Прыехалі да маці ды тры сыны:
Тры сыны, ды кожны са сваёй вайны –
Адзін за бедных,
Другі за багатых...
П. Тычына
Бацька гэтых баявых хлопцаў памёр вельмі даўно – так даўно, што і не скажаш. Пахавалі яго на асенніх могілках у тым жа-такі дарэвалюцыйным мястэчку і акурат тады, калі Астап і Андрэй толькі вось пачалі жыццёвы шлях. Як памятаюць старажылы, з бацькі быў звычайны сабе кравец і – можна сказаць – надзвычайны чалавек. Ну хто б, скажам, адважыўся назваць яго Тарасам Бульбам? Хто б рызыкнуў з гэтага смарчка зрабіць хоць бы паганенькага ваяку? А от гляньце ж: толькі й думак у яго было, што пра тую неспакойную казацкую даўніну. Сагнуўшыся над нейкімі штонікамі, скажам, ды перагортваючы старонкі маладога Гогаля, кравец (расказваюць старажылы) заўсёды цяжка ўздыхаў і з такімі словамі звяртаўся да сваёй маладой жонкі:
– А ці не думаеш ты, што з мяне выйшаў бы неблагі кашавы атаман?
З гісторыі мястэчка вядома, што калі Астап (старэйшы краўцоў сын) скончыў г. зв. “прыходскую школу”, кравец цэлае лета бегаў па суседскіх дварах і распытваў у жыхароў, як яму дабіцца са сваім першынцам да кадэцкага корпуса. Любой цаной хацеў кравец зрабіць са свайго любага сына (як і з другога сына) вайсковага чалавека, і любой цаной хацеў ён бачыць сваіх сыноў на вараных коніках. З яго беганіны, вядома, нічога не выйшла (не дапамог нават пан “спраўнік”), і кравец вымушаны быў, прадаўшы сваю маёмасць (казу і курку з пеўнем), павесці свайго першынца да мясцовай гімназіі. І прывёў кравец свайго першынца да мясцовай гімназіі, і дабраславіў яго прыкладна такімі словамі:
– Дык вось што, дарагі мой сыне! Не забывай бацькоўскага запавету: як вырасцеш, сынку, то, я цябе прашу, пайдзі яшчэ ты да вайсковай школы і прычапі сабе блішчастую шаблюку... каб быў ты мне, значыць, як Астап для Тараса Бульбы.
Астап уважліва выслухаў бацьку і пабег на экзамены. І паступіў ён, значыцца, той самай восенню, калі дзіўнаваты кравец навекі развітаўся з нашым белым і бясконца загадкавымі светам.
Кравец быў тыповы местачковы кравец, і не адважыўся ён парушыць векавую традыцыю: як і ўсе местачковыя краўцы, ён быў страшэнна бедны. Не пакінуў ён пасля сябе літаральна нічога, акром дзвюх пар старэнькіх нажніц ды паганенькай швацкай машынкі. Так што мусіла, значыць, яго жонка перабірацца з хлеба на соль ды жыць у невыноснай галечы. І ўжо не магла яна аддаць другога сына ў гімназію і аддала яго да просценькай рамеснай школы.
Такім чынам, сам лёс павёў двух братоў па розных дарогах, і сталася так, як у сентыментальных народных казках: адзін заўжды насіў чысценькі касцюмчык ды ўжо з дзяцінства меў тэндэнцыю зрабіцца негатыўным тыпам, а іншы і не здымаў зашмальцаванай сарочкі. Аднаго маці мусіла карміць духмянымі сасіскамі (“На дзве капейкі на сняданак, каб не кпілі панічы!”), а другі еў чорны хлеб з алеем. І таму ў Астапа, як і трэба было чакаць, заўжды свяцілася на твары вясёлая ўсмешка, а Андрэй ніколі і не ўсміхаўся: ён заўжды глядзеў на свет суровым поглядам незадаволенага чалавека.
Маці разумела другога сына, і вялікім болем сціскалася яе сэрца. Як ёй хацелася тады, каб Андрэй хадзіў у чысценькай сарочцы і хадзіў вучыцца ў чысценькую гімназію! Хіба ён не такі ж блізкі і родны ёй, як Астап? Ці, можа, насамрэч, яна не на роўныя часткі падзяліла сваю мацярынскую любоў? Не, яна аднолькава любіць сваіх дарагіх сыноў, і яна зусім не вінаватая, што мае мізэрны заробак і няздольная выхаваць абодвух іх так, як хацелася б... Ці, можа, яна мусіць узяць Астапа з гімназіі і завесці да рамеснай школы?
У такіх болях ішлі дні, месяцы і, нарэшце, гады. Над мястэчкам праляталі песні, пералётныя птушкі ды яшчэ нейкія невядомыя вятры з невядомых краін. Над мястэчкам цягнуліся і асеннія невясёлыя дажджы, ды ішоў, нарэшце, паўночны мароз. Улетку ў мястэчку збіралі вішні, слівы ды яблыкі, і тады пахла на базарах забытай даўніною. Местачковае жыццё не выходзіла з дарэвалюцыйнага кола сваіх надзённых інтарэсаў і нічым не адрознівалася ад таго жыцця, што намалявана ў тысячах навэлаў ды апавяданняў.
Маці пачынала свой дзень на ранішнім базары, дзе купляла яна найтаннейшыя тавары, і заканчвала яго ля машынкі. З дзесятай прыкладна гадзіны да яе пачыналі сцякацца людзі, і яна прымала ад іх працу. Цэлы дзень яна шыла сарочкі ды касцюмчыкі і зусім не мела часу размаўляць са сваімі любымі сынамі. Толькі за абедам ці то ўжо ўначы яна падыходзіла да якога-небудзь з іх і лашчыла яго сваімі ціхімі шэрымі вачыма.
– Ну, як твая, сынку, навука? – пыталася яна.
Астап на ласку адказваў яшчэ большай ласкаю. Ён абдымаў сваю маці і казаў ёй, што яго навука ідзе добра, што ён хутка скончыць гімназію і тады будзе карміць сваю матулю прыгожымі цукеркамі, што, нарэшце, – казаў, – яна ніколі ўжо не будзе так бедаваць, як цяпер бядуе. Але Андрэй не ўмеў лашчыцца, і ніколі маці не чула ад яго цёплага слова. І хоць ведала яна, што з такіх маўклівых хлопцаў часцей за ўсё выходзяць добрыя людзі, ды не магла яна знесці маўчання Андрэевага і ішла ад яго ў журбе.
У 1914 годзе, як вядома, пачалася вялікая еўрапейская вайна. У гэты час Астап быў ужо ў восьмым класе гімназіі, а Андрэй, скончыўшы рамесную школу, працаваў у местачковай кузні. У гэты час маці ўжо не знала колішняй галечы, бо хоць ад старэйшага сына яна яшчэ не мела дапамогі, але затое Андрэй цяпер кожнага месяцу прыносіў ёй той ці іншы заробак. Сям’я магла ўжо хадзіць штонядзелі да кінематографу і нават пачала думаць пра ўласны маленькі будыначак. Словам, вайна надышла акурат тады, калі перад краўчыхаю толькі паціху пачалі разгортвацца добрыя гарызонты доўгачаканага шчаслівага жыцця.
Маці затрывожылася. Адчула яна, што вялікае ліха насоўваецца на яе. Як Астапа, так і Андрэя – калі зацягнецца вайна – могуць забраць у жаўнеры (першаму ішоў дваццаты, другому дзевятнаццаты год), і, значыць, могуць забраць усе яе надзеі. Яна выходзіла на вуліцу, прыпынялася і распытвала знаёмых ды прыслухоўвалася да таямнічых размоваў, што шапацелі па закутках калісьці спакойнага мястэчка.
А мястэчка і напраўду закіпала. З зусім неваяўнічых будыначкаў павылазілі патрыёты сваёй айчыны і, размахваючы кулакамі, крычалі, што яны Франца-Іосіфа знішчаць у два тыдні, а за месяц заваююць усю Аўстра-Вугоршчыну з Нямеччынаю разам. З дзяржаўных установаў штохвіліну ляцелі весткі пра нашыя “надзвычайныя” перамогі, і абываталі канчаткова з’ехалі з глузду ад неспадзяванак. На базары цэлы дзень таўкліся людзі і перадавалі з вуснаў у вусны напаўфантастычныя чуткі, і нават можна было бачыць, як вельмі шаноўныя местачковыя гандляры раптам падскоквалі да сваіх пакупнікоў і – ні з вады ні з яру – пачыналі весці з імі доўгія гутаркі пра сучасныя падзеі. І толькі там, на вакзалах, дзе маці выпраўлялі сваіх сыноў у далёкую невядомую дарожаньку, – толькі там была цішыня. Але і гэтая цішыня была небудзённая. Словам, прыйшла нейкая нечуваная трывога і прыйшла нейкая нечуваная мітусня. Нейкім хімерным вентылятарам вентылявала заплеснявелае местачковае жыццё.
Тады і надышоў першы ўдар для маці. Надышоў тады, калі Астап заявіў за вячэраю, што ён вырашыў ісці дабравольцам на фронт і што ён хоча гэтым рашэннем, так бы мовіць, ушанаваць памяць свайго бацькі. Маці ахнула. Яна доўга спрачалася са старэйшым сынам, каб адмовіўся ад такой вар’яцкай думкі. Яна даводзіла яму, што кравец крыху псіхічна ненармальны быў, і што, значыцца, звяртаць увагу на яго запаветы не варта. Але Астап настойваў на сваім, і ніякая сіла не магла яго пераканаць. Тады Андрэй параіў маці “плюнуць на гэтую справу” і сказаў свайму старэйшаму брату:
– Калі ўжо ты так хочаш зарабіць сабе крыжыка, то, мабыць, валяй, братка, на фронт і не дуры нам больш галавы!
І паехаў Астап на фронт зарабляць крыжыка, і зарабіў ён там іх цэлых чатыры. І зрабіўся ён там панам ротмістрам, і дастаў ён сабе славу баявога ваякі. Даведалася пра гэта маці не з дарагіх сынавых лістоў (ён за ўвесь час толькі адно напісаў), а з ілюстраваных часопісаў, дзе пасярод вялікіх герояў змешчана было і яго дарагое аблічча. І радасна і сумна было глядзець на гэтае аблічча! Радасна было, што яна нарадзіла і выхавала такога сына. Сумна было, што гэты сын ужо, мабыць, ніколі да яе не вернецца, бо сышоў ён на зусім чужую ёй і невядомую дарожаньку. Як згадка аб непаўторнай маладосці, тлела на сэрцы гэтае некалі такое роднае і блізкае аблічча. І пачарнела на душы, і сумна было ёй глядзець на гэты паўзмрок, што ідзе над шэрымі калюжамі яе панурага мястэчка.
А ў местачковым жыцці сапраўды пачало цямнець. Ваяўнічыя патрыёты ўжо не выходзілі на вуліцы і не махалі кулакамі, як у пачатку вайны, і з дзяржаўных установаў ужо не ляцела радасных вестак. Гандляры моўчкі забяспечвалі абываталя і ўжо не мелі ахвоты гаварыць на сучасныя тэмы. Адбылося штосьці немажлівае: вайна рабілася звычайнай побытавай з’явай, і нікога не кранаў лазарэтны стогн абаронцаў айчыны. Сэрцы счарсцвелі, і абываталь панура чакаў нейкае новае экстравагантнае неспадзяванкі.
Тады маці зведала чарговы ўдар. Задумала вайна адабраць у яе і другога яе сына, і паклікалі Андрэя да вайсковай службы. Але не пайшоў той на вайсковую службу, і аб’яўлены быў ён дэзертырам. Тады збег Андрэй са свайго роднага мястэчка, і засталася маці самотнаю зязюляй у сваім падвальным пакоі. Гэта быў вельмі цяжкі час у яе невясёлым жыцці. Яна нават адчула раптам, што нямілы ёй стае белы свет. Калі раней яна ведала, для каго церпіць у сваёй галечы, то цяпер яна канчаткова разгубілася і толькі глядзела мёртвымі вачыма ў сваё туманнае акно. На дварэ ўжо прачыналася вясна, цурчэлі струмяні, сімпатычна нежылася над мястэчкам маладое сонца, а маці хадзіла з кутка ў куток пахмурным аўтаматам і ўяўляла сабе свет як вялікую і безвыходную дамавіну. І невядома, да чаго б прывялі бедную жанчыну яе пакуты, калі б не рэвалюцыя. Першы выбух 17-га году загучаў для маці боскім арганам. Калі для звычайнага местачковага абываталя рэвалюцыя прыйшла толькі новаю неспадзяванкаю, якое ён так панура чакаў, то для маці яна была чароўным бальзамам. Маці адразу пасвяжэла і, выходзячы з вясенніх плакатных вуліц за мястэчка, з надзеяй глядзела ў цёплую, злёгку бірузовую далечыню. Яна ўжо пэўная была, што цяпер ёй нядоўга чакаць сваіх любых сыноў:
– Мне вельмі падабаецца рэвалюцыя, – сказала яна неяк сваёй суседцы.
Словам, фартуна, нібыта злітавалася над маці і нават злітавалася над ёй да канца: за нейкі месяц яна прынесла на сваіх крылах яе першага сына Астапа, георгіеўскага кавалера чатырох крыжоў. Але прынесла яна Астапа акурат у той час, калі ўжо не трэба было георгіеўскіх кавалераў і калі зрывалі пагонікі з афіцэрскага пляча. І што ж? Астап нядоўга пражыў у сваім родным мястэчку і нядоўга суцяшаў сваю родную матулю цукеркамі, якімі абяцаў калісьці карміць яе. Толькі адзін раз празвінеў ён сваёй шаблюкай у яе ўбогім пакойчыку, і хутка зашумеў ён са сваім атрадам на Дон.
Маці разгубілася: што ж гэта такое? Ці салодкі сон прысніўся ёй? Няўжо ж для таго яна выхавала свайго любага Астапа, каб ён ёй даў толькі адну шчаслівую хвіліну?
Тады яшчэ раз нібыта злітавалася над ёй фартуна і прынесла ёй на сваіх крылах другога сына – Андрэя. Але і гэтага яна прынесла да роднага мястэчка з вялікім атрадам і акурат у той час, калі ў краіне ўжо зацвілі чырвоныя зоркі на фуражках. І што ж? Андрэй не доўга жыў у сваім родным мястэчку і нядоўга суцяшаў сваю родную матулю. Толькі адзін раз ён празвінеў сваёй шаблюкай у яе ўбогім пакойчыку і, распытаўшы добра пра Астапа ды даведаўшыся, якім шляхам кінуўся ён, хутка і сам зашумеў са сваім атрадам на Дон.
І стаў Дон для маці нейкай страшнай загадкай. Яна чула, што на Доне гуртуюцца нейкія афіцэрскія сілы, яна ведала, што чырвоныя рыхтуюцца да смяротнай барацьбы з імі, але яна ніяк не хацела зразумець, што яе сыны ў розных табарах, што дзесьці на данскіх стэпах Астап і Андрэй кідаюцца адзін на аднаго, як ашалелыя звяры, і што, мажліва, дзесьці яны ўжо у мёртвай сутычцы, і нехта з іх ужо хрыпіць на вострым кінжале свайго роднага брата. Маці падхоплівалася са свайго ложка і шалёнымі вачыма глядзела ў вакно. Гэты сон быў страшнейшы за ўсе кашмарныя сны, і толькі цяпер яна спазнала, што такое сапраўднае няшчасце. І здалося ёй цяпер жыццё не дамавінаю, а безвыходным, страшным выццём смяротна параненага сабакі.
Так праходзілі дні, месяцы і, нарэшце, гады. Па сёлах, гарадах і мястэчках лютавала грамадзянская вайна.
То тут, то там бліскалі пажары, і дні перапоўніліся кулямётным татаканнем. То тут, то там разрываліся снарады, і банды блукалі па ўсіх вялікіх і малых стэпавых шляхах. То гэтыя перамогуць, то тыя, і здавалася напаўмёртвай маці, што гэтаму ніколі не будзе канца і яна ўжо ніколі не знойдзе былога спакою.
Тады дзесьці раптам ударыў гром і стукнула маланка. Нібы хтосьці мудры і вялікі вырашыў пераканаць маці, што нічога бясконцага няма, і вырашыў знайсці ёй доўгачаканы спакой. І яшчэ ўдарыў гром і стукнула маланка: гэта адступаў за сваё роднае мястэчка яе родны сын Андрэй і насядаў на яго ягоны родны брат Астап.
Маці, вядома, нічога не ведала. Яна не ведала, што ледзьве не на парозе яе ўбогага пакойчыка сышліся ў мёртвай схватцы ўпартыя браты. Цэлы тыдзень пераходзіла мястэчка з рук у рукі, і маці толькі пад канец даведалася, што гэта яе сыны ваююць адзін з адным на пустых вуліцах свайго роднага мястэчка. І яна, растрапаная, кінулася да штабу. І пабачыла яна там Астапа. Яна ўпала перад ім на калені і пачала маліць яго, каб ён спыніў бойку. Тады ўсміхнуўся Астап і сказаў маці чужым голасам:
– Ідзі, старая, дадому і, калі ласка, не перашкаджай мне!
Яна паглядзела на сына і не пазнала яго: перад ёй стаяў суровы і бясконца далёкі ёй чалавек. Гэта ўжо быў не той Астап, што абяцаў ёй карміць яе смачнымі цукеркамі. Гэта было ўвасабленне незнаёмай ёй і драпежнай мудрасці. Тады яшчэ раз паглядзела маці на свайго роднага сына сухімі вачыма і моўчкі пайшла дадому.
І ў гэтую ж ноч яна сутыкнулася і з другім сваім дзіцем. А трэцяй гадзіне начы хтось ціхенька пастукаў ёй у акно. Яна хутка ўстала з ложка. Тады чуе яна родны ёй голас, і голас гэты просіць скінуць зашчэпку з яе ўбогіх дзвярэй. Яна кінулася да ганку і пабачыла нарэшце свайго дарагога Андрэя.
Але і яго пабачыла яна такім жа далёкім і чужым, як Астапа. Ён нават не павітаўся з ёю, ён нават не глядзеў на яе і, як непрыручаны звер, увесь час хаваў на падлозе свае калісьці добрыя вочы.
– Чаго ж ты прыйшоў да мяне? – нарэшце прамовіла яна.
– Я прыйшоў да цябе, матуля, – чужым голасам адказаў Андрэй, – каб ты мне дапамагла ў маёй справе!
– Якая ж твая справа, сынку? – уздыхнула маці. – Чаму ж яна толькі твая, чаму яна не можа быць маёй?
Андрэй нядобра ўсміхнуўся і сеў на зэдлік.
– А таму не можа быць тваёй, – сказаў ён, – што ты нічога не разумееш!
– Божа мой! – ускрыкнула маці. – Няўжо ж гэта не я гадавала цябе, мой любы сынку? Чаму ж я не знайду з табой агульнай мовы?
– Не знойдзеш, матуля, – сказаў Андрэй, – бо такой мовы ты шукаеш і з маім братам Астапам. З маім лютым ворагам...
– З тваім лютым ворагам? Сынку! Што ты гаворыш? А-ах, Божа мой! – і маці зарыдала.
Тады падышоў да яе родны сын і сказаў чужым голасам:
– Пакінь, старая, галасіць, бо мне няма калі цяпер, і да таго ж я мушу з тваёй дапамогай пралезці да братавага штабу.
Ды не паспеў Андрэй вымавіць апошніх словаў, як на дварэ зашумела. Ён кінуўся да акна і ў паўзмроку месячнай ночы пабачыў вершнікаў. І зразумеў Андрэй, што зграя ворагаў атакуе яго, і сказаў ён маці:
– Хавай мяне, матуля, і як мага хутчэй! Хавай мяне ад майго брата Астапа!
Маці кінулася. Маці кінулася хаваць любага сына Андрэя. І схавала яна свайго любага сына Андрэя на глухім гарышчы, і вярнулася ў пакой. Тады з шумам расчыніліся дзверы, і спыніўся на парозе Астап з двума сваімі маладымі вершнікамі.
– Ну дык дзе ты, старая, ты схавала майго брата Андрэя? – грозным голасам спытаўся ён. – Ці не думаеш ты, што мае дазорныя праглядзелі яго?!
– Не бачыла я твайго брата Андрэя! – рашуча сказала маці і, спалатнелая, села на свой ложак. – Не бачыла!..
– Не брашы, старая! – ускрыкнуў Астап і ўзяўся за сваю блішчастую шаблюку. – Ці не думаеш ты, што я памілую свайго лютага ворага?
І сказаўшы гэта, Астап паглядзеў на вершнікаў. Вершнікі ад задавальнення крэкнулі. Маўляў, наш пан-атаман не ведае радні, і для яго ў барацьбе няма братоў!
– Я рады, што вы так думаеце пра мяне! – сказаў Астап. – От жа, хачу я давесці вам, што для мяне ў барацьбе няма і маці.
І георгіеўскі кавалер усіх чатырох крыжоў, што паважна зіхацелі на ягоных грудзях, сеў каля сваёй матулі. І сказаў ён сваім вершнікам абшукаць двор і гарышча. І запаліў ён цыгарку, і звёў свае суровыя бровы ля пераносся.
Маці сядзела спалатнелая і моўчкі глядзела на сына. Пахам алкаголю так несла ад яго, што яна міжволі адвярнула твар да акна.
Яна неаднаразова паглядала на дзверы і прыслухоўвалася да шуму: няўжо ж такі знойдуць яе роднага сына? І толькі калі вершнікі вярнуліся да пакоя і даклалі Астапу, што Андрэя нідзе няма, яна з палёгкай уздыхнула і сказала:
– Хіба я вам не казала?! Чаго ж вы прыйшлі да мяне?
– Дык ты, бачу, хочаш хітраваць? – ускрыкнуў Астап. – Дык знай жа, ведзьма: няма табе літасці ад мяне! Калі да ранку ты не выдасі майго брата, то...
Астап схапіўся за клінок і паказаў яго маці. Тады перапоўнілася чаша трывання, і сказала маці:
– Што ты гаворыш, Астапе? Пабойся Бога! Няўжо ты, мой п’яны сыне, забыў сваё дзяцінства і “салодкія цукеркі”?
– Ха-ха! – зарагатаў Астап. – Чуеце, хлопцы! Мая маці ўспомніла салодкія цукеркі! Мая маці хоча мяне разжаліць! Чуеце, хлопцы?!
П’яныя вершнікі таксама зарагаталі. Зарагаталі і шаблі звонам нейкай страшнай роспачы. Тады зноўку сказаў Астап:
– Не, матуля, цукеркі цябе не ўратуюць! Дзякуй табе, што ты мяне нарадзіла і выгадавала, але не ганарыся гэтым! Бо нарадзіць – гэта зусім не цяжкая штука... і нават пэўнае задавальненне... Ха-ха! А выхаваць – гэта твой прыродны абавязак... Ну, словам, я хачу жыць... і ў імя нейкіх там шляхетных парыванняў зусім не думаю падстаўляць сваю галаву свайму брату Андрэю!
Маці з жахам глядзела на свайго сына і нічога не разумела. Яна ўсё суцяшала сябе надзеяй, што гэта – не што іншае як п’яное трызненне п’янога чалавека... і ўжо не магла суцяшаць сябе такой надзеяй. “Гэта пякельны сон сніцца мне,” – упарта думала яна і раз за разам клала на свой сумны лоб сваю худую руку. Яна клала руку, аж пакуль не ўстаў Астап. І ўстаў Астап, і сказаў маці, каб яна разаслала яму ложак на ганку; маўляў, ён там будзе да ранку чакаць адказу і яе апошняга слова. Яна мусіць сказаць, дзе схавала Андрэя. І, пахіснуўшыся, пайшоў ён на ганак, а за ім пайшлі і ягоныя вершнікі.
Насценны гадзіннік адбіваў секунды. Час ішоў вельмі павольна, і нейкая гадзіна здавалася маці цэлай вечнасцю. Яна раз за разам падыходзіла на дыбачках да дзвярэй у сенцы і прыслухоўвалася. Дзесьці крычалі ранішнія пеўні, а яшчэ далей вылі сабакі безвыходным выццём. Перад маці праходзілі адна за адной карціны яе невясёлага жыцця і праходзілі дарагія абліччы яе маленькіх сыноў. Сёння ў мястэчку пуста і дзіка, сёння счапіліся ў мёртвай схватцы два родныя браты, а калісьці над мястэчкам стаяла хоць і ўбогае, але яснае і ласкавае сонца, і Астап ды Андрэй былі такімі сімпатычнымі людзьмі. Сёння грукочуць дамы грукатам грамадзянскай вайны, скачуць па дарогах звар’яцелыя вершнікі, і сыны не хочуць прызнаць адзін аднаго, нават маці ўжо не прызнаюць. А тады яны лашчылі яе сваімі дзіцячымі ручанятамі і так прыгожа зазіралі ў яе твар. Што ж гэта такое? Няўжо ж так заўжды бывае ў жыцці?
І раптам прыйшла маці думка, што ніякага кашмару няма і што ўсё, што дзеецца цяпер, – гэта звычайная і прыродная з’ява. І калі яна не можа зразумець гэтага, то яна, значыцца, аджыла ўжо свой час, і, значыцца, на яе зямное месца прыйшлі новыя людзі, з новымі думкамі і з новымі, далёкімі ёй жаданнямі. І тады захацелася маці памерці.
Яна падышла да дзвярэй у сенцы і прыклала да іх сваё вуха.
Астап хроп, храплі і ягоныя п’яныя вершнікі.
Тады палезла маці на гарышча да свайго сына Андрэя і сказала яму:
– Твае ворагі, сынку, спяць. Таму ўцякай як мага хутчэй!
– Мне здаецца, што я ад іх цвярозых ужо не ўцёк бы, – сказаў Андрэй. – Ці не п’яныя яны, матуля?
– П’яныя, сынку, ты лёгка выскачыш у акно... Уцякай, сынку!
– А дзе ж мой брацік Астап спачывае? – спытаў раптам нейкім занадта трапяткім голасам Андрэй.
– Маці паглядзела на сына ў прыцемку месячнай ночы, што пратачылася на гарышча, пабачыла ў Андрэевых вачах падазроны бляск. І яна адразу зразумела яго: Андрэй задумаў забіць свайго п’янога брата Астапа.
І зразумеўшы гэта, яна, нядоўга думаючы, сказала:
– Спіць твой брат Астап на маім ложку, – сказала яна.
– Ну то добра! Значыць, я яшчэ магу трохі адпачыць.
І яшчэ сказаў Андрэй сваёй маці, каб яна злазіла з гарышча і не перашкаджала яму. І паслухала маці сына, і, ступіўшы на земляную падлогу, пайшла ў пакой і легла на свой ложак.
І ляжыць маці пад лёгкай коўдраю, і ніяк не можа ўцяміць, колькі часу прайшло. Даўно ўжо чуе яна, як Андрэй шамаціць у сенцах асцярожнымі шкарпэткамі, і думае: “Мабыць, сякеру шукае”.
І хоча яна яму сказаць, каб ён не шукаў сякеры, і чамусьці не можа гэтага зрабіць. Месяц пачынае ўжо цямнець, і, мабыць, дзесьці далёка на зямлю спускаецца світанак. Насценны гадзіннік аднастайна тукае, і ляцяць у вечнасць хуткакрылыя секунды, наўздагон ім хвіліны і – яшчэ павольней – гадзіны. І не чуюць яны гэтых стрэлаў, што трывожаць пустое мястэчка. Арганізавана, у шахматным парадку, але і стрымана, паважна ступае яго каралеўская вялікасць сам кароль-час. Маці ўжо бачыць, як крадзецца да яе зацененага ложка яе малодшы любы сын. Яна хоча папярэдзіць яго і сказаць, што не Астап, а яна, яго маці, ляжыць на ложку, і чамусьці не можа гэтага зрабіць. Ды і навошта папярэджваць, калі і так праемна марыць. І яна працягвае марыць. І марыць яна пра шчаслівае жыццё, і марыць, аж пакуль да яе не падыходзіць Андрэй, аж пакуль не здараецца тое, чаго і трэба было чакаць...
Ён і сапраўды падышоў. Падыйшоў братазабойца ціха, нячутна і спыніўся, як прывід.
Але чаго ж ён стаіць? Няўжо і цяпер не канец? Не, мабыць, цяпер канец! Нездарма ж ёй да болю хочацца памерці, нездарма. І тады адразу бухнула. Гэта Андрэй, думаючы, што на ложку ляжыць ягоны брат Астап, спяшаецца выканаць свой грамадзянскі абавязак. І замест мрояў перад матчынымі вачыма раптам загарэлася нейкае ружовае тагасвецце. Маці нават не паспела ўскрыкнуць. Маці ўжо не было. І зусім дарэмна сякера зноўку падала на яе галаву і так настойліва бухала ў перадранішняй цемры. Маці ўжо не было...
Тады Андрэй выскачыў у акно і пабег па пустых вуліцах сярэднявечнага мястэчка. І тады ж у страшнай завірусе панесліся наўгалоп будынкі, крамы і, нарэшце, сама зямля.
Але маці ўжо не было. Ужо першы ўдар сакерай перанёс яе ў той загадкавы свет, дзе няма ні смутку, ні ўздыхаў, дзе ніколі не загараецца пяшчотная стужка маладога дня і дзе ніколі так заўзята не крычаць аранжавыя пеўні, як яны крычалі ў мястэчку той невясёлай перадранішняй цемраддзю.
Маці ўжо даўно не было. Маці тых самых баявых хлопцаў, чый бацька памёр ужо даўно, так даўно, што і не скажаш.
