Пераклады навэлы Эрнэста Хэмінгуэя “The Old Man and the Sea” : вынік перакладчыцкага спаборніцтва

“Стары і мора” В. Небышынца vs “Стары чалавек і мора” П. Марціновіча

Гэта дзіва для беларускай літаратурнай сітуацыі, калі па-беларуску існуе хіба толькі сотая доля ад усяе літаратуры, створанай за мяжой, вартай прачытання і засваення ў кожнай нацыянальнай літаратуры праз пераклад, – паўстанне двух паўнавартасных перакладаў аднаго бясспрэчна таленавітага твора, за які аўтар, Эрнэст Хэмінгуэй, быў уганараваны Нобелеўскай прэміяй. Факт існавання двух перакладаў сведчыць пра тое, што абодва перакладчыкі імкнуліся стварыць як мага больш дасканалую версію твора па-беларуску, а гэта дазваляе нам ацаніць вынік творчага спаборніцтва ў перакладчыцкім майстэрстве.

Перакладчыкі адпачатку разышліся ў назве твора. Паспрабуем разабрацца, чый пераклад найбольш адэкватны. Ангельскае ‘оld man’ перакладаецца як: 1) стары; 2) капітан; 3) “стары” (муж ці бацька); 4) шэф, бос. Як бачым, паслоўны, літаральны пераклад ‘стары чалавек’ не прапануецца. Трэба ўзгадаць схільнасьць ангельскае мовы да словаскладання, калі два словы пачынаюць абазначаць адно паняцце: fisherman – рыбак, hit man – кілер, stunt man – каскадзёр, fancy man – палюбоўнік, сутэнёр, man on horseback – вершнік. Прымаючы гэта пад увагу, і ‘oldman’ трэба перакладаць адным словам-паняткам. Але рэч нават не ў назве. У перакладзе Паўла Марціновіча, як і ў арыгінале, паўсюдна ўжываецца ‘стары чалавек’, тады як у нашай літаратурнай традыцыі так прынята называць персанажа толькі ў экспазіцыі, падчас знаёмства з ім, а далей на імя, прозвішча, сінонім, займеннік, часам зусім яго апускаючы. Тут жа ўвесь тэкст спрэс перасыпаны ‘старым чалавекам’, нібы кожны раз гэта новы, а не той самы герой. Што датычыць другога перакладу, то ён цалкам адэкватны, бо тут ужыты субстантыў ‘стары’, які, дарэчы, ужываецца не толькі для абазначэння асобы ў старым веку, але і як сяброўскі зварот да маладога чалавека, мужчыны, што вельмі важна для разумення стасункаў старога Сант’яга і хлопчыка Маноліна. Паколькі фабула навэлы блізкая да народнай казкі “Пра рыбака і рыбку”, то яшчэ адным шляхам праверкі адэкватнага перакладу могуць быць казачныя тэксты. І там дакладна мы сустрэнем або “дзед і баба”, або “стары і старая”.

Разгледзім тут адразу назвы і імёны іншых герояў. Тут ёсць неістотныя разыходжанні ў транслітарацыі ўласных імёнаў (Дзі Маджыа – Дзі Маджыо, Маналін – Манолін). А вось у найменні рыбы – разыходжанні значныя (марлін (П.М.) – рыба (В.Н.). Зноў спадар Марціновіч блізкі да арыгіналу, але назва рыбы “марлін” нашай кантынентальнай свядомасці не дае аніякага ўяўлення, дастаткова і так вельмі яскравых апісанняў гэтае рыбіны, а вось проста “рыба” – гэта абагульнены вобраз без усялякае канкрэтызацыі, тым больш што рыба – гэта ўсяго толькі сімвал, за якім хаваюцца куды больш складаныя існасці.

Вядома, што пераклад лічыцца выдатным, калі ён чытаецца, быццам напісаны на мове-рэцэпіенце, г.зн. лёгка, натуральна, нязмушана. На жаль, беларускія пераклады вельмі часта захоўваюць лад мовы і мыслення арыгіналу, так што часам нават можна сказаць, з якой мовы зроблены пераклад. Гэта праяўляецца ў перакладзе безэквівалентнай лексікі, фразеалогіі, афарызмаў і цытат, сінтаксісе і валоданні стылёвымі разнавіднасцямі як мовы арыгіналу, так і мовы перакладу.

Пачнем з безэквівалентнай лексікі і фразеалогіі, а таксама лексікі экспрэсіўна-ацэначнай і стылістычна афарбаванай.

З пададзенага вышэй матэрыялу, які я намагалася прадставіць як мага больш аб’ектыўна, вынікае, што пераклад спадара Небышынца больш натуральны, багаты на ўласцівыя беларускай мове словы і выразы, у большай ступені адаптаваны, упісаны ў беларускі кантэкст, хаця і не пазбаўлены некаторых ляпаў (“над зямлёй”, “кансерваванае піва”). У перакладзе спадара Марціновіча часцяком сустракаецца літаральны пераклад экзатызма, які вымагае дадатковага тлумачэння ў зносках, а там, дзе ў арыгінале выкарыстоўваецца ўстойлівы выраз або ёмістае слова, сэнс перадаецца апісальна, але вось сустрэўся і фразеалагізм “поўная карма”, што, трэба думаць, значыць “ні пуха ні пёрка” і тут вельмі дарэчы.

Апрача лексічнага ўзроўню, не менш важны сінтаксічны бок тэксту. Натуральнасць, нязмушанасць пабудовы фразы прапаную разгледзець на падставе дыялогаў і афарыстычных выказванняў. Дыялогі даюць магчымасць ацаніць валоданне перакладчыка неабсяжнай стыхіяй гутарковай мовы, а параўнанне аўтарскіх філасофскіх сентэнцый, якія, як правіла, робяцца крылатымі, запамінаюцца і цытуюцца, дазволіць прааналізаваць такія якасці перакладу афарызмаў, як метафарычнасць, лаканізм і ёмістасць выказвання.

Зноў-такі па выніках аналізу прапанаванай табліцы відавочна, што ў гутарковым стылі больш вольна сябе пачувае спадар Небышынец: ягоныя канструкцыі простыя, вобразныя, адэкватныя і ўласцівыя ладу беларускае мовы. Рэплікі ў перакладзе спадара Марціновіча патыхаюць “пісьмовасцю”: правільны парадак слоў, збыткоўнасць інфармацыі, адсутнасць няпоўных сказаў, паўторы. Але трэба заўважыць, што перакладчыкі вартыя адзін аднаго ў перакладзе бытавых рэалій, мастацкіх дэталяў, звязаных з непасрэдным працэсам змагання старога з рыбай і акуламі. Апісанне даецца перакладчыкамі аднолькава выдатна.

Што ж датычыць метафарычных і афарыстычных выказванняў, прапаную іх разгледзець у наступнай параўнальнай табліцы:

Найперш трэба згадаць, што пераклад В. Небышынца надрукаваны ў хрэстаматыі “Літаратура народаў свету: ХХ стагоддзе” з некаторымі скарачэннямі, таму пункцірам абазначаныя месцы, якія не ўвайшлі ў дадзеную кнігу.

Калі ўважліва ўчытацца, то якраз метафарычныя выразы і філасофскія сентэнцыі ў перакладзе лепей даліся П. Марціновічу: яны характаразуюцца сціслай формай і ёмістым зместам (пункты 1, 2, 3, 8, 9, 13, 16, 17, 18, 19), а якраз гэта вельмі каштоўнае для афарызма – скандэнсаванасць глыбокага зместу ў кампактнай форме, зручнай для запамінання і цытавання (згадайма, хаця б удалае “Мы в ответе за тех, кого приручили”).

З папярэдніх табліц вынікае, што пераклад спадара В.Небышынца выйграе ў нязмушанасці, натуральнасці гучання, стылёвым і лексічным багацці, у той час як пераклад сп. П. Марціновіча часам кульгае, спатыкаецца, хаця і больш метафарычны, ёмісты, блізкі да арыгіналу. У чым прычына?

З пададзенай вышэй табліцы вынікае найперш блізкасць перакладу П. Марціновіча да арыгіналу, але гэта часам тоіць у сабе пастку, выклікае неадпаведнасць або непаразуменне, як, напрыклад, у пунктах 5, 9. Бачна таксама і тое, што тэкст арыгіналу не насычаны метафарамі, але перакладчыкі імкнуцца яго расквеціць, ажывіць каларытнымі выслоўямі сваёй роднай мовы (пункты 1, 4, 6, 7, 8), што, канечне, скажае ўяўленне пра аўтарскі стыль, але палягчае працэс успрымання тэксту. Зразумелым становіцца і тое, што пераклад спадара Небышынца ў вялікай ступені залежыць ад рускамоўнага перакладу, выдадзенага значна раней за беларускія. Натуральна, перакладчык абапіраўся на існы ўжо пераклад на рускую, блізкароднасную мову, што значна палягчала задачу перастварэння. Адсюль лёгкасць, нязмушанасць гучання мовы, багаты стылістычны абсяг, насычанасьць ідыёмамі – аднак гэта заслуга не В. Небышынца, а расійскіх перакладчыкаў.

І тут, перад заключным словам ува мне змагаюцца чытач і перакладчык. Сімпатыі мяне-чытача цалкам на баку мілагучнай, сакавітай, упісанай у кантэкст, пазычанай у рускіх версіяй Вадзіма Небышынца, у той час як я-перакладчык адназначна абіраю сумленна зробленую, прапушчаную праз сябе, няхай крышку кульгавую, але блізкую да арыгіналу версію Паўла Марціновіча.

© Паліна Маслянкова, 2009

Паліна Маслянкова