На ўскрайку лугу стаіць старая пуня. У пуні — нара. І таму як гэта мышыная нара, жыве ў ёй мышка. Чорная. З доўгімі вусікамі. З ружовымі ножкамі і круглымі вачыма. Прыгожанькая такая мышка сярэдняга ўзросту.
Раніцай мышка прачнулася, пацягнулася і вымыла мордачку і ножкі. Потым узяла анучу і пачысціла шыльду над норкай, дзе было напісана: “САПРА, МЫШ”, бо так насамрэч звалі мышку.
Калі ўсё было зроблена, мышка Сапра вымыла пярэднія лапкі і села за сняданак. Рэч у тым, што ўчора яна атрымала ў падарунак ад сваёй стрыечнай сястры тры вялікія арэхі, але не захацела іх проста так з’есці, а пакінула на наступны дзень — нядзелю. На свеце чамусьці ёсць такі звычай, каб у нядзелю харчу было больш, чым у будні; ніхто ведае, чаму, але ж так ёсць.
Мышка Сапра паглядзелася ў аскепак разбітага люстэрка, сама сабе пажадала смачна есці, адкрыла роцік, угрызлася ў арэх і — ай, ай, ай! Мышка закрычала ад злосці ды болю і схапілася за мордачку. Зуб! Зуб быў надламаны, левы з тых двух пярэдніх беласнежных вострых зубоў. І як жа балела!
“Ці ж гэта не жахліва? — пыталася мышка сама ў сябе і адказвала: — Сапраўды, гэта горш, чым жахліва. Гэта страшэнная няўдача”. У яе паліліся дробныя мышыныя слёзкі з вачэй. Зуб непрыемна хістаўся. “Але магчыма, ён зноў прырасце, — суцяшала сябе Сапра. — Толькі я больш не змагу грызці ім цвёрдае. А есці ўсё ж трэба. Дый арэхаў шкада, арэхі трэба з’есці. Толькі хворым зубам я не магу раскалоць шкарлупіну... Ядро я лёгка згрызу здаровым зубам, а шкарлупіну — не. Значыць… значыць, я мушу папрасіць кагосьці, каб ён раскалоў мне яе”.
А можа, і так атрымаецца? Мышка некалькі разоў з усёй сілы кідала арэх на падлогу — марна. Таптала яго ножкамі — і нічога. Села на яго і націснула так моцна, як толькі магла, — усё адно. “Значыць, мне патрэбная дапамога”, — зразумела мышка Сапра, засунула ўсе тры арэхі пад пахі й пайшла прэч. У лес.
Выбрала найкарацейшую лясную сцежку і пакрочыла па ёй. “Кудысьці ды завядзе”, — думала Сапра. Яна ішла, трымаючыся за мордачку, і час ад часу ціхенька па-мышынаму ўздыхала — крыху ад болю, крыху ад голаду. “Ох, мець пад пахай тры цудоўныя арэхі, ды яшчэ прыхаваныя з папярэдняга дня! Ох, і не магчы іх з’есці! Ох, і зуб гэты баліць! Ох, як цяжка!”
Яна ішла ўсё хутчэй, а боль рабіўся ўсё больш нясцерпным, і ўрэшце яна ўжо амаль бегла. А калі ад хуткай хады арэхі пачалі грукатаць, яна сапраўды пабегла — і бегла ды імчала, як можа бегчы і імчаць толькі мышка, якой хочацца як мага хутчэй паснедаць.
Але хто гэта тут? Зірніце на яго: заяц сядзіць пад кустом, вялізны шэры заяц з агромністымі шэрымі вачыма. Сапра спынілася і пачала:
— Ты, заяц, ведаеш, што…
— Не ведаю што, — незадаволена сказаў заяц, — і мяне гэта не цікавіць.
У мышкі крыху апусціўся нос, але яна яшчэ раз паспрабавала:
— А ці не мог бы ты зрабіць мне адну паслугу…
— Не мог бы, — сказаў заяц, — я нікому не мог бы зрабіць паслугу. Пакінь мяне ў спакоі, мне зуб баліць.
— Вось яно што, — са спачуваннем сказала Сапра, — гэта дрэнна. І ў мяне такія ж праблемы. Сёння раніцай, калі я хацела паснедаць, ведаеш…
— Не, не ведаю, — сказаў заяц, — і мяне гэта не цікавіць. Пакуль!
Ён павярнуўся да яе спінай, і відаць было, што ён зусім не хоча размаўляць.
— Ну пакуль, — пакрыўджана сказала мышка і рушыла наперад. Яна ішла, трымаючыся за мордачку, і ад часу да часу ціха енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду і крыху ад крыўды.
Пад вялікай сасной сядзела вавёрка і вастрыла кіпцюры аб шурпатую кару. Гэтая справа настолькі захапіла яе, што яна нават не адчула, як мышка Сапра пацягнула яе за хвост. І толькі калі мышка пацягнула мацней, вавёрка імгненна павярнулася і закрычала:
— Што такое?! Мой хвост не грамадская ўласнасць!
— Ну не злуйся! — ветліва сказала Сапра.
— Я сама ведаю, калі мне злавацца, а калі не, — сказала вавёрка, — пакінь мой хвост у спакоі. У цябе свой ёсць.
Яна павярнулася да мышкі спінай і зноў пачала вастрыць кіпцюры.
— Я хацела цябе папрасіць… — няўпэўнена замармытала мышка.
— Ну, цудоўна. І пра што? — забурчала вавёрка.
— Ці не магла б ты для мяне разгрызці арэх? Бо мне баліць зуб, ну, ведаеш, я яго зламала.
— Арэх?
— Зуб! Замест арэха зламаўся зуб!
Вавёрка крыху падумала, а потым прыхільна прамовіла:
— Дык я з радасцю. З найвялікшай радасцю! Ну, давай сюды арэх, калі ты толькі сама не хочаш!
Сапра дастала пахі арэх і дала яго вавёрцы. Вавёрка ўзяла арэх у лапку, з агеньчыкам у вачах паглядзела на яго і згрызла — хрусць, хрусць. Потым выплюнула шкарлупіну, аблізнулася і сказала:
— Шчыра дзякую! Мо ў цябе яшчэ ёсць?
Мышка аслупянела ўперылася ў яе. А потым запішчала:
— Але ж ты яго з’ела! Ты з’ела мой арэх!
— Дык ты ж сама папрасіла, — здзіўлена сказала вавёрка.
Мышка раззлавалася:
— Я прасіла, каб ты яго разгрызла, а не праглынула! А ты яго праглынула, мой арэх, які я сабе прыхавала з учорашняга дня! Мой арэх, які мне дала стрыечная сястра! Такі цудоўны арэх!
— Ён сапраўды быў цудоўны, — пацвердзіла вавёрка, — можа, у цябе яшчэ ёсць?
— Ёсць, але не дам! Ідзі к чорту! — раз’юшана завішчала Сапра і ўцякла. Вавёрка паціснула плячыма і зноў пачала вастрыць кіпцюры.
Сапра бегла па лясной сцежцы, трымаючыся за мордачку, і час ад часу ціха енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду, крыху ад крыўды. Зрэдку яна спынялася, каб патупаць тонкімі ножкамі са злосці на вавёрку.
— Ква-ква! — пачулася з маладога дубка. Сапра азірнулася.
— Дзе гэта? — запыталася яна.
— Хто, я? Тут, на трэцяй галінцы справа, — адказаў рэзкі галасок.
Сапра прыгледзелася і ўбачыла мілую светла-зялёную жабку, якая вылупленымі вачыма ўважліва пазірала на свет.
— О, жабка! — прывітала яе мышка і ўжо хацела бегчы далей. Аднак жабка спусцілася і паглядзела зблізку на мышыную мордачку.
— Што гэта з табой, Сапрамышка? — спытала яна.
Сапра ўзялася за мордачку і паскардзілася:
— Ну і дзень, жабка, проста немагчымы дзень! Усё ў мяне атрымліваецца шыварат-навыварат!
Яна расказала жабцы ўсё ад пачатку да канца, а потым ад канца да пачатку. І паскардзілася:
— Я ў роспачы, больш за ўсё я хачу знікнуць і памерці.
— Можа, усё ж не трэба? — напалохалася жабка.
— Ды я б кінулася пад лапы першай коткі, якую сустрэну! — адчайна закрычала Сапра.
— Божухна, ніколі не кажы такіх жудасцяў, — пачала наракаць жабка, — ты лепш падумай, ці магу я табе як-небудзь дапамагчы.
Сапра дала ёй арэх.
— Хаця б разбі мне гэты арэх, калі можаш. Але ж ты не можаш.
Не, жабка не змагла. Кідала гэты арэх у дуб з усяе жабінае сілы, але ён, безумоўна, не разбіўся.
— Ох, ну яго, — стомлена сказала мышка, — нічога не дапамагае!
— Ну яшчэ разок! — упарта сказала жабка і з усіх сіл кінула арэх у дуб, але не трапіла — арэх адляцеў невядома куды і знік.
Абедзве падскочылі і пачалі яго шукаць. Шукалі цэлую гадзіну, але не знайшлі.
— У зямлю ён закапаўся ці што?! — тупала Сапра.
Жабка павесіла галаву і заплакала:
— Я-я-я н-н-незнарок!
— Ды ведаю я, што ты незнарок, — раздражнёна сказала мышка.
— Праба-а-ач, — плакала жабка.
Тады Сапрамышка цёпла-цёпла паглядзела на яе, праглынула сліну і рашуча сказала:
— Нічога страшнага, жабка: у мяне ёсць яшчэ адзін арэх. Я спраўлюся.
Жабка суцешылася. Некаторы час яны проста сядзелі і думалі. Потым жабка стукнула сябе лапкай па галаве.
— Ёсць! — закрычала яна.
— Безумоўна, яна ў цябе ёсць, у каго ж яе няма! — заўважыла Сапра.
— Што?
— Галава, што ж яшчэ.
— Ах, якая галава! У мяне ідэя ёсць, Сапрамышка, ідэя!
— Аднак жабіная, — з сумневам прамовіла мышка, — жабіныя ідэі ніяк не стасуюцца з мышынымі справамі, як на мяне.
— Часамі стасуюцца. Прынамсі цяпер. Сапрамышка, ты пойдзеш да стаматолага.
Мышку ўзялі дрыжыкі.
— Ну не, — абурылася яна, — я яшчэ ніколі не была ў стаматолага!
Аднак жабка не саступала.
— Якраз таму ты і мусіш пайсці. Ён бы паправіў табе зламаны зуб, каб ты зноў магла грызці і каб сама разгрызла свой арэх.
— Не пайду, — упіралася мышка, — будзе балюча.
— Не будзе, не будзе!
— Будзе! Не пайду і ўсё.
Аднак жабка ўмела пераконваць. І калі яна паабяцала мышцы, што яны пойдуць да стаматолага разам, мышка нарэшце пагадзілася. І яны пайшлі. Мышка трымалася за мордачку і час ад часу енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду, крыху ад крыўды, крыху ад злосці і крыху ад страху перад стаматолагам. Яны прыйшлі да бука, на якім вісеў надпіс “ДД-С”.
— Вось мы і прыйшлі, — вымавіла жабка і села адпачыць.
— Што значыць ДД-С? — запыталася Сапра.
— Гэта значыць “Доктар Дзяцел, стаматолаг”, — важна сказала жабка.
— Ну мы і трапілі, — напалохалася мышка і пачала трэсціся.
З верхніх галінак да іх прыляцеў дзяцел.
— Ну, што ў нас добранькага?
— З добрага застаўся яшчэ адзін, — сказала мышка, — то бок арэх. А вось дрэннага шмат, напрыклад, тое, што я зламала зуб, і тое, што я вас баюся.
— Хо-хо, якая палахлівая мышка! — засмяяўся доктар Дзяцел і насмешліва застукаў дзюбай. Сапра раззлавалася.
— Гэта няпррраўда! — якраз на “ррр” у яе празмерна зарыпелі зубы. Ай! І адзін зуб выпаў! У мышынай мордачцы зазеўрала дзірка. Жабка ад страху зрабілася яшчэ больш зялёнай, а Сапрамышка ў адчаі закрычала:
— Мой вуб! Я толькі што вгубіла цэлы вуб! Мой вуб, мой дарагі вуб!
— Нічога не разумею! — жахнулася жабка. — Мабыць, яна звар’яцела.
А мышка ўсё крычала:
— Дапамавыце, доктар, вярніце мне вуб, прыляпіце мне яго навад!
Доктар Дзяцел сур’ёзна кіўнуў.
— Адзін момант, — сказаў ён, — будзе зроблена.
Ён узяў букавы ліст і пачаў мяшаць на ім усе магчымыя рэчывы: сасновую смалу, яловую смалу, сок амялы, птушыны клей, сушаныя ягады, каштанавую муку і асіны мёд. Яшчэ ён дадаў крыху семені з папараці і скрышанага зуба дзіка. А потым дзюбай гэтую сумесь мяшаў, мяшаў, мяшаў, пакуль яна не загусцела. Тады дзяцел узяў адламаны мышыны зуб і намазаў яго гэтай сумессю, потым сказаў мышцы адкрыць рот, намазаў ёй шчарбіну і ўрэшце прыціснуў да шчарбіны адламаны зуб.
— Трэба пачакаць, пакуль зязюля не закукуе тры разы, — сказаў ён, — а потым будзе трымацца.
Яны чакалі ды чакалі, а зязюля ўсё не адгукалася. Мышка цярпліва сядзела з разяўленым роцікам, дзяцел пазяхаў, а жабка ім абодвум (а магчыма, і сабе крышачку) расказвала казкі.
Мышцы ўжо не ставала цярплівасці, але калі яна ўжо збіралася закрыць роцік, падала голас зязюля. Яна закукавала два разы, і яны зноў чакалі ды слухалі жабіны казкі, якія былі нічога не вартыя.
Потым зязюля зноў закукавала. Ну нарэшце! Сапрамышка закрыла роцік і прамовіла:
— Дзякуй, што не было балюча. А ці змагу я цяпер грызці?
Доктар Дзяцел пырхнуў:
— Што зробіць ДД-С, тое трымаецца вякі! Гэтым зубам ты можаш грызці камень, і яму нічога не будзе.
— Камню ці зубу нічога не будзе? — захвалявалася Сапра.
— Безумоўна, зубу. Можаш есці камяні, калі захочаш.
Мышка хітранька ўсміхнулася і сказала:
— У мяне ёсць нешта лепшае за камень.
Пад пахай яна адчувала свой апошні, самы буйны арэх. Быў ужо амаль вечар, таму яна дадала:
— Зрэшты, мне ўжо час паснедаць. Дзякуй вам абодвум і да пабачэння!
І пабегла дадому. А на ўзлессі якраз сядзела вялікая жоўтая котка. Убачыла мышку — і вочы ў яе бліснулі.
— О, Сапрамыш! — усклікнула яна. — Я цябе з’ем!
Сапра моцна напалохалася, але дурніцай яна не была. А таму завішчала:
— Ну еш, калі хочаш! Толькі я не вінаватая, калі ты потым памрэш.
— Памру? Чаму гэта? — здзівілася котка. А мышка:
— Таму, што я атручаная. Я ела атручанае зерне і цяпер іду, каб памерці дзе-небудзь на самоце. Дык ты еш, мне ўсё роўна. Але потым ты таксама памрэш. Ну, карацей, я папярэдзіла.
Котка вылупіла вочы.
— Я толькі паспрабую, — сказала яна.
Мышка зрабіла выгляд, што памірае.
— Калі ласка, — шапнула яна, — ну давай. Кожны шматок поўсці на мне атручаны. Я паміраю, а ты як хочаш. Калі таксама хочаш памерці — смачна есці!
Яна ўпала і прыкінулася мёртвай. Котка наблізілася і абнюхала яе. Выцягнула лапку і з асцярогаю дакранулася да мышынай мордачкі. Тады Сапра вокамгненна ўкусіла яе за лапу і ўцякла. Бегла яна як дзесяць мышак і не спынялася, пакуль не была ў бяспецы ў сваёй норцы. Толькі тут яна аддыхалася і згадала пра арэх. Дастала яго з-пад пахі. Ён быў яшчэ зусім цёплы!
“Ну, пачнем”, — задаволена падумала мышка і разгрызла арэх.
Арэх быў пусты! Пусты! У ім не было ядра! У ім не было нічога, нічога, нічога!
— О, чортава дарога! — загаласіла мышка і раз’юшана затупала ножкамі, — о, трыста ворагаў Сапрамышкі! О, гора мне, гора!
Яна ўпала і плакала так моцна і так горка, як можа плакаць толькі мышка, якая ўвесь дзень нічога не ела і згубіла тры цудоўныя арэхі. З яе вачэй цяклі такія буйныя слёзы, што здаваліся ўжо не мышынымі, а самае меншае кацінымі, і было іх столькі, што Сапрамышка ляжала ўся мокрая, але зусім на гэта не зважала. Слёзы каціліся ручаямі, выліваліся з норкі і нават залілі пуню. А мышка ўсё плакала і плакала.
Прыйшла ноч, а мышка ўсё плакала. Прабіла поўнач, а поўнач — час прывідаў. Маленькае мышынае страшыдла прыляцела ў пуню і загаласіла:
— У-у-у-у, у-у-у-у-у, я пры-ы-ывід!
Тут яно ўбачыла ручай мышыных слёз, які разліваўся па падлозе. Ад здзіўлення яно забылася страшыць і сказала абсалютна звычайным мышыным голасам:
— Гэй, гэта што такое? Хто так плача?
Сапрамышка высунула заплаканую мордачку з норкі.
— Я, — жаласна гаварыла яна, — я (хлюп), бо я галодная (хлюп), бо я нічога ўвесь дзень не ела і згубіла тры а-хлюп-рэхі.
Страшыдлу стала надта шкада мышку.
— Хадзі са мной, — сказала яно, — але хутка!
— Куды? Я баюся, — усхліпнула мышка.
— Не бойся, ну! Я ж не пужаю цябе! Хадзем, не пашкадуеш!
Сапра падумала, што губляць няма чаго, і пайшла за страшыдлам. Страшыдла ляцела перад ёй і асвятляла дарогу, мышка бегла і ўсё яшчэ ўсхліпвала. Нарэшце яны выйшлі на маленькую паляну, пасярод якой расла ляшчына, хілячыся да зямлі пад цяжарам самых спелых, самых буйных арэхаў у свеце. Сапра завішчала ад захаплення, а страшыдла сур’ёзна сказала:
— Хуценька збірай! Гэта чароўныя арэхі, што спеюць толькі ад поўначы да першай гадзіны. Цяпер ужо тры чвэрці, паспяшайся!
Сапра не прымусіла яго паўтараць два разы, патрэсла ляшчыну, і арэхі пасыпаліся на зямлю. Яна набрала іх столькі, колькі магла несці, і пакрочыла дадому. Страшыдла зноў асвятляла ёй дарогу. І калі мышка зноў была ў роднай пуні, страшыдла прамовіла:
— Смачна есці, Сапрамышка. І запомні: на гэтай паляне арэхі спеюць толькі ад поўначы да першай, а потым знікаюць.
— Дзякуй, страшыдла, мо яшчэ калі прыходзь, — сказала мышка.
— Няма за што, — адказала страшыдла, — тады пакуль. Праз тры хвіліны будзе першая, гэта значыць, я яшчэ тры хвіліны мушу пужаць — у-у-у, у-у-у-у, я пры-ы-ывід, яшчэ калі-небудзь пабачымся, пакуль, пры-ы-ывід, у-у-у…
І роўна а першай страшыдла бясследна згінула. А мышка пакрочыла да вялікай купы арэхаў. Разгрызла першы — ох, які ж ён быў смачны! Другі — яшчэ лепшы! А трэці — яшчэ лепшы! Раскошныя арэхі, найлепшыя ў свеце! Мышка наелася як ніколі раней і ніколі не спала так добра, як гэтай ноччу.
Раніцай яна ўстала, пацягнулася, вымыла мордачку і ножкі. Потым узяла анучу і пачысціла шыльду над норкай, дзе было напісана: “САПРА, МЫШ”. Потым памыла пярэднія лапкі і села снедаць: паглядзелася ў аскепак разбітага люстэрка і пажадала сабе смачна есці. Наелася чароўных арэшкаў, паляпала сябе па надзьмутым жывоціку, і тут ёй прыйшла ў галаву адна думка. Яна зняла шыльду са сваім імем, перавярнула і павесіла назад, напісаўшы вялікімі літарамі:
САПРАМЫШКА, САМАЯ ШЧАСЛІВАЯ МЫШ У СВЕЦЕ.
