтонгі, напрыклад? Або зацвярдзелыя зычныя ж, ш, ч, дж, р?

Але вось у вершах Янчука, якія дайшлі да нашага часу, ён не тое што захаваў згаданыя асаблівасці, але папросту напісаў іх жыўцом на сваёй корніцкай гаворцы, гэткім чынам стаўшыся пачынальнікам літаратуры на падляшскай мове. Давайце працытуем ягоны загадкавы літаратурны тэкст, які датуецца 1918 годам і называецца “Jankovi Kupali (na pametku)”:

Калі прыплюшчыць вочы на два ўкраінізмы (mov, namiênit) і жменьку паланізмаў (ziomkuv, zavše, čłonki, сienžar, ciosu) — гэтыя паланізмы, дарэчы, трапляюцца і ў падляшскіх гаворках на Беласточчыне, — дык можна сказаць, што верш напісаны беззаганна на стандартнай падляшскай мове, якую амаль праз стагоддзе пачаў папулярызаваць вэб-сайт Svoja.org Неверагодна!

А яшчэ больш неверагодна, што Янчук ставіць Падляшша ўпоравень з Белай Руссю, а не з Малой Руссю ці Украінай — jak dviê sestry rôdny! Хто ж на той час мог лепш ведаць, як не ён, што корніцкая гаворка значна бліжэйшая да маларускага стандарту, чым да беларускага? Ды ўсё ж не Украіна родная сястра Падляшшу, а Беларусь!

Або падумайце пра гэтае двухрадкоўе: Ale dola jich lichaja / Zdavna rozłučyła. Калі, да халеры, гэтая доля разлучыла Падляшша з Беларуссю? І што значыць zdavna? Падумайце яшчэ раз, і адказ, хоць і нечаканы, з’явіцца непазбежна: у 1569 годзе, калі Падляшша адышло ад Вялікага Княства да Кароны! Вось тады нас доля разлучыла і, кажучы папраўдзе, ужо ніколі потым не злучыла. У 1939—1941, калі Падляшша апынулася ў межах БССР, да нас вярнулася не ліхая доля, каб выправіць сваю гістарычную памылку, а прыйшоў наяве кашмар з пекла родам...

Ну і хто з нашых падляшскіх украінцаў цяпер мне скажа, што Падляшша, так бы мовіць, спакон веку прагнула далучыцца да свае матухны Украіны? Вось з вуснаў самага выдатнага сына падляшскага народа мы пачулі, што Падляшша якраз прагнула быць з Беларуссю, jak dviê sestry rôdny.

Зразумела, што Янчук як чалавек памяркоўны і ўсебакова знаёмы з духоўным абліччам свайго народа і не думаў пра нейкі палітычны сепаратызм падляшукоў ці падляшскае нацыятварэнне. Але ён меў свядомасць асобнасці гістарычных досведаў нашага мужыцкага Падляшша і казацкай Украіны, як і свядомасць адрознасці падляшскай гаворкі ад агульнаўкраінскага стандарту, які ў 1918 ужо амаль поўнасцю аформіўся ў пісьмовай традыцыі. Паводле тыпу народнай культуры і светапогляду падляшукі для Янчука былі несумненна бліжэйшымі да беларусаў, чым да ўкраінцаў. Вось якраз таму Купала быў для Янчука і земляком, і братам. А што да падляшскай мовы, дык Янчук летуцеў зрабіць для яе хоць часткова тое, што Купала зрабіў для беларускай. Прачытайце яшчэ адзін ягоны верш:

Як тут не згадаць Купалавы радкі: “Шчасце так рэдка над светам усходзе; / Усё ж досыць бывае меці хоць мала, / Долю каб бачыў у родным народзе, / А быў бы шчаслівы Янка Купала”.

На жаль, падляшукі з ваколіцаў Міколы Янчука ўжо пры ягоным жыцці масава адмовіліся ад уласнай культуры і мовы ды спаланізаваліся. У іх гісторыя склалася па-іншаму, чым у нас, на Паўночным Падляшшы. Таму і чуваць у вершы Янчука выразная нота песімізму і сумневу адносна таго, ці ягоны народ strepenetsia.

На Паўночным Падляшшы царкоўную унію ліквідавалі ў 1839, і ніхто яе асабліва не шкадаваў. Яна, тая унія, не здолела нейкім істотным чынам укараніцца ў народнай свядомасці і душы, каб выклікаць хоць неяк заўважны супраціў падляшукоў супраць пераходу ў праваслаўе. Наш мужыцкі народ пайшоў безропотно ў расійскае праваслаўе і як спаў непрабудным сном да 1839, так і праспаў яшчэ стагоддзе пасля таго. Ніхто яго не чапаў, і ў сваёй “праваслаўнасці” і “рускасці”, закансерваванай Рускай праваслаўнай царквою, а потым Польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквою, ён датрываў ажно да часоў камуністычнай Польшчы, калі яго прабудзілі да эпахальнай пабудовы сацыялізму пад шыльдай беларусаў. Уладзімір Паўлючук мае рацыю, кажучы, што спачатку гэта была ўсяго шыльда, а не нацыянальная свядомасць. Але гэтая беларуская шыльда не муляла. І з часам, калі народ стаў больш граматны, яна пачала ўспрымацца як нешта большае, чым толькі фармальны назоў, начэплены чужынцамі. Гісторыя ў гэтым выпадку зрабіла камуністам непрыемны жарт — калі яны надумаліся згарнуць беларускі рух і зноў упіхнуць яго у агульны кацёл разам з палякамі, маё пакаленне ў пачатку 1980-х не тое што не далося туды ўпіхнуць, але і камунізму будаваць ужо не схацела.

З падляшукамі з Паўднёвага Падляшша гісторыя абышлася надзвычай жорстка. Уніяцтва на Паўднёвым Падляшшы трывала да 1875. Яно сярод падляшукоў Холмскай уніяцкай епархіі запусціла настолькі глыбокія карані, што яны не тое што не хацелі пераходзіць у праваслаўе добраахвотна, калі пасля паўстання 1863—1864 царскія ўлады пастанавілі ачысціць Паўднёвае Падляшша ад лацінска-польскага ўплыву, але шмат хто з іх яўна супраціўляўся гэтаму пераходу. Па некаторых мусілі страляць царскія казакі. Царскім уладам удалося фармальна вярнуць праваслаўю чвэрць мільёна ўніяцкіх душ, але вялікая частка з іх перайшла ў каталіцтва ў пачатку ХХ стагоддзя, калі цар дазволіў былым падляшскім уніятам такі выбар. Парадаксальна, падляшукі, якіх цар маніў у праваслаўе тым, што пакідаў у храмах іхную мову ды па сутнасці амаль не зменены ўніяцкі літургічны рытуал, выбралі каталіцтва і польскую мову, то бок поўны разрыў са сваёй культурна-рэлігійнай традыцыяй. Тыя з падляшукоў, якія ўсё ж засталіся пры праваслаўі, адчулі на сабе поўны цяжар помсты палякаў у перыяд міжваеннай Польшчы, калі польскі ўрад пастанавіў выкурыць “рускі дух” з тэрыторыі на захад ад Бугу і сілай пераводзіў праваслаўных у каталіцтва (не ва ўніяцтва) ды разбіраў і руйнаваў праваслаўныя (раней уніяцкія) храмы як непатрэбныя або перадаваў іх у карыстанне каталікам. Да выбуху Другой сусветнай вайны карэнная культура і мова падляшукоў на Паўднёвым Падляшшы была ўжо ў стадыі агоніі. Камуністы падчас акцыі “Вісла” ў 1947 практычна не мусілі нікога з Паўднёвага Падляшша вывозіць, бо там не толькі што не было ніякага “ўкраінскага духу”, але і не было ўжо выразнай ахвоты да захоўвання ўласнай мовы, на якую ў міжчассе палякі начапілі зняважлівую мянушку “хахлацкая”. Суродзічы Міколы Янчука апынуліся ў такіх скразняках гісторыі, што каб выжыць, яны мусілі пазбыцца апошніх прыкметаў няпольскага “этнічнага матэрыялу”. Песня Міколы Янчука згасла сярод ягоных землякоў ўсяго цягам аднаго пакалення пасля ягонай смерці.

А падляшукі на Беласточчыне выжылі якраз таму, што без праблемаў пакінулі ўніяцтва і перайшлі у праваслаўе. Дзякуючы таму, што нікому не супраціўляліся і нікога ў сапраўднасці не цікавілі (у тым ліку дзеячаў украінскага нацыянальнага руху ў міжваеннай Польшчы), яны захавалі і свой этнічны патэнцыял, і мову, а потым яшчэ, у нейкім сапраўды капрызным зігзагу гісторыі, набылі нацыянальную свядомасць sensu stricto. Беларускую. Бо ж Падляшша і Беларусь — jak dviê sestry rôdny.

У малым коле яшчэ меншае кола

Украінскі рух сярод студэнтаў з нашага Падляшша ўзнік недзе пад канец 1982 або ў пачатку 1983. Галоўнымі завадатарамі гэтага руху былі мае калегі, якія год ці паўтара раней разам са мной з запалам арганізоўвалі БАС. Што не менш цікава, гэтыя мае калегі наогул апынуліся ва ўніверсітэтах пасля заканчэння ліцэя №2 у Бельску, дзе іх чатыры гады вучылі беларускай мове і, прынамсі ў тэорыі, прышчаплялі ім беларускі дух.

Можаце верыць або не, але крыху пазней, паглядаючы на нараджэнне свайго руху з пэўнай гістарычнай рэтраспектывы, украінскія дзеячы з Падляшша ўсур’ёз сцвярджалі, што рух нарадзіўся з чытання імі аднае ці дзвюх кніжак, якія нібыта адплюшчылі вочы на тое, што яны насамрэч украінцы, а не беларусы. Бываюць жа такія магутныя кніжкі на свеце...

Адной з гэтых кніжак быў “Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny”, першы том якога выйшаў у Варшаве ў 1980. Згаданы том класіфікаваў усходнеславянскія гаворкі на Беласточчыне паміж рэчкамі Нарвай і Бугам на тры групы: пераходныя беларуска-ўкраінскія гаворкі, гаворкі з украінскімі рысамі, украінскія гаворкі. Гэтага нібыта хапіла, каб пасеяць зерне сумневу ў галовах некаторых падляшукоў, з якога потым узрос украінскі рух. не ведаю, наколькі ўсяму гэтаму верыць, але сам добра помню, што “Atlas” служыў падляшскім новаўкраінцам як важкі аргумент у іх прапагандысцкіх захадах. І далей служыць, бо мацнейшага аргументу за гэты яны так і не прыдумалі.

Ва ўплыў другой кніжкі на нараджэнне і развіццё ўкраінскага руху на Падляшшы значна цяжэй паверыць, чым ва ўплыў дыялектнага атласа. А менавіта: мае калегі-новаўкраінцы сцвярджалі, што істотны імпульс для пошукаў сапраўднай нацыянальнай свядомасці ім дала і кніжка Уладзіміра Паўлючука “Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej”, якая ў пачатку 1970-х прарочыла капцы беларускай ідэнтычнасці на Падляшшы ў перспектыве аднаго-двух пакаленняў. Не выключана, што малады ўкраінскі рух мог чэрпаць пэўную маральную сілу з гэтага прароцтва. Аднак кніжка Паўлючука прарочыла капцы “праваслаўным” і “рускім” на Беласточчыне наогул — не толькі беларусам, якія нейкім чынам сярод іх завяліся да выхаду кніжкі, але таксама і ўкраінцам ды іншым этнасам, якія да выхаду кніжкі з’явіцца не паспелі і якіх аўтар ніяк не прадбачыў...

Жарты жартамі, але калі гаварыць сур’ёзна, дык прыклад нашага нацыятварэння паміж Бугам і Нарвай — гэта не мадэль ХІХ стагоддзя, калі мадэрныя нацыянальныя наратывы будаваліся на міфах “кроўнай сувязі” і “супольнага паходжання” ад нейкага першага цара Гароха або нейкага балотна-ляснога племені, якое пачало біць іншыя плямёны ў навакольных балотах і лясах ды нейкім чынам моцна іх пабіла, а то й зусім павыбівала... Нацыятварэнне на Беласточчыне ў выпадку беларусаў адбылося паводле постмадэрнай мадэлі, у якой нацыя — гэта, як выказаўся Бенедыкт Андэрсан, не кроўная, а ўяўленая супольнасць (imagined community). Высвятленне факту, мелі падляшукі з-пад Бельска і Гайнаўкі супольных продкаў з ліцвінамі з-пад Саколкі ці з валынянамі з-пад Луцка, пераважную большасць нашых беларусаў не цікавіла і наўрад ці калі зацікавіць. Найважнейшым чыннікам у беларусізацыі праваслаўнага насельніцтва Беласточчыны пасля Другой сусветнай вайны была супольнасць гістарычнага лёсу праваслаўных ліцвіноў і праваслаўных падляшукоў, якія, як праваслаўная меншасць у каталіцкай дзяржаве, аднолькава адчувалі адчужанасць ад быту і культуры каталіцкай большасці, да якой належалі і беларускамоўныя каталікі Сакольшчыны. Нашая падляшская беларускасць пачалася ў кантэксце праваслаўнай выспы ў каталіцкім моры і ў такім кантэксце, хутчэй за ўсё, закончыцца. Падзел на “сваіх” і “чужых” для падляшскіх беларусаў ляжыць у рэлігійнай плоскасці, а не ў моўнай. Таму беларускамоўныя каталікі з-пад Саколкі — чужыя для беларускамоўных праваслаўных з Гарадка, а беларускамоўныя праваслаўныя з Гарадка — свае для падляшскамоўных праваслаўных з Чыжоў або Орлі і vice versa.

Украінскія дзеячы на Падляшшы ў якасці асноўнага аргументу на карысць украінскага нацыянальнага выбару выставілі дыялектную мапу, то бок той самы міф родам з ХІХ стагоддзя пра нібыта супольнае этнічнае паходжанне падляшукоў і валынян. Інакш кажучы, мы калісьці жылі на тым самым балоце, а толькі потым разбрыліся. Пераважная большасць, якой гэты аргумент адрасаваўся, звычайна яго праігнаравала.

Замест таго каб прышчапіць іншую нацыятворную парадыгму праваслаўным падляшукам, дзеячы Саюза ўкраінцаў Падляшша дамагліся толькі стварэння невялічкага нацменшаснага гета ў большым нацменшасным гета. І дзяржаўных датацый на падтрыманне квазіжыцця ў гэтым новым гета. Паводле перапісу 2002, у Падляшскім ваяводстве ўкраінцамі запісаліся каля 1500 чалавек; у той самы час беларусамі назвалі сябе больш за 46 тысяч чалавек (паводле маёй ацэнкі, для 32 тысяч з іх роднай (хатняй) мовай з’яўляецца падляшская, для 8000 — беларуская, а для 6000 — польская). Дык вось, перапіс 2002 году — гэта якраз той постмадэрнісцкі нацыятворны адказ, які дало беларускае гета ўкраінскаму гета на Падляшшы.

Сэнс нацменшаснаму руху надае не здольнасць гэтай нацменшасці афармляць дзяржаўную датацыю на розныя культурна-грамадскія захады і фестывалі ў нацменшасных строях, а здольнасць выказаць апрычонасць свайго лёсу ў сваёй мове і культуры, здольнасць выказаць сваё слова, якога не можа выказаць большасць — не толькі таму, што ў большасці іншая мова, але і таму, што ў большасці іншы лёс. Інакш кажучы, я бачу сэнс у існаванні нашай беларускай меншасці, толькі калі яна застанецца здольнай да крэатыўнасці ў сваёй мове. Калі гэткая здольнасць прападзе, які толк выдаваць беларусам на Падляшшы газеты і кніжкі па-польску? Палякі гэта робяць значна лепей і больш граматна за беларусаў.

З дэмаграфічных паказнікаў вынікае вельмі ясна, што жывыя беларускія гаворкі на Беласточчыне ўжо амаль зніклі. А з выдавецкай актыўнасці не менш ясна вынікае, што знікла ўжо і крэатыўнасць на беларускай літаратурнай мове. Паколькі беларускай літаратурнай мовы не сілкуюць жывыя сокі народных гаворак, яна ў нас вяне і робіцца ўсё больш фармальнай і закасцянелай. Сёння самым маладым пісьменнікам з літаратурнага аб’яднання “Белавежа” ў Беластоку не менш гадоў, чым мне, то бок даўно мінула 50. Маладзейшых няма і ўжо не будзе. На кожных 6 беларусаў прыпадае толькі адзін, які дома гаворыць на беларускай гаворцы (4 гавораць на падляшскай гаворцы, а 1 — па-польску). Гэта занадта рэдкая атмасфера і занадта нішчымная глеба, каб вырошчваць крэатыўныя для меншасці адзінкі ў беларускай мове.

Але вось у гэтых засушлівых і неўрадлівых абставінах увесь час існуе амаль поўнасцю незапатрабаваны і нявыкарыстаны крэатыўны патэнцыял, які тоіцца ў падляшскай мове. Раней, калі падляшскамоўныя беларусы яшчэ давалі рады пісаць прыстойныя вершы на беларускай літаратурнай мове, гэтую незапатрабаванасць і нявыкарыстанасць можна было кваліфікаваць як марнатраўства. Цяпер, калі граматна і цікава пісаць па-беларуску на Падляшшы перасталі і ліцвіны, і падляшукі, далейшае ігнараванне падляшскай мовы выглядае як падтрымліванае дзяржавай самагубства.

Нават частковы ці сімвалічны пераход беларускіх СМІ на Беласточчыне на падляшскую мову мог бы зрабіць дабратворны ўплыў на вызваленне крэатыўнага патэнцыялу, які ў гэтай мове заключаецца.

Лёс у падляшскіх беларусаў і падляшскіх украінцаў па сутнасці той самы. І мова па сутнасці ў іх адна (калі мець на ўвазе мову, якой яны навучыліся ад мамы з татам, а не ў школе). Але дзеячы аднаго і другога нацыятворных рухаў прыкідваюцца, што іхнай роднай мовы не існуе. Самы яскравы і ганебны прыклад гэтага адрачэнства меў месца ў нядаўняй скандальнай справе ўсталявання дзвюхмоўных дарожных знакаў у гміне Орля. Назвы вёсак у гміне Орля, як і мова яе жыхароў, падляшскія, для прыкладу: Вуорля/Vôrla, Вуолька/Vôlka, Кошэліэ/Košeliê. Беларускія дзеячы не наважыліся ўвесці літаратурныя назвы, каб не нарвацца на пратэст жыхароў. Усё ж, трэба пагадзіцца, існуе выразная розніца паміж літаратурнай назвай Маскаўцы і мясцовай Москувціэ/Moskuvciê, або паміж Градалі і Грэдэліэ/Hredeliê. А таму абаронцы беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці схітравалі і пайшлі на “кампраміс”, у якім з аднаго боку здалі беларускае літаратурнае аканне, а з другога праігнаравалі падляшскія дыфтонгі іэ і уо. І цяпер маем на дарожных знаках у гміне Орля такія перліны беларускай граматнасці, як Кошэлі, Москоўцы, Грэдэлі або Чахі Заболотны. Украінскія дзеячы пратэставалі, маўляў, беларусы знявечваюць аўтэнтычныя “ўкраінскія” назвы вёсак, але і ім дыфтонгі сталі косткай у горле, і ўсё, на што ў іх хапіла смеласці, дык гэта прапанаваць, каб замест Орлі напісаць Вурля (украінская літаратурная назва — Вірля). Як вам? Ці ж не цырк на дроце за дзяржаўныя грошы?

Вельмі кароткая анталогія падляшскай паэзіі

З чаго бярэцца маё перакананне, што ў падляшскай мове тоіцца нейкі крэатыўны патэнцыял?

Перш за ўсё — з наяўных фактаў жыцця, а ўжо потым — з маёй інтуіцыі і схільнасці да прарочання.

Хоць беларусы на Беласточчыне наогул саромеліся і саромеюцца сваёй патаемнай падляшскай мовы, то ўсё ж час ад часу публікавалі нешта на ёй, прычапляючы мове гэтых публікацый этыкетку “беларуская гаворка”.

Ну дык вось, на пачатак згаданы фрагмент паэмы “Čas, kotory vmiraje” Ірэны Баравік з вёскі Мора (Móre), якому выпала стаць першым падляшскім тэкстам, перакладзеным на ангельскую мову:

А цяпер мускулісты, хоць і даволі дэкларатыўна-рытарычны верш Віктара Стахвюка з Трасцянкі (Trystiánka) са зборніка “Bahrovy tiêń” (2002):

Няблага, га? Ну дык яшчэ адзін, вельмі ўжо беларускі, пра тое, як мы хочам даць па пысе нашым мучыцелям, але нашая памяркоўнасць нам не дазваляе:

І на заканчэнне некалькі вершаў Зосі Сачко з вёскі Волька (Vôlka), найважнейшай на сённяшні дзень паэткі падляшскай мовы, якая жыве ў Бельску і спрабуе ў гэтым жыцці не ўпусціць тоненькую нітачку сэнсу. Вершы са зборнікаў “Nad dniom pochilana” (1991) і “Šče odna vesna” (1995):

Чым падляшская сітуацыя цікавая для РБ?

Час падвесці вынікі.

Калі “ПрайдзіСвет” запрапанаваў мне напісаць тэкст, у якім я глянуў бы на Беларусь “іншымі вачыма” — ці то вачыма замежніка і небеларуса, ці то, можа, вачыма беларуса, але добра-такі скасабочанага сваім падляшскім сіндромам — я пагадзіўся без вагання. І так я напішу тое, што сам схачу, а не тое, аб чым мяне просяць, падумалася мне тады цынічна. Але вось цяпер, убачыўшы, колькі я тут напісаў пра свае правінцыйныя комплексы, фактычна ні словам не згадаўшы комплексаў агульнанацыянальных і метрапольных, я вырашыў крыху паслухацца “ПрайдзіСвета” і дапісаць старонкі паўтары вось такога чаканага “іншага погляду”. Хацелі — дык атрымлівайце.

Калі ў сакавіку 2008 мы з братам адкрылі старонку Svoja.org каб распрыгоніць родную мову пераважнай большасці беларусаў у Польшчы, мы дакладна разумелі, што вобраз Беласточчыны і беларускасці на ёй, які мы пакажам, не спадабаецца беларусам у Мінску. Няма шанцаў, каб яны палюбілі такое Падляшша. Але, думалі мы, магчыма, што пры нагодзе прэзентацыі гэтай нялюбай і перыферыйнай сястры Беларусі мы зможам растлумачыць некаторыя пытанні агульнабеларускага значэння.

Напрыклад, пытанне стварэння (заходне)палескай мовы і няслаўны канец гэтага праекту, сэнс якога, як здаецца, так і застаўся незразумелы для ўсіх тых, хто сустрэў гэтую ініцыятыву ў штыхі. Рэч у тым, што Палессе можна “збеларусізаваць”, то бок уратаваць яго ад моўнай, культурнай і светапогляднай русіфікацыі, толькі даўшы яму шанец развівацца на базе сваёй мясцовай мовы і культурнай традыцыі. Нельга ўключыць Палессе ў беларускі культурны кантэкст, пабольшваючы колькасць беларускамоўных школаў у Берасцейскай вобласці ці пасылаючы беларускамоўныя кніжкі ў тамтэйшыя бібліятэкі. Іх там ніхто не будзе чытаць, і ніхто з палешукоў не будзе гаварыць па-беларуску па-за кабінетам беларускай мовы. Так як ніхто не стаў і не стане гаварыць па-беларуску ў Бельску на вуліцы ці дома, нягледзячы на тое, што ўжо пяцьдзясят гадоў беларускай мове ў Бельску навучаюць па некалькі сотняў школьнікаў штогод. Тыя, што запісваюцца ў Бельску беларусамі, гавораць дома па-падляшску, хоць ні ў якай школе іх гэтай мове не вучылі. Калі яны пачнуць забываць гэтую мову і гаварыць выключна па-польску, яны перастануць пісацца беларусамі. І ніякія ўрокі беларускай мовы гэтага не запыняць. З палешукамі падобная праблема. Жывая повязь з беларускасцю магчымая для іх толькі праз сваю хатнюю мову. Калі яе заступіць руская мова, яны стануць тоже белоруссамі, то бок у культурным сэнсе расійцамі, якіх поўна ва ўсёй астатняй Беларусі.

Або такое пытанне. Існуе перакананне, што змена ўлады ў Беларусі на такую, якая была б больш спрыяльная беларусізацыі, радыкальным чынам палепшыць сітуацыю беларускай мовы як у дзяржаўнай камунікацыі, так і ў нацыянальнай культуры. Гэта малапраўдападобна. Калі мова перастае падтрымлівацца самімі носьбітамі, ніякая дзяржаўная падтрымка ёй не дапаможа. Гэтак здарылася з беларускай літаратурнай мовай на Падляшшы, дзе амаль звяліся жывыя носьбіты. І што з таго, што польская дзяржава ў змозе даць грошы на публікацыю нават дзесяці кніжак па-беларуску ў Беластоку, калі няма каму іх пісаць і няма каму іх чытаць? Перакладаючы гэтую сітуацыю на мінскія рэаліі, скажу так: сітуацыя беларускай мовы палепшыцца радыкальным чынам толькі тады, калі Альгерд Бахарэвіч або Андрэй Хадановіч, здаўшы новую кніжку ў мінскае выдавецтва, змогуць за аўтарскі ганарар і дывідэнды ад яе продажу пракарміць сям’ю прынамсі год часу. Так, як кормяць свае сем’і прыстойныя пісьменнікі ў Польшчы або Ісландыі.

Або яшчэ вось гэта. Беларуская культура і беларускасць як спосаб зарабіць на жыццё не могуць быць закладнікамі дзяржаўнай палітыкі, бо такая сітуацыя вядзе да выраджэння культуры і самой ідэі беларускасці. Зноў жа Падляшша дае ці не самы яскравы прыклад гэткага выраджэння. Радыё Рацыя ў Беластоку — наглядны прыклад сітуацыі, у якой беларусы сталіся закладнікамі дзяржаўнай палітыкі. Замест таго каб падтрымаць рэшткі жывой беларускасці, якая аганізуе ў Чыжоўскай, Арлянскай ці Бельскай гмінах, беластоцкія журналісты змагаюцца за правы чалавека, дэмакратыю і свабодны доступ да інфармацыі для грамадзян РБ. Я не кажу, што гэты занятак дрэнны для падляшукоў у прынцыпе. Але ў сітуацыі, у якой апынулася беларускасць на Падляшшы, цяперашні асноўны занятак журналістаў Рацыі — гэта здзек са сваіх падляшскіх бацькоў і дзядоў. Або — выгадны спосаб зарабіць на жыццё... Як у Польшчы, так і ў Беларусі мы ўжо такое калісьці праходзілі. У мінулым дзяржава плаціла за тое, каб беларуская літаратура змагалася за сацыялізм, камунізм і ўсё такое. І шмат нам засталося ад таго змагання? Ну, але прынамсі некаторым закладнікам няблага пажылося.

Ну вось, неяк так і закончым...

© Ян Максімюк, 2011