Верная рака (Wierna rzeka)

I

Яго зноў працяў холад, аж здалося, пранік да самых вантробаў. Галава ўсё балела – нібы яе секлі сякераю. У правым сцягне так тузала, быццам адтуль выдзіралі жалезны кручок. Па спіне прабягаў нейкі незразумелы, невядомы здароваму целу жар, а вочы сляпіла цемра, поўная зыркіх каляровых іскраў. Паранены захінуўся ў кажушок, які яшчэ завідна сцягнуў з салдата, забітага ў надрэчным зарасніку. Голыя ногі і акрываўленыя сцёгны ён запіхваў глыбей у кучу трупаў: хацелася намацаць тых двух, што цэлую ноч грэлі яго цяплом сваіх крывавых ран, а стогнамі і енкам вярталі яго са смяротнага сну да жыццёвай ласкі. Але ж тыя двое ўжо сціхлі, астылі і зрабіліся такія самыя агідныя, як і гэты загон з акрываўленым іржышчам. Яго рукі і ногі шукалі жывога цяпла, а натыкаліся толькі на мокрыя, слізкія трупы.

Ён варухнуў галавою.

I ўявіў – убачыў усё тое, што тут адбылося, што сам перажыў, убачыў тую новую справу, да якое рыхтаваўся, якую выпакутаваў у душы. Белай гарою перад ім ляжалі ў ранішнім прыцемку сотні мерцвякоў. Цяжка параненых, іх падабівалі паводле загаду іхняга ж суайчынніка і нядаўняга змоўшчыка, а цяпер непрыяцельскага камандзіра[1]. Трупы былі абабраныя салдатамі да ніткі, знявечаныя штыкамі, дзесяткі разоў прыбітыя да зямлі афіцэрскімі шпагамі. Галовы былі разбіты выстраламі ва ўпор, патрушчаны коламі чангераўскіх[2] гармат.

Далёка наўсцяж пясчаная глеба бурэла ад крыві, што да апошняе кроплі выцекла з трупаў. Размяклі грудкі сцвярдзелага ворыва. Растаў снег. Шырокая ніва была чыста падмецена валасамі, забаранавана спруцянелымі пальцамі параненых і забітых, якіх звалакалі сюды за ногі. Колькі прынялі ў сябе апошніх слоў і апошніх слёз гэтыя загоны!

Анямела, аціхла малагошчаўскае поле[3]. Апошні жывы салдат глядзеў на яго цераз імглу смерці на зары ціхае раніцы.

Яму здалося, што зусім нядаўна на гэтым месцы стаялі коні... Яшчэ гудзе зямля з тае пары, як трыста іх, паўстанцаў, з смяротным крыкам ляцелі на ворага! Але ж дзе жарабец? Дзе палаш? Дзе апошні таварыш – жалезнае стрэмя пад нагою?

Не чуваць болей грукату снарадаў Дабравольскага, што засыпалі даліну. Зніклі казацкія і драгунскія раз'езды, якія больш за чатыры гадзіны палівалі паўстанцаў ружэйным агнём з флангаў. З паўднёвага боку, дзе клубіўся дым і бліскаў агонь, цяпер шарэе ў цішы круты пагорак. З захаду бялее паласа цвінтарнага мура, гняздо Езяранскага і ягонае кавалерыі, гармат... А там, пасярэдзіне, дзе стаяла пяхота, цяпер нічога няма! Горкае гэта было стаянне: з дубальтоўкамі каля нагі, што білі ледзь-ледзь на сто крокаў, яны стаялі пад агнём непрыяцеля, які страляў па іх з карабінаў, нібы па мішэнях, на тысячу пяцьсот метраў. Стаялі і цярпліва, са стойкасцю грэкаў – «прыйдзі і вазьмі!»[4] – чакалі, пакуль вораг наблізіцца да іх на выстрал, калі будзе каманда: «У атаку!» Цяпер яны ляжаць, зваленыя ў адну кучу. Удалечыні, над папялішчам дашчэнту спаленага ворагам мястэчка, усё яшчэ клубіўся дым. Час ад часу шырокія сполахі полымя, нібы трапяткія харугвы няўмольнасці, ускідваліся з руінаў, папялішчаў і дыму, мігатлівым бляскам азаралі гэты морак смерці і ашалела шугалі ў чорнае неба. I тады з чорных руінаў выбухаў немы людскі крык і дасягаў вушэй параненага, але ж не кранаў ужо яго сэрца і не мог прымусіць хоць варухнуць плячом. Праўда, нейкія пачуцці раптоўна ўспыхвалі ў ім, нібы той агонь над пажарышчам, але таксама раптоўна, і гаслі ў чорным дыме нясцерпных пакут.

Прыпусціў дробны дождж са снегам. З лесу па-над Лосьнаю папаўзла сырая імгла. Туман зацягнуў голыя крутыя пагоркі, распаўзаўся над берагамі ракі, над палямі. Твар стаў вільготны, як мокры ручнік. У гэтай ранішняй імгле непадалёк чарнеў калматы яловы лес. Ад суцэльнае сцяны дрэў над голымі палямі праносіўся ласкавы пошум галін, нібы цёплы павеў ветру. Павольна калыхаліся вяршаліны дрэў і нізкае мокрае вецце, быццам глухім пошапкам яны клікалі ў сваё сховішча.

Жывых людзей паблізу не было. Нікога – нідзе. Непадалёк ляжаў у брудных зрэбных портках забіты чалавек. Перакаціўшыся цераз загон, паранены сцягнуў з яго гэтыя порткі і адным махам нацягнуў іх сабе на голыя дрыготкія ногі. Ён вачыма шукаў на трупах боты, але ботаў ні на кім не было. Усіх паразувалі, абрабавалі. Раптам на ўсходзе, з боку Бальміна, бухнула гармата. Другі раз... трэці... Гэтыя гукі разбудзілі жыццё ў параненым. Страпянулі ўсю яго істоту, паднялі сілу. На бітву! Да зброі! У строй! Колькі ставала сілы ён на карачках папоўз разораю ў той бок. Але ўжо метраў праз дзесятак зноў упаў галавою на раллю. Правая нага бездапаможна валачылася. Сцягно разрываў боль. Паранены намацаў там глыбокую распухлую рану, з якое ўсё яшчэ сачылася кроў. На левае вока ён не бачыў зусім. Памацаў твар: дзе былі брыво, павека, вока, стала вялікая пухліна, у сярэдзіне якой, здаецца, палаў агонь, рассыпаючы каляровыя іскры. Ясна, вока больш не было, было нешта зусім недарэчнае, нават смешнае – вялізная нарасць. Валасы на пасечанай шаблямі галаве прамоклі ад крыві, якая застыла на холадзе – на галаве была як бы сапраўдная чырвоная шапка. На грудзях, паміж рэбрамі, на плячах нарывалі штыкавыя раны. Але мацнейшы за ўсякі боль быў холад. Нібы жалезная лапа, ён хапаў за акрываўленыя валасы, запускаў кіпцюры ў косці, у рэбры, бязлітасна ліхаманіў гэты знявечаны, яшчэ жывы труп. Цяпер рухацца прымушаў холад. I ён зноў папоўз на карачках, цягнучы нерухомую правую нагу, папераменна апіраючыся то на абедзве рукі і левае калена, то на ступак і далоні. I быў ён у гэты час і трагікамічны, і няшчасны. Гэтак ён давалокся да ўзлесся. У зімовым дажджы і імгле калыхаліся яловыя галіны. На зямлю ападаў ціхі шолах, у якім не было ні жалю, ні спагады, ні міласэрнасці, ні пагарды. Доўга сплываў гэты халодны шум на яшчэ жывое сэрца.

Пакутнік прыпадняўся на руках, абхапіў ствол дрэва і стаў на ногі. Ён хацеў пачуць адгалоскі бітвы. Але нішто не парушала цішыні. Ён глядзеў на поле бою і не шкадаваў ні тых, што ляжалі ў чорным полі, ні сябе, ні справы. Адно пачуццё гарэла ў яго грудзях, адна думка ў акрываўленай галаве: біцца. Ён выразна ўявіў сабе, як салдаты дабівалі раненых паўстанцаў, як здзіралі адзенне... Яму не было чым пагасіць сваё жыццё, цяпер такое ганебнае і смешнае. Ён пашкадаваў, што не ляжыць там, сярод трупаў. Пачаў прасіць сабе смерці. Ніцма ўпаў на зямлю. Душу яго ахутаў змрок...

Доўга трывала гэтае забыццё, бо калі ён ачнуўся, сонца было ўжо высока. З поля далятала гамана. Ён падняў галаву і ўбачыў людзей, якія зносілі трупы некуды пад гару. Людзьмі нехта камандаваў. Раненага ахапіла страшэнная трывога: «А раптам закапаюць жывога?» Ён хацеў уцякаць – папоўз праз густы ельнік, па талым снезе, па слізкай, хваёвай ігліцы. Ад руху, ад поўзання на калене і руках крыху разагрэліся здранцвелыя ногі. У разбітай галаве трызнілася, быццам лес над ім змыкаецца і накрывае яго зялёнымі шатамі, засланяе ад варожых вачэй калматаю коўдраю, быццам хтосьці нябачны, але існы і сутны, паказвае яму дрыготкай рукою патаемныя сцяжынкі, пратаптаныя паміж стваламі дрэў, прашараваныя лапкамі і лісінымі хвастамі. Недзе ў глыбіні лесу на гэтай сваёй нялёгкай дарозе ён убачыў крывую яловую галіну. На тоўстым яе канцы быў сук, на які можна аперці плячо. I даўжынёй галіна акурат з мыліцу. Уцякач сапраўды абапёрся на гэтую палку і на хвілінку задумаўся – хто мог у такой глухамані падкінуць гэтую мыліцу яго нерухомай назе? Усемагутны Бог ці бязлітасны лёс? Яму здалася смешнаю іх спагада. Ён усяго перажыў у паўстанцкіх атрадах і бітвах і цяпер нічога не хацеў ні ад Бога, ні ад лёсу. Нават адчуў у душы, што пагарджае іх літасцю, і доказ яе – гэтую палку – можа адкінуць прэч! Але ўспомніў забітых братоў, папялішчы Малгошчы і мацней прыціснуў да сябе гэтую апошнюю зброю. Як лясныя гушчары пранізвае пагрозлівы арліны крык, так і ўсю яго істоту скаланула прага помсты, а сэрца налілося адвагай. Ён адчуў у сабе дзікую, нібы ашалелую ад пакут, агрубелую душу Чахоўскага[5]. Апіраючыся на мыліцу, ён пайшоў наперад, шырока ступаючы, як на хадулях.

Яму здавалася, што ён ідзе да Бальміна на дапамогу братам. Ад такое хады боль у сцягне, грудзях і галаве зрабіўся зусім нясцерпны – як удары распаленым прэнтам. У касцях і жылах – пажар, ён абпальваў мозг і густым дымам засцілаў вочы. Босая параненая нага натыкалася на сучкі, карані, палкі, калючкі і іголкі, прыцярушаныя снегам, і цяпер крывавілася. Знямоглае цела часта валілася куды папала – у снег, на кусты, на прамоклы мох. Ад холаду чалавек падхопліваўся і зноў клыгаў па талым снезе, па кусціках абледзянелых брусніц, па доўгіх, застылых у нізінах, бясконцых праталінах. Наколькі можна акінуць вокам гэты лес, наколькі можна ахапіць яго слыхам, – жывое душы ў ім не было. Толькі часам напалоханая чалавечымі крокамі лясная птушка цвыркне ад нечаканасці і адляціць далей. Вакол маўклівыя дрэвы і над імі маўклівае неба. Праклятая карчэўе гэтай лясной зямлі змардавала параненыя ногі. З ран сачылася кроў, чырвонымі плямамі наслядзіла на снезе, яловых галінах, на бадыллі, на моху.

Знямогламу чалавеку гэты лес, яшчэ нядаўна такі ласкавы, цяпер здаваўся бясконцым, разрастаўся, даўжэў, шырыўся, адкрываў усё новыя і новыя дзівосныя сцяжынкі і ставіў пасткі, вёў у глухія куткі і лабірынты, на звілістыя завароты і ў бясконцыя калідоры паміж дрэвамі. Гадзіна ішла за гадзінаю, а гэты лес і не канчаўся, і не радзеў. Там-сям узвышаўся круты пясчаны ўзгорак, але адолець яго гэтак жа цяжка, як перавал у Татрах. Дарога перарэзала лес на дзве часткі і сама ў ім згубілася. Апіраючыся на мыліцу, уцякач дабраўся да нейкага ўзгорка, лёг і рашыў заснуць тут назаўсёды. Жыццё і смерць сталі яму цяпер аднолькава абыякавыя. Толькі б не дрыжаць ад холаду, не цярпець гэтых страшэнных пакут і не думаць! Ён забыўся, у які бок трэба ісці: збіўся з дарогі...

Ён заснуў адразу. Але гэта быў страшны сон, поўны нейкай гаманы, жахаў. Яму здавалася, што ўвесь лес дрыжыць і стогне. Усё ў ім кіпела ад неўтаймаваных удараў сэрца. Яму мроілася, што ў нетрах зямлі, на якой адпачывала яго стомленае цела, грукоча гром, бліскае маланка. I тады з глыбіні яго душы вырываўся енк болю і пакуты і, нібы меч, расцінаў неба напалам.

Раптам яго пранялі дрыжыкі. Гэта прымусіла няшчаснага зноў рухацца. Давялося зноў паўзці з бездапаможнаю праваю нагой і з сукаватым кіём у левай руцэ. Агідны холад з прамоклага кажуха перадаваўся ў жывот і грудзі. Спіна змакрэла ад поту, які заліваў крывавыя раны. Параненыя калючкамі і распухлыя ногі пакідалі крывавыя сляды ў кожным балотцы, у кожнай лужыне. Было ўжо за поўдзень, бо сонца хілілася за дрэвы. Па нізе лесу пацягнула моцным холадам. Паранены пачаў шукаць зацішак, каб зашыцца дзе-небудзь у лясны гушчар і схавацца ад гэтага холаду. Але вакол была толькі мокрая, парослая асакою зямля. Паварочваючыся то ў адзін бок, то ў другі, ён убіўся ў калючы хмызняк, у прысыпаны снегам ажыннік, у нейкі ракітнік з вострымі сукамі, як кіпцюры д'ябла, што пільнуе яго на дарозе. Абвіслыя дубцы лясное маліны і галінкі дзікага глогу дралі твар, ранілі руку. Ён прабіваўся праз гэтыя нетры, праклінаючы свой лёс. Нарэшце вылез з зарасцяў і падняў галаву. Здзіўленню яго не было канца: ён убачыў поле – пустая прастора, нізіна, луг... Нібы боская рука рассунула гэтыя непралазныя гушчары, каб ён нарэшце ўбачыў бязлесную прастору. Удалечыні цягнуліся заснежаныя пагоркі, каля крайняга відаць быў шэраг вясковых хат. Над імі ў заружавелае неба ўздымаліся блакітныя дымы... Наўзбоч ад вёскі стаялі вялікія будынкі на мураваных слупах, сярод дрэў прытуліўся дом пад цёмным дахам. Пасля аднастайнасці бясконцага лесу карціна была настолькі нерэальная, што здалася паўстанцу нейкім феноменам сну, міражом, жартам нячысціка... Дамы... Людзі... Дым над вясёлым агеньчыкам...

Няшчасны рухнуў на зямлю. Лежачы, знямоглы, глядзеў ён на белыя аблокі, што плылі ў высокай нябеснай прасторы, на ўзгорыстую зямлю, на людскія сядзібы. Да людзей было яшчэ далёка, як і да тых аблокаў. Нікому ні на зямлі, ні на небе не патрэбна была яго ахвяра – раны, пралітая кроў. Усё вакол было яму варожае. Гэтая зямля, на якую апала яго галава, была глухая. Сляпое і нямое было неба. Здалёк пацягнула халодным ветрам. Толькі гэты далекаваты дым... Блакітны, ён усё вышэй і вышэй уздымаўся прыгожымі клубамі, вабіў да сябе, як нешта невядомае, але прыязнае.

Паранены адпачыў, устаў і, апіраючыся на кульбу, пацягнуўся да вёскі. Мясціна была роўная, без сукоў, без калючак. За дзень снег падтаў, але вячэрні замаразак укрыў яго тонкім лядком, і ісці стала лягчэй. I боль крыху адпусціў. То паўзком, то на мыліцы ён пераадолеў ледзь не ўсю гэтую раўніну. Ён ужо чуў сабачы брэх, чуў, як рыкалі каровы, выразна разбіраў людскія галасы. Але раптам паміж ім і краем раўніны з'явілася нечаканая перашкода – рака. Хаваючыся за высокімі крутымі берагамі, парослымі рудою травой, яна вілася незлічонымі выгінамі, якія ўтваралі доўгі ланцуг выспаў, і хутка імчала наперад свае цёмныя воды. Уздоўж берагоў вада замерзла, але нідзе лёд не скаваў вады. Паўстанец поўз берагам, шукаючы кладкі, па якой мог бы перабрацца на той бок. Аднак нічога прыдатнага не знайшоў. Ён так выбіўся з сілы, што ўжо не мог ісці далей па гэтых звілінах, якія нібы знарок, каб толькі падоўжыць бясконца яго шлях, усё выгіналіся і закручваліся. Як перад гэтым лес, так цяпер рака стварыла яму неадольную перашкоду. Яе бераг ад дарогі ператварыўся ў нейкі зігзаг, потым наогул заблытаўся, быццам стужка. Спакутаваны паўстанец успрыняў гэта як новы здзек лёсу. Параненымі нагамі ён кружляў па гэтых паўастраўках і кожны раз, здавалася, вяртаўся на ранейшае месца. Зласлівы д'ябал разліў перад ім вось гэтую раку і прымусіў яго вырабляць каля яе бязглузды танец – то ўправа, то ўлева, бясконца і бязмэтна...

У адным месцы, дзе рака раздалася крыху шырэй і была не такая глыбокая, а бераг быў раўнейшы, гэты польскі танцор спыніў свае скокі, спусціўся да ракі і пачаў пераходзіць яе ўброд. Як толькі ён ступіў у ваду, адразу адчуў вялікую палёгку. Вакол яго цёмная рачная вада пачырванела, забулькатала, завіравала, быццам з самых яе глыбінь вырваўся стогн. Вада тысячы і тысячы разоў пяшчотна хлюпалася аб яго ногі, старанна чысціла, абмывала кожную яго рану і, як маці сваімі вуснамі, выцалоўвала з гэтых ран пакутлівы боль. Гэтая старажытная і вечна новая рака ашчадна ўвабрала ў сябе шчодрую кроў паўстанца, пералічыла ўсе яе кроплі, занесла яе ў свае глыбіні, распусціла ў сабе і кудысьці панесла далёка-далёка... Уцякач апаласкаў у ледзяной вадзе распухлыя ногі і, гнаны страшэннымі дрыжыкамі, выбраўся на бераг. Зрэбныя порткі прыліплі да ног і невыносна студзілі. Можна было б скінуць гэтыя порткі, але ж ён саромеўся і так, апіраючыся на кій, пацягнуўся ўгору, да вёскі. Тут закончыўся луг і пачалося поле. Пасярэдзіне ворных нівак цягнуўся шырокі выгараджаны выган. Ён быў даволі роўны, вытаптаны капытамі, спаласаваны глыбокімі сцежкамі, укрыты падмерзлаю граззю. Паранены цягнуўся з апошняе сілы, трымаючыся за жэрдкі ад агароджы і апіраючыся на сваю палку. На гэтым пакутлівым шляху, што здаваўся яму бясконцым, яго і сустрэлі людзі, якія з цабрамі і вёдрамі ішлі да ракі па ваду. Тут былі мужчыны і жанчыны, старыя і падлеткі.

Убачыўшы яго, яны спыніліся і з цікаўнасцю прыглядаліся. Хтосьці з натоўпу гукнуў у вёску, нехта другі хуценька пабег туды. Малады паўстанец клыгаў, бяссільна коўзаючыся па замерзлай гразі.

З вёскі пачалі падцягвацца мужыкі, гаспадары ў світках і кажухах. Адны ішлі паважна, другія беглі і гаварылі пра нешта паміж сабою. Наперадзе грамады, што ўжо спускалася з гары, ішоў селянін з жоўтаю бляхай на грудзях. Гэты ступаў смела, а падышоўшы, спыніўся, змераў вачыма акрываўленага прышэльца і запытаўся:

– Хто ты такі, чалавеча?

– Бачыце, я паранены...– адказаў незнаёмы.

– А дзе ж гэта цябе так паранілі?

– У бітве.

– У бітве? Дык ты паўстанец?

– Паўстанец.

– Ну, браце, калі і сам кажаш, што ты бунтаўнік і ў бойцы быў, дык мы цябе бяром пад арышт.

– Чаму?

– У горад мусім цябе даставіць.

– Вы, мяне?

– А як жа! Ідзі з намі. Я тут солтысам.

Бунтоўны госць гэтае вёскі маўчаў. Перад ім былі менавіта тыя, за свабоду якіх ён пакінуў панскі дом і пайшоў начаваць пад голым небам, зімою, на раллі, паміраць з голаду, пакорліва, як сабака, падпарадкоўвацца загадам, змагацца без зброі і вось так вярнуцца з поля бою. Сяляне падступалі да яго ўсе разам, паўкругам.

Тады ён сказаў:

– Пусціце мяне, я ж за вашу свабоду і за ваша дабро біўся і такія раны атрымаў.

– Э-э, такія байкі мы ўжо чулі. Гавары сабе, што хочаш, а ў нас ёсць загад. Ідзі, браце, па добрай волі куды хочаш.

– Куды трэба ісці?

– Спярша пойдзеш з намі ў вёску. А пасля – даведаешся.

– Што вы думаеце зрабіць са мною?

– Пакладзём цябе на сена, адпачнеш крыху. А там падсцелем у воз сена і завязём у горад.

– I гэта вы, мяне?..

– Не наша справа. Такі загад – і ўсё.

Паўстанец маўчаў і спакойна глядзеў. Яго трэсла ад холаду. Ён смутна ўсміхнуўся ад думкі, што гэта ж столькі нацярпеўся ў лесе і на рацэ, каб вось, нарэшце, дайсці...

Нехта ў натоўпе адазваўся:

– Э-эх, гэткага везці! Цягла шкода. Ён і да крыжа ў Барку не даедзе, сканае.

– Паглядзіце, людцы, якая ў яго чырвоная магерка на галаве...

– У нейкага хіба мужыка ўкраў?

– Цераз раку пералез... Вада з кажуха цячэ...

– Людзі, ды ён босы!

– Дзе ты, “вольнасць”, боты свае згубіў?

– Здалёку ідзеш, пане вайсковец?

– Кажух у яго з нейкаю меткай.

– Мусіць, украў.

Солтыс не памяняў свайго рашэння. Катэгарычна, і разам з тым нібы шукаючы ў грамады адабрэння сваіх службовых дзеянняў, ён сказаў:

– Ну, хлопцы, трэба яго вязаць!

– Такога во ды вязаць?..

– Пастронка шкада!

– Толькі больш змарнее чалавек...

– Памрэ і без пастронка.

– Э, пусціць бы яго... – буркнуў нехта ціха.

– Бо й праўда: хай паўзе, адкуль прыйшоў.

– Абы толькі ў вёску не заходзіў, а выган – не наша справа.

– Моглага, што б’ецца і муціць мазгі людзям, вядома, адстаўляй. А такога здыхляка вязаць...

– Усё-такі хрысціянін...

– Вы што! – залямантаваў солтыс. – Прыйдуць па слядах, убачаць, што мы яго мелі ў руках і выпусцілі на волю... Хіба ты, разумны такі, будзеш тады за мяне адказваць? Ты прымеш нагайкі?

– Ну, я ж не солтыс. Вязаць дык вязаць.

– Пастронка трэба б...

– Збегайце хто-небудзь, прынясіце пастронак...

– Дык хай збегае, хто з краю!

– Ну, давай ты!

– У мяне няма пастронка...

– Перавяслам...

– Ну, канечне – бярозавым дубчыкам – скажаш...

Акружаны прыкмеціў у струхлелым плоце пралом. Абапіраючыся на мыліцу, ён павольна ўвайшоў у гэтую дзірку і падаўся наўскасяк. Менавіта туды вяла дарога. За ім рушыў і натоўп, які, вядома, не маўчаў, а балбатаў, раіўся, сварыўся. Нехта ззаду крычаў, каб ён вярнуўся, пасля раптам, каб спыніўся. Але ж таму, што паўстанец не спыніўся, а фальварак быў зусім блізка, мужыцкая зборня налягала ўсё слабей і слабей, толькі час ад часу гучна рагатала з яго нязграбных рухаў. Нехта з натоўпу падняў мёрзлую грудку і шпурнуў яму ў плечы. Другі пацэліў у галаву, і яна схілілася яшчэ ніжэй. Крычалі, дражнілі, абзывалі, але ўжо зводдаль, бо ўсё больш адставалі ад яго.

Юнак дацягнуўся да захлеўя фальварка і прыхіліўся спіною да мураванага слупа. Праз гарачку запаленымі вачамі ён бачыў мужыкоў, якія здаля гразілі яму кулакамі. Ён адпачываў. Вецер сюды не даставаў. Гэтае месца, заслоненае сценамі, было ціхае, сухое і ўтульнае. На сэрцы ў яго не было ні смутку, ні жалю, ні якой-небудзь зямной трывогі.

Толькі адно жаданне – жаданне вечнага сну.

Каб не бачыць больш гэтых мужыкоў, якія не разыходзіліся, а ўсё яшчэ аб нечым дамаўляліся на выгане, ён пасунуўся ўздоўж сцяны. Сцяна скончылася, павярнула пад прамым вуглом у другі бок, і ён ішоў цяпер уздоўж яе ў новым кірунку. Выйшаў на гумно. Там было пуста. Нідзе ні душы. Канюшня стаяла адчыненая. Паранены заглянуў у дзверы, але коней не ўбачыў. Клінам ляжаў даўно навеяны снег, яслі і драбіны над імі былі пустыя. Па другі бок двара чарнелі руіны спаленых хлявоў, свірнаў ці стадол. Нават дрэвы ў агародзе стаялі абгарэлыя, і далёкія адсюль платы таксама падсмаліла. Крыху далей за гэтымі руінамі быў вялікі старасвецкі дом.

Паўстанец прайшоў упоперак дзядзінца і апынуўся ля ўваходу на кухню. Дзверы былі зачыненыя, ніякага руху за імі не чулася, і ён нясмела пастукаў. Чакаў даволі доўга, але адказу не дачакаўся. Тады ён націснуў на выслізганую жалезную клямку і паспрабаваў адчыніць. Дзверы адчыніліся. Ён увайшоў у цёмныя сенцы, дзе было поўна ўсякае кухоннае старызны, пустых дзежак, посуду, кашоў. Налева чарнелі дзверы, за якімі чуўся нейкі шоргат. Ён зноў націснуў на клямку, адчыніў дзверы і стаў на парозе. Яго абдало цяплом ад агню, што палаў у пліце. Як жа глыбока ўзрушыла яго ўбачанае, адчутае!

Каля пліты тварам да агню стаяў высокі згорблены стары, белы, як голуб, з густою чупрынай. Ён глядзеў у вялікі чыгун, у якім булькатала развараная ўжо каша. Вялікая дваровая кухня была пустая. У глыбіні стаяла нешта падобнае на ложак з бруднаю пасцеллю. Хлопец паклікаў старога, але той нават не азірнуўся. Паклікаў другі раз – таксама дарэмна. Тады, выцягнуўшы свой кій, паўстанец пакратаў ім старога за плячо. Стары здрыгануўся і рэзка павярнуўся. Гэта быў ужо вельмі пажылы чалавек, але шырокі ў плячах, кашчавы, жвавы і, відаць, яшчэ моцны. Яго цёмнаржавы, як зімовы яблык, твар быў увесь у маршчынах. Белая, як снег, густая і скудлачаная чупрына над зморшчаным тварам, поўным сілы і жыццёвае мудрасці, нібы свяцілася ў гэтым змроку. Вялікія рукі нагадвалі нейкія прылады, сцёртыя і зношаныя ад працы. Стары ўбачыў чужога, і твар яго зрабіўся строгі і жорсткі. Усе маршчыны збегліся да густых броваў і вачэй, абкружылі іх, нібы лес натапыраных іголак.

– Прэч! – закрычаў стары, тупаючы вялізнымі ботамі. Яго калені павылазілі праз дзіркі ў зрэбных портках і стукаліся адно аб адно. З расхрыстанага кажуха была відаць шыя, уся ў зморшчынках, як у кондара. У гэтых зморшчынках булькалі нейкія словы.

Кулакі былі сціснутыя. Вочы палалі гневам. Але госць не ўцякаў, а прагна глядзеў на агонь. Пайсці з гэтага цяпла на пранізлівы вецер у мокрых лахманах, якія не грэюць, а студзяць аж да пят, зноў клыгаць апухлымі нагамі... Зноў сустрэцца на сваёй дарозе з мужыцкай грамадою...

Ён адчуваў у сэрцы вялікае шчасце, усцешны спакой, нават здавалася яму, што вакол яго гучыць нейкая песня. У галаве мільганула думка, што ён сплаціў ужо ўсе даўгі свае, акупіў не толькі грахі свае, але і чужыя, і на душы ў яго зрабілася так хораша, як ніколі яшчэ ў жыцці не было. Ён папрасіў жэстам – не ўпрошвальным, а гордым – дазволу пагрэцца каля агню.

– Прэч! – зноў закрычаў злосны дзед. Паўтараючы раз за разам гэтае слова, ён тым часам уляпіў у твар незнаёмага свае маленькія, чорныя, як цёрн, вочкі.

– Праз цябе двор спаляць, юха ты чырвоная! Хіба не палілі ўжо стадол, хлявоў, д'ябле бессаромны? Прэч адсюль зараз жа!

Уцякач не мог пераступіць назад парога і зняможана сеў на яго. Яго рукі асунуліся на зямлю, кій упаў на падлогу.

Стары кухар зашпіліў на сабе кажух і леваю рукою пачаў штосьці шукаць за пазухаю. Нешта мармытаў, вышчэрваючы зубы са шчарбінай наперадзе. Раптам ён замітусіўся, схапіў чыстую міску, зачарпнуў апалонікам з чыгуна разваранае ячневае кашы, укінуў яе ў міску і падаў параненаму.

– На, еш і прэч мне адсюль, бо сюды зараз па тваіх слядах прыйдуць. Двор спаляць, а мяне нагайкамі заб'юць. Жывей варушыся!

Паўстанец жэстам паказаў, што няма лыжкі. Стары кінуў яму на калені драўляную, абгрызеную лыжку. Сачыў спадылба, як паранены дрыготкімі рукамі нясе да рота гарачую кашу, як паспешліва, з невыказ¬наю асалодаю глытае яе, апякаючы сабе губы. Неўзабаве міска была пустая – смачная, трывалая каша з'едзена да апошняе крупінкі. Паранены паказаў кухару свае ногі – адну распухлую ў сцягне, цёмна-сінюю, як жалеза, другую – з прабітым ступаком, распухлую і крывавую. Дзед з агідаю мыляў губамі, кляў страшнымі словамі, пляваўся, зневажаў, але глядзеў на раны.

Мармычучы, стары патупаў да сваіх нараў, залез пад іх і качаргою выграб пару старых, зношаных апоркаў, ці, калі сказаць правільна,– тое, што засталося ад сялянскіх падкаваных ботаў з грубай юхты, з адрэзанымі халявамі. Гэтыя апоркі так ссохліся, такія былі цвёрдыя, што здаваліся жалезнымі. Малады паніч нацягнуў іх на ступакі і так, з выцягнутымі нагамі, абутымі ў гэтыя жалезныя пасталы, сядаеў на па-розе. Кухар з ранейшай няўмольнасцю паглядзеў яму ў вочы і загадаў выбірацца з двара. Убачыўшы, што паранены не мае сілы нават варухнуцца, стары схапіў яго, вывалак у сенцы, выпхнуў на дзядзінец і грукнуў за ім дзвярмі. Выгнаны вагаўся, не ведаючы, куды яму ісці. У гумно не хацеў, бо за ім былі мужыкі. Каля дома нельга, бо ўбачаць і праз яго могуць спаліць гэты дом. Але дарога сама вяла яго ўніз, якраз уздоўж дома. Дом быў вялікі, цагляны – доўгая будыніна з двума ганкамі, з вялікім счарнелым дахам. Перад ганкамі некуды ўніз да ракі цягнулася дарога. Туды і рушыў акрываўлены паўстанец.

Хацелася хутчэй мінуць гэты негасцінны дом. У цяжкіх апорках ногі балелі ў сто разоў мацней, чым без іх. Пацяжэў і кій у руцэ, і маскоўскі кажух на плячах. А перад усім найгорш прыгнятала нясцерпная ганьба, якую ён нёс на сабе... Мінуў першы ганак, не падымаючы вачэй. Мінаў ужо і другі. Але з гэтага ганка яго нехта паклікаў. Па каменных прыступках да яго спусцілася маладая жанчына. Здзіўленая яго страшэнным выглядам, яна спынілася на паўдарозе. Вандроўнік падняў на яе замглёныя перадсмяротнай тугою вочы, і якое вялікае ні было яго няшчасце, а ўбачыў-такі праз імглу яе прыгажосць, здзівіўся і захапіўся ёю. На яго вуснах зацеплілася жаласная, але шчаслівая ўсмешка. Ён не мог як належыць пакланіцца гэтай цудоўнай дзяўчыне і толькі рукою зрабіў нейкі прывітальны знак.

Яна глядзела на яго чорнымі вачыма, якім здзіўленне, цікаўнасць і прыхаваны жаль дадавалі яшчэ больш хараства.

– З бітвы?

Ён пацвердзіў здагадку, міжвольна ўсміхнуўшыся дзяўчыне.

– Дзе была бітва?

– Пад Малагошчай.

– Дык гэта туды падаўся Чангеры, ён учора каля нас тут праходзіў...

– Туды, але ж і другія...

Яна ступіла да яго яшчэ на крок, дапытліва і пільна разглядаючы на ім рускі вайсковы кажух.

– Я паўстанец...– сказаў ён,– а гэта на полі бою сцягнуў з салдата, бо нас яны абабралі да ніткі.

– Як жа вы сюды дайшлі?

– Лесам.

Яна паглядзела на яго чырвоную галаву, выбітае вока, залітыя крывёю ногі і адразу замітусілася – жвава і з нейкім асаблівым натхненнем. Схапіла яго за руку, выцягнула з яе сукаваты кій і кінула яго за паламаны садовы плот. Пасля ўзяла параненага пад руку і павяла да ганка.

– Дом спаляць...– сказаў ён лагодна, міжволі ўпіраючыся.

– Што там і як яно будзе далей,– пабачым, а цяпер марш, куды загадана! – буркнула яна, паспешна ўсцягваючы яго на ганак.

Ён неяк ускараскаўся і прысеў на лаўку. Паненка запаліла ліхтар, які тут стаяў, адчыніла цяжкія дзверы і павяла госця. Яго апоркі грукаталі па каменнай падлозе ў вялікіх цёмных сенях. Адсюль па дзвюх прыступках падняўся ў вялікі пакой, з якога яго за руку павялі далей праз пакоі. У доме ўжо было цёмна, і ў бляклым святле ліхтара гэтае месца здавалася жахлівым. Гарачка не адступалася, і яму трызнілася, што вось прыйшла ўжо смерць, і што пекны анёл збавення вядзе яго да святое брамы. Яму захацелася бегчы назад... Але маленькая моцная рука не пускала яго. Так ён за сваёй правадніцаю мінуў пустую халодную гасцёўню і ўвайшоў у невялікі цёплы пакойчык. Дзяўчына пасадзіла параненага на простую абабітую крэтонам кушэтку. Збіраючыся пакінуць яго тут аднаго, яна, нібыта баючыся, што іх могуць падслухаць, шапнула яму:

– Пайду пагляджу, ці не бачыў хто нас, і вытру кроў на ганку.

– На кухні мяне бачыў нейкі стары.

– Ну, гэты дык свой... Гэта кухар Шчэпан.

– I мужыкі бачылі мяне, калі я ішоў у двор.

– I гэта яшчэ не страшна. Зрэшты, сядзіце ціха... Яна выйшла з пакоя і забрала з сабою ліхтар. Хворы прыхінуўся плячыма да сцяны і толькі цяпер адчуў усю сваю немач. Боль як быццам толькі і чакаў гэтае хвіліны. Ён адразу накінуўся на яго, бяссільнага, усёй сваёй сілай. Ён аж заенчыў... Хоць у пакоі панаваў змрок, хоць вочы былі зацягнуты агністай імглою, аднак ён бачыў светлы квадрат акна, кісейныя фіранкі, мэблю. Але ён усё яшчэ не здольны быў ахапіць розумам, зразумець тое шчасце, што яго зраненае цела ўжо ў сценах чалавечага жытла, пад дахам. Нібы ўва сне, перад ім мільгалі карціны бою, уцёкаў, лесу, ракі...

Рыпнулі дзверы. Ціхія крокі. У пакой зайшла маладая гаспадыня з ліхтаром, паставіла яго на стол і з усмешкаю сказала:

– Пакралі ўсё тут, нават падсвечнікі. Астаўся толькі гэты ліхтар. Вось і сяджу як у аборы. Ці чуў пан што падобнае? Ну, але ўсё-такі выцерла ганак. Пан аслабеў?

– Але, зусім няма сілы.

– А якія ў вас раны?

– Вельмі багата іх... Я толькі хвілінку адпачну... і зараз жа пайду сабе.

– Вось табе і маеш: ён зараз пойдзе. I куды ж гэта вам так зарупіла, дазвольце ў пана папытацца?

– Можа, ёсць тут які склеп, дрывотыя альбо вышкi, дзе б я мог легчы пад дахам. I накрыцца б чым-небудзь, якім сукном, бо мне вельмі холадна...

– Зараз, зараз.

– Я ўжо магу ісці, я ўжо адпачыў...

– Во-во...

Дзяўчына пакінула на стале ліхтар і некуды пабегла. Не было яе даволі доўга.

Параненага апанавала санлівасць, нейкая глухая, бязлітасная дрымота. Ён час ад часу ўздрыгваў, усведамляючы, што ўсё-такі яму трэба ісці адсюль, бегчы з усяе сілы, хавацца, але ён не мог нават рукой варухнуць, галавы павярнуць. Ён не памятаў, як доўга трывала гэтая барацьба з сонным ачмурэннем.

Але вось адчыніліся дзверы, і паказаўся той самы стары кухар, які гатаваў кашу. Разам з маладою паннай ён нёс поўную балею вады, над якою клубілася пара. Балею паставілі пасярод пакоя на падлогу. Стары кухар бурчаў, пляваўся, злосна перасмыкаў плячыма, але панна не звяртала аніякае ўвагі на ўсе гэтыя выявы дрэннага настрою. Стары рабіў тое, што яна загадвала яму. А яна загадала прынесці мыла, губку, некалькі прасцінаў, ручнікоў, бінту і корпіі. Усё гэта ён насіў па чарзе, распытваў пра кожную рэч так, як і павінен рабіць слуга, а прынёсшы, па-мужыцку, непрыстойна лаяўся, нібыта камандаваў тут ён. Дзяўчына выкрыквала свае даручэнні старому ў самае вуха, неяк нават весела. Калі нарэшце ўсё патрэбнае было прынесена, яна зноў паслала яго на кухню гатаваць новую балею вады, і «каб вада была як кіпень».

Прамармытаўшы нешта абразлівае, стары выйшаў.

Дзяўчына сцягнула з ледзь жывога юнака грубы смярдзючы кажух і выкінула ў сені. Зняла з яго таксама цвёрдыя, як кайданы, апоркі і шпурнула туды сама. Паўстанец астаўся амаль голы, у адных толькі мокрых штанах. Дзяўчына сяк-так перавяла яго з канапы на пасланую пасярэдзіне пакоя прасціну, нахіліла яго галаву ў балею і пачала губкаю размочваць акрываўленыя зліплыя валасы, якія ўжо ссохліся ў камякі. Маленькімі ручкамі яна адціскала кроў і ваду, дзяліла валасы на тонкія пасмачкі, клапатліва вызваляла ўсё новыя і новыя скруткі валасоў, убітых у раны ўдарамі палаша і штыка. Знайшоўшы рану, яна асцярожна прамывала яе, сушыла корпіяй і старым палатном. На кожную рану, на кожны парэз яна прыклала корпіі, пасля спрытна, крыж-накрыж, перавязала ўсю галаву бінтам. Неўзабаве галава хворага была добра забінтавана.

Пасля мыцця галавы ў балеі было поўна крыві. Санітарка паклала свайго пацыента на падлогу і паклікала кухара. Калі той прыйшоў, сярдзіты, са злавесным сапеннем, крыкнула яму ў самае вуха, каб ён перш за ўсё забраў адсюль кажух і апоркі. Кажух яна загадала падраць на кавалкі і спаліць, а пасля прынесці яшчэ саган цёплае вады. Як толькі ён прынёс ваду, паслала па цэбар, каб выліць у яго акрываўленую ваду з балеі. Стары выконваў усё гэта хутка і спрытна, бо маладая гаспадыня моршчылася і тупала нагою. Акрываўленую ваду ён вынес на двор і вы¬плюхнуў там у памыйную яму. Тым часам паненка сама наліла ў балею чыстае вады і пачала абмываць твар паўстанцу.

Тут спраўляцца было цяжэй, чым з колатымі ранамі на галаве. Нельга было нават разабрацца, ці ёсць яшчэ тое вока наогул, бо пад брывом была суцэльная, чорная ад запечанай крыві пухліна. Маладая лекарка доўга свяціла ў гэтае вока ліхтаром. Дзявочыя пальчыкі шукалі рану, абмацвалі павека. Яна прыйшла да высновы, што гэтая рана не ад кулі і не ад палаша, а ад штыка. Яго вастрыё папала ў сківіцу, саслізнула да носа, садрала скуру і падважыла вока ў арбіце. Цяжка было сказаць, ці было вока цэлае і ці наогул яно тут было. Яна пачала прамываць рану і чысціць яе як мага глыбей. Паклаўшы ў дзірку корпіі, яна перавязала рану бінтам і ўзялася за штыкавыя раны на плячах і паміж рэбрамі. Гэта былі пераважна сінякі і неглыбокія парэзы. На спіне яна ўбачыла раны, сечаныя шашкамі, але таксама неглыбокія, бо сілу ўдараў паслабілі куртка і кашуля.

Найцяжэйшая была рана на сцягне, якая бянтэжыла дзяўчыну. Маладая лекарка вымушана была забыць пра сваю дзявоцкасць і зусім агаліць параненага. Калі яна дакраналася да гэтай вельмі распухлай раны, паўстанец енчыў ад болю. Было відаць, што гэта не проста халасты штыкавы ўкол ці ўдар. Напэўна, недзе ўсярэдзіне сядзіць куля. Дзяўчына дарэмна спрабавала абмацаць дзірку пальцамі і выцягнуць кулю. Куля засела недзе вельмі глыбока між касцей, паміж сухажыллямі і звязкамі, таму што кожны дотык да раны прычыняў неверагодны боль. Давялося абмежавацца толькі ачысткаю і перавязкаю гэтай раны. Нарэшце яна памыла яму ногі, павыцягвала з іх стрэмкі і калючкі і на гэтым скончыла першую дапамогу.

Адзеўшы хворага ў мужчынскую кашулю, якая знайшлася ў шафе, апякунка загарнула гэтае месіва ран у чыстую прасціну і з немалою цяжкасцю паклала на свой дзявочы ложак. Пасля яна добра накрыла яго блакітнаю атласнаю коўдрай і пачала старанна выціраць крывавыя плямы на падлозе, выліваць у цэбар чырвоную ваду і выносіць адсюль усё гэта з дапамогаю кухара і заадно наводзіць парадак у пакойчыку.

Яе госць быў прытомны. Ён не спаў. Глядзеў на пекную дзяўчыну, што завіхалася ў пакоі, на яе вабную ў любым павароце галаву з чорнымі валасамі, гладка прычасанымі на скронях, з праборам пасярэдзіне, глядзеў на яе правільны твар, авеяны невыказнаю прывабнасцю, глядзеў на яе ружовыя вусны, на якіх увесь час гасціла светлая ўсмешка... На ёй была шырокая знізу – па модзе – сукня. Ад працы дзявочы твар расчырванеўся, рукі былі вымазаныя крывёю. Гледзячы на гэтую чужую, але такую чароўную істоту, што так спакойна і з добрай прастатою абмыла самыя інтымныя мясціны ягонага цела, яго раны, адмыла з яго агідны бруд, паўстанец заплакаў ад шчасця. Бог паслаў яму гэтае шчасце пасля вялікіх пакут. У той час, калі ён блукаў па лесе, па вадзе, зласловіў, шчасце чакала яго ў гэтым доме. I толькі ён, адзін-адзіны, быў дапушчаны да гэтага шчасця.

Ён прыгадаў голыя трупы, якія кучаю ляжалі паміж загонамі, прыгадаў мужных паўстанцаў, якіх сцягвалі да ямы пад лесам...

З усіх бакоў яго абступілі прывіды і жахі, страшныя прывіды і таямнічыя галасы. Над ім схіляліся пачварныя страшыдлы ў выглядзе дрэў ці раз'юшаных звяроў і шалёна несліся над галавою. Рукі былі важкія, як з мармуру. Далоні віселі недзе высока, прычэпленыя да столі, то зноў здаваліся такія маленькія, што ён не мог іх нават знайсці побач з сабою. Ногі кідала ў розныя бакі, нібы бярвёны ў тартаку. Галава зрабілася падобнаю да распаленага кавадла, па якім адразу б'юць з-за вуха молаты некалькіх волатаў.