Папярэдні той ночы дзень мінуў без усялякіх прыгодаў. Усё пачалося толькі ўвечары.
А сёмай гадзіне я сядзеў у сталоўцы гатэлю “У срэбнага сонца” ў павятовым мястэчку Е.; ужо ад другой гадзіны дня я там папіваў. А палове дзесятай вечара я збіраўся ад’ехаць цягніком у абласное места Э., дзе квітнее мая крама, оптавы гандаль тканінай, на першым паверсе майго новага чатырохпавярховага дому. – За мною, шумна балбочучы, сядзела некалькі сялянаў. Адзін з іх якраз апавядаў, як лавіў у полі злодзея. Я амаль яго не слухаў – калі ў мой слых востра ўцяліся словы:
“І абышоў я палёў лікам пяць”.
У гэтых словах было штосьці камічнае; наўрад ці хто знайшоў бы ў іх штосьці жудаснае. І ўсё-ткі на момант ува мне ўзняўся сапраўдны, вельмі цьмяны, але неадольны жах, здагадка аб нечым няўяўна страшным. Зрэшты, у сваёй гандлярскай душы я нясмела лічу, што смешнасць і жах ёсць сёстрамі, тварам і вываратам аднаго й таго ж: карані ўсялякага жаху палягаюць у містэрыі смешнага, і наадварот, у найглыбейшай глыбіні насамрэч смешным ёсць толькі жах, толькі ўсялякая боязь; што свет ёсць толькі бяздонным і феерычным жахлівым гратэскам.
Неўзабаве я забыўся аб пачутым. Праз чвэрць гадзіны выйшаў на падворак. – На зваротным шляху спыняюся, пазіраю на зоры... І тут штосьці на поўны голас засыкала мне на вуха: “Абышоў я палёў лікам пяць,” – падбіла мае ногі й пазбавіла мяне прытомнасці.
Тое, што адбылося пасля, жыве ў маіх згадках надзвычай цьмяна і фрагментарна. Я ведаю толькі, што неўзабаве пасля гэтага ўстаў і хісткім крокам вярнуўся ў сталоўку. Што піў там яшчэ паўгадзіны, потым сеў на аўтобус да вакзала. Што цягам усяго таго часу быў нібы ў паўсне, што зусім забыўся на тыя словы, але тым не менш час ад часу мігцелі ўва мне кволыя, слабенькія, але вельмі знепакойлівыя полыскі жуды. У цягніку яны скончыліся, і настала паўнепрытомнасць. І яшчэ памятаю, як дома ў краме я пацалаваў жонку – а потым схаваўся ў падушках. А як засынаў, аднекуль з кутка пачуў, як хтосьці пранікліва, страшна стогне маім уласным, але адначасова як не маім голасам... –
Не ведаю, калі пачаўся той сон. О, ці даведаюся я гэта калі?
Сунуся нечувана тужлівым, няроўным, месцамі лясістым краем. Густыя цёмна-жоўтыя хмары, якіх я ніколі дагэтуль не бачыў, згрувасціліся па-над ім як выгба грабніцы. Позняя восень; усюды смерць, смерць... Паламаная, пажоўклая, мокрая трава хілілася ў слату; шкілеты засохлых кустоў, гальванізаваныя ветрам, нашэптвалі свае пасмяротныя сны; памінальныя кветкі, што спакваля паміралі, прасілі ў жоўтага неба хуткай смерці; дзірван палёў смярдзеў мерцвячынай. Жоўтая жуда йшла за мной і ўсё больш мацнела. Усё палохала мяне, усё, на што б я ні зірнуў, загадкава мяне адштурхвала. “Небарака, небарака! – прамаўлялі да мяне травы й купіны, лясы й хмары, – чаго ты тут яшчэ шукаеш? Хіба не бачыш, што ўсё выганяе цябе са свайго сэрца і пасылае цябе кудысьці прэч, а ты не разумееш, што тваё месца болей не тут? Смерць сядзіць у табе, і нішто яе не выганіць!” Штохвіліны я чакаў, што настане самае вусцішнае, самае страшнае, апошняе. І настала! З лесу ўбаку ад мяне, адлеглага якіх шэсцьсот крокаў, выйшаў чалавек і памалу скіраваў да мяне. Я адразу зразумеў, што ён і ёсць тое пагрозлівае, апошняе, і, апанаваны дзікім жахам, рынуўся ўцякаць. Стаміўшыся, я нарэшце спыніўся й азірнуўся. Ён сунуўся гэтак жа павольна, як і раней, але да яго было ўжо толькі пяцьсот крокаў. Я зноў пабег, час ад часу азіраючыся; ён несупынна набліжаўся, не паскараючы хады. Між намі было ўжо толькі трыста крокаў. “Усё марна!” – плакаў я, хілячыся ўжо да зямлі – і тут, аббегшы пагорачак, бачу за якіх дзвесце пяцьдзесят крокаў перад сабою пабудову з надпісам “Карчма”. “Я ўратаваны, – загарлаў я, – ён мяне ўжо не дагоніць, а там, сярод добрых людзей, гэтая пачвара страціць сваю моц нада мной!” Я зноў кінуўся бегчы: мой супернік знік з маіх вачэй за пагоркам. Дабягаю да мэты, праходжу міма густой жывой агароджы, якая атуляе садок. І тут з яе выйшаў – ён. Заступіў мне дарогу. Цалкам звычайны тварам, апрануты ў выцвілы фланэлевы гарнітур, карычневы, у чорную клетку. Узняў да вышыні твару сашчэпленыя рукі і, круцячы вялікімі пальцамі адзін вакол аднаго, павольна й нязмушана сказаў:
“Абышоў я палёў лікам пяць”.
Выбуху жаху немагчыма было даць рады... –
Дзіўнае, снежна-белае святло. Малы, элегантны пакойчык, у ім – я на батыставых падушках. Крышталёвае, таямнічае ззянне ранішняга сонца залівае яго – няма сумневу, да поўдня яшчэ далёка. Усё нейкае адкрытае, прыглушанае, лёгкае, крохае, пахкае. Як быццам я – усярэдзіне агромністай шкляной кулі... заглыблены ў духмянае ванільнае марозіва. Але нават найвялікшы паэт не здолеў бы ані прыблізна апісаць незвычайнасць усяго гэтага, не тое што я, нябогі крамнік Мацей Лебэрмаер!
Доўга я ляжаў, і было мне чароўна й хораша. Я забыўся на ўсё папярэдняе; хоць і адчуваў, што ўсё гэта – сон маёй душы, і няцяжка было б яго адагнаць, але гэта было не вартае намогі. Мінуўшчына здавалася мне лёгкім, нікчэмным сном. Аднак урэшце я спытаўся ў сябе: дзе гэта я? І што гэта ўсё азначае?
Паводле розных прыкметаў я здагадаўся, што знаходжуся ў гатэльным пакоі. Званю. Праз нейкі час уваходзіць пахолак, кланяецца. Ён напалохаў мяне, бо падаўся мне падобным да сустрэтай мною прывіднай пачвары, хоць гэта быў гожы расчырванелы дзяцюк у якасным фраку з мяккага сукна. “Дзе гэта я, чалавеча?” – звяртаюся я да яго энэргічна.
“У нашым гатэлі, міласці просім. “У Срэбнага сонца”, васпане!”
“У Срэбнага сонца”? – і даволі ясная, але надзвычай дзіўная згадка заззяла ўва мне. – Як я сюды трапіў? Я ж – я ж – ага! Я ж учора ўвечары з’ехаў у Э. і начаваў дома, у жонкі!”
“Выбачайце, гэта васпану толькі так падалося. Мы як убачылі, што васпан не абы-які госць, а заможны, платаздольны, дык дазволілі сабе аднесці васпана ў пакой, пасля таго як васпан на двары грымнуўся й ляжаць застаўся”.
“На двары – пачакайце – ага, я там згубіў прытомнасць, таму што, – адчуванне жуды ўзнялося ўва мне, – абышоў я палёў лікам пяць...” –
“Ніякіх пяць палёў васпан не абышоў. Ад сталоўкі да пісуару на двары ўсяго толькі трыццаць крокаў і ніякіх палёў!”
“Дык чаго я там тады ўпаў, хлапчына, га?” – ускрыкнуў я бадай што злосна.
“А таго – хай ласкавы васпан даруе, – што дваццаць пяць куфляў плзэньскага піва й восем чарак слівовіцы – гэта зусім не дробязь”.
“Але прычым тут гэта... Я ж памятаю, мамэлюк ты, як я сам узняўся і яшчэ гадзіну потым піў у сталоўцы!”
“Ніякі я, васпане, не мамэлюк – можа, гэта хто іншы тут такі, а я дык заўжды цвярозы! Я сам васпана ўзняў і з дапамогай астатніх аднёс яго па лесвіцы сюды, во дзе была катарга, васпан важыць дакладна кіляў дзвесце, за гэта не грэх было б і аддзячыць. А як толькі васпана паклалі ў ложак, дык васпан адразу й захроп!”
“Няўжо ж мне гэта ўсё прыснілася? І тое, уначы... – божухна, лепей аб гэтым не думаць. Але што зробіш, выглядае, што так... Ну, дзякуй богу, што не было горай... Толькі цяпер апрытомнеў... Але хіба гэта – прытомнасць? Не памятаю, каб я калі прачынаўся з такім адчуваннем... Не, гэта ўсё яшчэ сон”.
“Не сон, васпане, маё вам слова!”
“Што мне тваё слова, калі я цябе толькі сню! Скажы, татарын, ці бачыў ты калі ўжо такое святло? Такое шкляное, глыбокае, духмянае, як марозіва?”
“Святло як святло. – А я хоць, можа, і татарын, але ж на нагах, прынамсі, стаю. Калі столькі ў сябе ўліць, дык і на наступны дзень усё будзе дваіцца...”
“Ах, – так яно, мабыць, і ёсць... Інакш быць не можа... Але як дзіўна, як страшна...”
“Ці мне прынесці васпану чорнай кавы? Яна паспрыяе страўніку, а страўнік – мазгам...”
“Прынясі – і пакінь мяне аднаго!”
Ён сышоў. Згадкі залівалі маю душу... Толькі аднаго моманту я ў іх пазбягаў. Але не было рады. Неўзабаве ў іх паўстаў мужчына ў карычневым паліто ў чорную клетку і, круцячы вялікім пальцам, флегматычна сказаў: “Абышоў я палёў лікам пяць”. І мая няшчасная свядомасць, быццам атрымаўшы ўдар дубцом, зноўку знікла.
* * *
Зноў той самы пакой. Сонечнае зіхценне памутнела – хоць палымяная дзённая зорка стаяла амаль у зеніце. Скаламутнела і мая свядомасць; зрабілася нейкай абыякавай і прыдуркаватай. Я нічога не памятаў і ні пра што не думаў; як жывёла, займаўся толькі цяперашнім і тымі рэчамі, што былі вакол: доўга разглядаў тканіну сваёй бялізны, фіранак, дываноў, посуд у шафе, і толькі пасля ўмыўся й адзеўся. Пры гэтым я заўважыў яшчэ іншыя цікавыя рэчы; напрыклад, раптам убачыў, што з кончыкаў маіх пальцаў вырастаюць стрымбулі, на якіх вагаюцца дзіцячыя галоўкі. Я зусім не задумаўся над гэтым, палічыўшы, што так і трэба. Думаеце, што я трызніў, ці што ў мяне былі прынамсі галюцынацыі? Дзе там! У доме была жахлівая ціша; а з вуліцы толькі зрэдку чуліся крокі, дзіўныя, глухія, нібы апоўначы. “Пайду я на шпацыр! – вырашыў я раптоўна. – Прэч з гэтага дому, які ёсць прычынай усіх маіх няшчасцяў. На свежым паветры я адразу акрыяю. Спачатку трэба было б заплаціць – але я ім плаціць не буду! Не! Я наагул ніколі не плачу, дык скажыце мне, калі ласка, чаму цяпер я мушу плаціць? У мяне тут з сабой у валізцы некалькі тысячаў, але я й не падумаю вымаць грошы. Трэба толькі як мага спрытней адсюль знікнуць”. – Ціха, як кот, поўз я па цёмным калідоры... Удала спусціўся ажно да першага паверху – тут трэба было прайсці міма адчыненай кухні, адкуль чуліся жаночыя галасы. Спыніўся й чую: “Яшчэ спіць той стары п’янтос?” – “Спіць! А мо толькі прыкідваецца, каб выслізнуць, не заплаціўшы”. – “Ён на гэта здольны, дзяўчаты, пільнуйце яго ўвесь час!” – “І не сорамна яму, дзеду... яму ўжо гадоў пяцьдзесят пяць... пры грашох, здаецца, а так нажэрціся!” Я скамянеў. – Ці не падазраюць яны, што я магу прапаўзці міма кухні?... Не застаецца нічога іншага, як зрабіцца як мага меншым. Я стаў на карачкі, стуліўся як толькі мог і з вялікай радасцю адзначыў, што зрабіўся не большы за пацука. І гэтак паўзу міма дзвярэй. Тут тыя курвы мяне ўгледзелі. “Зірніце, што там паўзе? – крычыць адна. – Мо гэта тая плесень старая?” – “Здурэла? – кажа другая, – той вялікі, як бугай, а гэтага вунь – як кот наплакаў. Напэўна, гэта швайцараў кот”. – “Ну, не ведаю, а я б сказала, што гэта дакладна ён!” – кажа першая. Аднак за мною яны не пайшлі. А я, поўны радасці ад паспяховых уцёкаў, выпаўз ажно на вуліцу, там устаў з карачак і набыў сваю першапачатковую велічыню.
“Відаць, што я не звар’яцеў, калі я такі хітрун і калі тыя кухаркі таксама бачылі мяне такім малюпаткім. Мой розум адпавядае аб’ектыўнай рэчаіснасці і ёсць, такім чынам, разумным”. Я пераможна ўцякаў па вуліцах, хутка й лёгка, як ніколі дагэтуль, не звяртаючы ўвагі на атачэнне. Толькі на плошчы я заўважыў, што навокал ходзяць людскія сціжмы. Усе яны хутка перасоўваліся па зямлі, як цені ад аблокаў; ніхто з іх не размаўляў, хоць некаторыя варушылі вуснамі... Мёртва-халодным быў пах іхных крокаў... І тут я зразумеў, што ў мяне гукі ператварыліся ў пахі, што я цалкам пазбавіўся слыху, таму мне і здаецца, што людзі не размаўляюць. Гэта азмрочыла маю радасць. “Гэтак я магу пазбыцца й зроку, і хто ведае чаго яшчэ... Так, усё трымціць і хістаецца. Сонца пачырванела, хоць цяпер толькі поўдзень, а небасхіл – яскрава-сіні. Гэта кроў выцякае з ягоных вантробаў... Нядобра ўсё гэта...”
Я апынуўся за местам. Мае крокі рабіліся ўсё больш павольнымі. І з майго жахліва параненага нутра таксама выцякала кроў, ува мне пачала цьмяна нараджацца роспач. Сонца, усё больш жудаснае й нейкае гранёнае, заходзіла страшэнна хутка, як быццам, ведаючы аб сваёй хваробе, хацела як мага хутчэй дабрацца да ложка. І тут я штосьці-такі ўчуў: слабенькія, цьмяныя, глухія ўдары... Я чую іх дагэтуль – але чаму менавіта іх? Гэтае біццё – нейкае пагрозлівае... У ім мне мроіцца нейкі сэнс. Ах, што гэта ўсё азначае?... Ат, ліха яго бяры, хачу спаць... Але трэба яшчэ дайсці да цагельні...” Я ледзьве цягнуўся па чырвоным пустым гасцінцы. Удары часам змаўкалі, каб потым загучаць яшчэ мацней, чым дагэтуль... выглядала, што яны набліжаюцца... Адкуль ідуць гэтыя гукі? З мяне? Не – цемра за даляглядам, на даляглядзе... Усё мне бачыцца такім дзіўным – калісьці й дзесьці я гэтыя ўдары ўжо чуў... Гэта было штосьці жудаснае... Нарэшце я ля цагельні!
Я кінуўся ў канаву... Свядомасць знікла, удары змоўклі. Раптам я скалануўся, расплюшчыў вочы й страшэнна спалохаўся. Бо цагельня знікла, а сонца расцяклося па небасхіле, падобнае да крывавых шматкоў расстралянага сцягу. Не дайшло да ложка!..
“Але ж гэтага ўсяго не можа быць! – закрычаў я раптам, азораны ясным полыскам самаўсведамлення. – Жах! Я зусім сшалеў... Але гэта бздура – гэта яшчэ адзін шал: як я магу быць вар’ятам, калі я не ў вар’ятні? А потым, я адчуваю, што гэта не проста я сам інтэрпрэтую рэчы па-шалёнаму: гэта самі рэчы шалеюць. Гэта іх віна... Мой розум у згодзе з аб’ектыўнай рэальнасцю: ці вінаваты я, што гэтая рэальнасць не ў згодзе з розумам? Свет – вар’ятня... Значыцца, я ўсё-ткі ў вар’ятні, і я ўсё-ткі вар’ят. Але – не! Усё гэта – сон! Што, зрэшты, тое самае, што і шаленства: гэта ўсемагутнае шаленства, гэта яго ўладанні, у якіх яно бессаромна разлеглася, пазбыўшыся ўсялякага сумлення. Відаць, што з таго моманту, як я прачнуўся апоўдні, я толькі сню – ха-ха, “прачнуўся”! Не прачнуўся, а ляжу ў ложку й сню, што ляжу ў канаве... Але ж раніцай у прысутнасці пахолка я яўна не спаў... Толькі, Езусе Хрысце, як я магу гэта ведаць? Хіба я ўпэўнены, што ўчора ўвечары вярнуўся дадому? Пахолак меў абсалютную рацыю, што ўсё гэта мне толькі падалося. Але ці магу я даць яму веры, калі ён быў толькі фантомам майго сну? Ох, цалкам магчыма, што я ўсё яшчэ ляжу на двары пад зорачкамі, і там мне ўсё гэта ўсюткае толькі мроіцца... Ці можа – што гэта была за жудасная здагадка – прэч, прэч!.. Толькі што азначае ўсё гэтае мудрагельства, ха-ха, будзе яшчэ сон гаварыць пра яву... І – і, далібог, таксама ж магчыма, што і маё піццё ў сталоўцы, і шлях у Т1., і тое, што я – аптовы гандляр у Т., і што я нарадзіўся як Мацей Лебэрмаер – усё чыста было сном – то ж бо ўся гэтая мінуўшчына, якую я называў смешным словам “сапраўднасць”, ні на ёту – калі не звяртаць увагі на розныя неістотныя акалічнасці – не адрозніваецца ад цяперашняга прытомнага сну...” Я хлусіў сам сабе наконт гэтых кволых пэўнасцяў цягам усяго свайго “жыцця”, а пэўнасцяў тых зусім і не было – цяпер я раблюся больш дасканалы духам, калі пазіраю на ўсю гэтую вечную камедыю... А дзе ж гэта я сніў увесь той уяўна пяцідзесяцітрохгадовы – у сапраўднасці ж мо які хвілінны – сон? У якім ложку, канаве, на якім падворку? На якой зорцы? Але ж усе гэтыя зорачкі ёсць плёнам майго сну... Я сню недзе па-за імі, дзе няма прасторы... Але й гэтая думка, “па-за імі”, “непрасторавасць”, ёсць трызненнем сну... Не – толькі якісьці пякельны кацёл, у якім варацца ўсе гэтыя мройныя, чорныя, страшныя “думкі”, ёсць рэччу ў сабе. Але чым ёсць гэты кацёл? Жах – “Божухна, злітуйся над маёй недарэчнай, ненадзейнай душой! Але ж і ты ёсць толькі прымхай Сну... Я, Я – толькі чорная, метафізічная пачвара, якая вечна сніць. Толькі Я магу быць Богам! Нічога яшчэ не разумеў я так ясна... Але дзеля чаго ўся гэтая жудасная камедыя? Навошта ўсё гэта? Што яно ўсё? Хіба я, з’яўляючыся Богам, не магу сябе спазнаць? Але пасля гэтага Бог – тое самае, што чарвяк – ”
Прывіды маіх думак яшчэ нейкі час памігцелі, патрымцелі, а потым зніклі.
* * *
Гэтыя прывіды зноў пачалі палохаць мяне толькі тады, калі я наблізіўся да места. Сонечныя шматкі хтосьці ўжо падмёў з небасхілу, насталі зялёныя прыцемкі.
Цяпер кірунак майго мыслення быў чыста практычны. “Што зараз рабіць? Начаваць у канаве было б ніжэй за мой узровень, я ж кандыдат на пасаду Э.-скага бурмістра. Вярнуся ў “Срэбнае сонца”. І заплачу – слушна! Чаму б і не заплаціць у некаторых сітуацыях? Хай тыя курвы бачаць, хто перад імі такі! Я страшэнна згаладаўся. А як пад’ем і падап’ю, усё будзе добра... Але што гэта я бачу? Дзе касцельная вежа, якая паказвала, нібы палец, людзям шлях да Госпада? Знікла! Дарэшты! Ну, натуральна: Бог узяў яе на неба за тое, што яна яму так доўга, верна, ціха слугавала... – ”
Я пакрочыў вуліцамі. Іх захлыналі хвалі людзей, пераляканых, як мурашы ў поўным лярваў мурашніку, калі ў яго ўтыкнуць дубец. На кожнай вуліцы бракавала па некалькі дамоў, як калі ў дзясне бракуе сям-там зуба. Забаўным падаўся мне той факт, што я голасна павіскваў і спяваў. Тут мяне ўдарыла думка: “Няўжо ж і мой гатэль знік? Божухна, гэтак я застануся без вячэры... – ”
Я кінуўся бегчы. Спыніўся, азіраюся. Гатэля – як не было!.. Ад яго не засталося нічога, адно пустое месца. “Такі прыгожы гатэль! – забедаваў я. – Яму ж цана якіх дзевяноста тысячаў! Во дзе шкоды нароблена, божачка! І валіза мая знікла – божа, ёлупень я, заплаціць не заплаціў, затое валізку з пяццю тысячамі там пакінуў. Мае каўнерыкі, шкарпэткі – мая бялюткая бавоўна на сапрэлую сраку – усё ліха ўзяло!” Страта апошняй рэчы расчуліла мяне так, што я несуцешна заплакаў. Аднак ніхто не звярнуў на гэта ўвагі, боо гэтак цяпер плакаў кожны другі – не столькі над сваім майном, колькі над стратай усяе пэўнасці і цвёрдай глебы пад нагамі, усведамляючы, што ён – толькі няшчасны сухі лісточак у вечнасці, цацка чорных вятроў... –
“А як жа мая вячэра?.. Я павінен сёння павячэраць, як магнат, павінен! Можа, той гатэль не знік, можа, я проста дрэнна бачу?” Я насунуў на нос залатое пенснэ – не дапамагло. “А гаманца няма – у мяне скралі яго ў сне ля цагельні... А я ж мушу павячэраць, як магнат... Я павінен нажабраваць на вячэру! Так – я буду прыкідвацца сляпым!” І, сеўшы на ходнік, падставіўшы капялюш і прымружыўшы вочы, я жаласна закрычаў: “Добрыя хрысціяне, дзеля ранаў Хрыстовых, злітуйцеся над небаракам, сляпым ад нараджэння!”
Але ў капялюш нічога не ўпала, затое пачуліся галасы: “Жабруе, а ў самога на пупе залаты ланцуг, ды такі, што быка на ім можна весці!” – “Дый лантух як у надзьмутай каровы!” – “І кажа, што сляпы ад нараджэння, а ў самога залатое пенснэ на сінім носе!” – “Хапуга ён, на шыбеніцу яго, жыда!” – “Гэта ж патэр Дрозд2!” – “Не, гэта Муна3!” – “З дарогі, бугай!” – “Я яго ведаю! – завішчала баба, – гэта вядзьмак, які быў у нас у гатэлі й ператварыўся ў пацука, каб не плаціць за тое, што выжлукціў. Ён – прычына нашага няшчасця, праз яго, дурня, Бога ліхога, людзям нямілага, спачатку знік наш гатэль, а потым і астатнія дамы!” “Святая праўда! – прарыкаў парабак. – У гэтага татарына й мамэлюка ёсць чарадзейная замова: “Абышоў я палёў лікам пяць”, – і як ён гэта скажа, дык усё вакол яго вар’яцее, альбо слупянее, альбо знікае. Калі я гэта раніцай учуў, дык увесь скамянеў, чорт ведае чаму!” – “Забіце яго, гэтага таўсцюка, рэжце яго, лупіце яго!”
І пачалі мяне мясіць – аёй-аёй. Тут я ўзгадаў пра сваю апошнюю штуку. Стаў на карачкі й ператварыўся ў пацука. “Дзе ён? Куды знік?” – “Там, там, уцякае!” – “Але ж гэта пацук!” – “Не, гэта ён, зірніце, у яго яшчэ залатое пенснэ на пыцку!” – “За ім, затапчыце яго!”
Адылі я слізгануў у поўную гною каналізацыю і пераможна адплыў – і тут раптоўна ўсё знікла.
* * *
Сяджу я на зэдліку ў знаёмым парку... Месячная ноч. Я – напалову непрытомны. Адзінае, што я адчуваю, – гэта амаль драпежны голад.
Тут чую віскат паравоза і бачу агні блізкага вакзала. “Учора я ў гэты час ехаў цягніком у Э., – узгадваю раптам. – Ах, божа мой, я ўсё яшчэ ў Е. Але што мне перашкаджае зноўку, тут жа паехаць у Э.?” Вымаю гадзіннік – амаль палова на дзевятую.
“Дамоў, дамоў, дзе мяне чакая раскошная вячэра!” – завыў я ад радасці і пабег да вакзала, як той алень. Разагнаная асалодай кроў прыносіла цяпер мазгам і больш шляхотныя думкі: “О, як я раней не здагадаўся, што трэба гэтак зрабіць! Гэта маё ўратаванне, ура! Мой дом, мая крама, мая жонка нарэшце здымуць з мяне праклён гэтага бясконцага, клятага сну, з якога я сам ніяк не магу прахапіцца!..”
Я ўскочыў у цягнік якраз у той момант, калі ён засвістаў... І настала амаль што летаргія... Яшчэ нейкі час я думаў толькі пра тое, што будзе дома на вячэру... А потым – потым загучалі тыя страшныя, глухія гукі за даляглядам, але нашмат больш голасна, чым удзень. Яны грымелі ўсё больш і больш магутна, пакуль не заглушылі грукатанне цягніка і не зрабілі яго зусім нячутным. Не існавала цяпер нічога, апрача гэтых гукаў. Валасы мае ўсталі дыбарам. Яны ўсё бліжэй, бліжэй, і іх мэта – я... Пакуль што яны гучаць толькі за даляглядам, але неўзабаве...
І раптам яны загрукаталі ўтрая мацней, раптам затупалі так ясна, так пагрозліва, так блізка. “Яны ўжо на даляглядзе! – застагнаў я, – калоды, што ўваб’юць мяне ў зямлю!” І я ўзгадаў, не ясна й не цьмяна, як калісьці дзесьці ўжо абступаў мяне лес калодаў, якія сягалі ажно да неба і ўвесь час уздымаліся над зямлёй і апускаліся на яе, убіваючы мяне глыбока ў зямлю, доўга, цэлую вечнасць. І, як і нядаўна, пачуў я ўласнае хрыпенне, а потым тонкі, жаласны званочак – убачыў чорную вопратку на прывідах людзей... Але не мог дацяміць, што гэта ўсё азначае.
Невядомае набліжалася, аглушала мяне, чорныя, тонкія, нечувана высокія цені з’яўляліся ўдалечы; і свядомасць знікала... –
А потым мой знаёмы кандуктар, асцярожна мяне падпіраючы, дапамог мне выйсці з вагона. Я быў у Э.! “Я дома, дома! – казаў я сабе, спяшаючыся па знекуль знаёмых чужых вуліцах. – О, што зараз здарыцца? Баюся, што дакладна штосьці жахлівае... Але ж я – цяпер мне зразумела – не дома! Усё гэта – усё яшчэ мой сон, я іду не да жонкі, а да фантому, які не мае з ёю нічога агульнага... Жах – адчуваю, што пад гэтым хаваецца штосьці няўяўна жудаснае, яно чакае мяне за маімі дзвярыма, о, Божа, злітуйся нада мной, сынам крамніка!”
Я апынуўся на плошчы і ўбачыў свой дом. У маёй кватэры на другім паверсе святло гарэла толькі ў двух вокнах – вокнах майго кабінета; што да крамы, тая была ўсё яшчэ ўся асветленая. Як затанчыла маё сэрца, калі я зноўку ўбачыў за вітрынай тыя самыя карункавыя дамскія сарочкі й споднічкі, фланэлевыя панскія кальсоны, снежныя насоўкі, агнявыя хусткі. Знаёмыя дзяўчаты завіхаліся вакол прылаўкі... Я абаперся на край басейна з фантанам пасярод плошчы. Старыя згадкі аб маім мінулым жыцці білі фантанам – але ж – гэта ўсё яшчэ было не тое, гэта была не ява... – Іншая атмасфера, атмасфера сну пакрывала маю душу эфірнай смугой...
І тут я ўгледзеў у краме твар сваёй жонкі, якая калісьці, даўным-даўно, напаўняла мяне нябеснай асалодай.
І раптам згадка аб першых абдымках нашых аголеных целаў заззяла так верагодна, так яскрава, што мой дух у той момант абудзіўся й вярнуўся да явы; пара сну знікла, і ў тое імгненне я адным скокам усемагутнай думкі апынуўся ў цалкам іншым свеце. Нешта ўдарыла мяне электрычным токам, усё пацямнела, маё цела знікла, але толькі на момант. Потым я зноў стаяў на тым самым месцы, убаку чарнеў храм, перада мной зіхцела святлом крама – я адчуваў сваё цела іначай, вастрэй, на душы ляжала больш звыклае святло – я быў цалкам, цалкам прытомны – страшная містэрыя! І хоць я быў у іншым, чым звычайна, настроі, але ён нічым не адрозніваўся ад таго, які часта апаноўвае нас у стане яснай свядомасці.
“Нарэшце я ачуняў! – радасна галёкала мая змучаная душа... – Але – як такое можа быць? Як я апынуўся тут, каля фантана? Мы ж абуджаемся ў ложку...” – Сваю думку я не скончыў. –
І ўвайшоў у дом. У пад’ездзе мяне сустрэла малалетняя дачка аднаго з маіх кватарантаў. Спынілася – ускрыкнула і ўцякла. Таемны холад скалануў мяне...
Узыходжу па лесвіцы... “Крадуся, як нейкая здань,” – прамільгнула ў маёй галаве, але я адразу ж адагнаў гэтую жахлівую ўяву. Перада мной – дзверы на кухню. За імі чуецца голас маёй жонкі, такі ціхі й прыемны. Я кранаю клямку – што гэта адштурхнула маю руку?.. “Нельга так рэзка яе бянтэжыць,” – сказаў я сабе і ўвайшоў у прыймовы пакой на іншым канцы калідора, каб прадумаць, што ёй сказаць.
Жалюзі ў прыймовым пакоі былі спушчаныя, так што я не здолеў нават знайсці крэсла. Але замковая адтуліна ў дзвярах майго кабінета выразна жаўцела... І я ўвайшоў у кабінет... –
Святло разлівалі дзве агромністыя свечкі. Якія стаялі па-над адчыненай труной. Пад белым саванам вымалёўваліся абрысы магутнага цела. Я адкінуў покрыва... –
Ніколі яшчэ я не бачыў мерцвяка з такім перакрыўленым ад жаху тварам. І яшчэ я памятаю, што голасна ўскрыкнуў... што ў дзвярах у суправаджэнні пакаёвак з’явілася мая жонка з заплаканым абліччам... і што яна выкрыкнула: “Божухна – ён – двое...” – а потым грымнулася на падлогу.
А тады ўсё знікла. Я апынуўся дзесьці ў цемры – з целам? Без цела?... Не ведаю. “Я мярцвяк,” – закрычала штосьці ўва мне нечувана жахліва. Але – ці дакладна гэта? Ці не ёсць і гэта сном?... Ці не ёсць сном – усё? Ці існуе смерць? Ці не ёсць усё толькі пасмяротнасцю?... І раптам я ўбачыў вакол сябе лес волатаў, што падпіраюць неба, жудасныя грымоты – зноўку – і, скалануўшыся кожным атамам, адчуў, што мяне затапталі глыбока ў зямлю... І пачулася: “Абышоў я...”
* * *
Тут сканчаецца аповед, апублікаваны як “адкрыты ліст” духа Лебэрмаера ў часопісе “Вера – брама да Бога: альманах навуковай культывацыі спірытуалістычных феноменаў”. – Пазнаёміўшыся са спадаром Р., чалавекам, які заслугоўвае лепшага лёсу, чымся быць рэдактарам гэтага выдання, я папрасіў яго паведаміць мне далейшыя падрабязнасці наконт гэтай публікацыі. Вось ягоны скарочаны, наколькі было магчыма, адказ:
“Арыгінал гэтага тэксту мне даслаў адзін фанатычны спірытыст, у якога на працягу ночы гэты тэкст сам з’явіўся на чыстым аркушы паперы, замкнёным у шуфлядзе. Чалавек гэты да падману не здольны з той прычыны, што ён для гэтага завялікі дурань. І хоць я ведаў, што гэты гратэск можа сапсаваць рэнамэ нашага глыбокапаважанага часопіса, я вырашыў яго надрукаваць; перадусім таму, што, у адрозненне ад ідыёцкай сур’ёзнасці ўсіх спірытыстаў, тэасофаў і г.д., яму не чужы гумар і пагардлівы, скептычны посмех; што на тле татальнай адсутнасці псіхалагізму ў іх гэты тэкст не пазбаўлены псіхалагічнай цікавасці й пераканаўчасці; а галоўнае – таму, што з філасофскага гледзішча ён нашмат пераўзыходзіць усю тую акультную літаратуру, якая ніколі не чула пра філасофскі ідэалізм, Бэрклі, Канта, Шапэнгаўэра і інш. Пасмяротнае й паўсюднае жыццё, зразуметае як сон; сама вечнасць, быццё, бачаныя sub specie aeterni Somni4, – усё гэта ў лепшы бок адрозніваецца ад матэрыялістычнай сырасці показак аб чатырох целах, аб падзеле на цела й душу і ад іншых праяваў экспансіі нашай жыццёвай абмежаванасці ў Феерыю пракаветнага. – Перад тым як апублікаваць тэкст, я хацеў пераканацца, ці жыве альбо жыў у Э. – няцяжка здагадацца, якое правінцыйнае места маецца на ўвазе – нейкі спадар Лебэрмаер, але не зрабіў так з прычыны недаравальнага свайго лайдацтва. Так ён і быў надрукаваны – гэта недзе траціна ўсяго матэрыялу. Неўзабаве я звярнуў увагу на тое, што з Э. прыходзіць да нас надзвычайна вялікае мноства замоваў на той нумар – а праз нейкі час у рэдакцыю прыйшоў спадар самавітага выгляду, з даволі жывёльным тварам і сукаватым дубцом. Ён шпурнуў на стол сваю візітоўку й даведку ад Э.-скага дзяка аб тым, што ён жывы й ніколі не быў мерцвяком – што было потым, апісваць не буду. Ён насамрэч важыў кіляў дзвесце. На шчасце, ён толькі раструшчыў нам палову рэдакцыйнай мэблі, уваліў мне па спіне і шматразова мяне абразіў: дзякуй богу, што хоць не падаў на мяне ў суд. Урэшце, небарака меў на гэта права; я значна сапсаваў яму жыццё; верагодна, ён зрабіўся б нават мэрам горада – а тут, уявіце сабе, кожны хлопчык, як убачыць яго здалёк, дык становіцца на карачкі й пачынае вішчаць, як пацук, смокча сала, і пры гэтым на носе ў яго – жоўтыя бляшкі. Не магло быць і думкі, каб я працягваў публікацыю гэтай рэчы. Дзякуй богу, што надрукаваная частка ўдае сабой лагічна закончанае цэлае, пасрэдны чытач задаволены ўяўным тлумачэннем; у сапраўднасці, аднак, да самага канца застаецца без адказу пытанне, ці забіў Лебэрмаера той сон, ці ўсё гэта – толькі сон з перапою і г.д. Загадка Жыцця не такая простая, як уяўляе сабе пасрэдны чытач ці нават самы славуты філосаф. Я ўдзячны за такі мусовы спын – бо працяг быў бы канцом маёй рэдактарскай кар’еры; ён нашмат больш дзікі, шалёны, поўны ўсялякіх хуліганскіх выбрыкаў і скандальнасцяў – у нашмат большай ступені, чымся першая частка. Але адначасова я пра гэта шкадую – напрыклад, той паскуднік папросту фенаменальна вырашае загадку, чаму словы “Абышоў я палёў лікам пяць” былі такімі жахлівымі. Хто ён быў, той паскуднік? Напэўна, не дух, а хтосьці іншы, таму што духі пішуць нашмат больш тупа. Але не выключана, што гэта мог быць дух, які пры жыцці ненавідзеў Лебэрмаера і гэтак яму адпомсціў. Вы смеяцеся? Вы лічыце, што я дапускаю такую магчымасць толькі таму, што рэдагую тэасафічны лісток? Не! Я не веру ў спірытызм, але не веру і ў пазітывізм, не веру ні ў што, і нават не веру ў тое, што ў гэта не веру. Але менавіта таму я дапускаю верагоднасць усяго, папросту ўсяго. Так, быць рэдактарам – гнюсна, але не меней гнюсна казаць, што я сёння добра паабедаў. Жыць азначае хлусіць, і больш нічога; а асэнсаванне гэтага падману – магчыма, хлусня яшчэ большая, чым самападман усіх тых, хто думае, быццам ведае і гаворыць праўду”.
Рэдакцыя часопіса выказвае падзяку перакладчыку Максу Шчуру і рэдактару Сяргею Сматрычэнку за дазвол надрукаваць дадзенае апавяданне напярэдадні выхаду выбраных твораў Ладзіслава Кліма асобнай кнігай.
