1. ‹Да Карнэлія Нэпата, прысвячэнне›
Чый ён будзе, мой новы пекны зборнік,
Толькі-толькі што глянсаваны пемзай?
Ён — табе, мой Карнэлію, бо здаўна
Ты лічыў мае зáбаўкі за нешта,
Ў тыя дні шчэ, калі, з італаў першым,
Ты вякі разгарнуў трыма тамамі —
Так рупліва, багі, ды так вучона!
То вазьмі гэты зборнічак, які ён
Там ні ёсць, і якому, панна, дай ты
Жыць і жыць не адно яшчэ стагоддзе.
Форма: фалекаў гендэкасілаб.
Гэтае прысвячэнне, праўдападобна, было складзенае Катулам для ранняга невялікага зборнічка, пазней жа невядомы ўкладальнік Веронскай Кнігі паставіў яго ў пачатак усяго збору.
Глянсаваны пемзай — глянсаваліся тарцы папіруснага скрутка.
Карнэлій Нэпат — рымскі гісторык, аўтар трохтомнай Хронікі, якую кампліментарна згадвае ў гэтым вершы Катул.
Панна тут — нейкае добразычлівае боства, імаверна, муза.
14. ‹Да Ліцынія Кальва, з нагоды атрыманых ад яго кніг›
Каб за вочы мае не быў мілейшы
Ты мне, Кальве, то за такі дарунак
Я злабой бы сплаціў ватыніянскай.
Што зрабіў я табе ці чым пакрыўдзіў,
Што паэтаў наслаў ты мне ў пакуту?
Хай багі праклянуць таго кліента,
Што сабраў табе столькіх ліхадзеяў.
Ну хіба што цябе разумнік Сула
Абдарыў выкшталцоным гэтым цудам;
Калі так, то сардэчна я шчаслівы:
Недарэмна ты, значыцца, ўвіхаўся.
Ох, багі! Жах і гнюснасць, а не кніга;
І вось гэтае ў дар свайму Катулу
Ты паслаў, каб забіць яго на месцы
Ў Сатурналіі, ў дзень з усіх найлепшы.
Ну, нягоднік, чакай цяпер адплаты.
Заўтра з самага ранку накупляю
Розных Цэзіяў ды Аквінаў розных,
Ды Суфена куплю, ды іншай труці
І табе аддаруся гэтым горам.
Вы ж тым часам бывайце, каб не бачыў,
Прэч кіруйце свае крывыя стопы,
Немач веку, паршывыя паэты.
Форма: фалекаў гендэкасілаб.
Гай Ліцыній Кальв — паэт і аратар, сябар Катула. Бліскуча выступаў з прамовамі супраць Публія Ватынія; адсюль выраз “ватыніянская злаба” ў вершы.
Сатурналіі — штогадовыя снежаньскія святкаванні ў гонар Сатурна. Першапачаткова аднадзённыя, яны ўрэшце расцягнуліся на тыдзень.
40. ‹Да Равіда›
Што за прыхамаць, Рáвідзе дурненькі,
Ў пастку ямбаў маіх цябе кідае?
Што за бога нядобра заклікáў ты,
Што ў табе абудзіў ён шал няўчасны?
Стаць мо хочаш ты глумішчам паўсюдным?
Ці здабыць сабе славу хоць якую?
То здабудзеш; бо хто крадзе каханых
У мяне — той надоўга стане слаўны.
Форма: фалекаў гендэкасілаб.
Адрасат верша бліжэй невядомы; такім чынам, Катул меў рацыю — доўгую памяць імені Равіда забяспечыла выключна паэтава лаянка. Невядома, з якімі падзеямі звязаны верш; невядомы нават пол аб'екта суперніцтва — спрэчка з Равідам магла выйсці як за Лесбію ці іншую каханку, так і за Ювенцыя, якому таксама прысвечаны шэраг вершаў Катула.
31. ‹Да сваёй сірміёнскай вілы›
Усіх паўастравоў ды астравоў перле,
Вазёрных, Сірміёне, ды марскіх, колькі б
Іх ні было ў Нептунавых паўсюль водах —
Як радасна й суцешна мне цябе ўбачыць;
Няўжо з палёў бітынскіх, ад зямлі тынаў
Вярнуўся я? І ты перада мной, мірны!
Што лепей, чым ад клопатаў здабыць волю,
Бярэмя дум адкінуць і з краёў дальніх,
Утомленаму працай, да сваіх сценаў
Спяшацца, й на жаданым адпачыць ложку!
Адно дзеля таго і працаваць варта.
Вітай жа, Сірміёне, гаспадар — дома!
Ты, возера лідыйскае, ды вы, хвалі,
Засмейцеся са мной ва ўсе наўкол смехі!
Форма: халіямб.
Сірміён — мыс на возеры Гарда, дзе ў Катула была віла. Возера ён называе лідыйскім згодна з легендаю аб паходжанні этрускаў з Лідыі.
З палёў бітынскіх, ад зямлі тынаў — то бок папросту з Бітыніі, ад плямёнаў тынаў і бітынаў, якія далі таму краю назву; у Бітынію Катул ездзіў як малады чыноўнік, суправаджаючы Гая Мемія.
42. ‹Аб таблічках з вершамі›
Бегма, гендэкасілабы, зусюль вы
Ўсе збірайцеся, ўсе ды без вынятку!
Дурня курва з мяне зрабіць жадае,
Не вяртае мне вашыя таблічкі,
Нізавошта, ці чулі вы такое?
Даганіце яе ды адбярыце!
Хто яна, вы пытаеце? А вунь жа,
Йдзе хадою куляваю ды пысу
Шчэрыць сучую, бы штукар пахабны.
Акружыце яе ды патрабуйце:
“Курва драная, аддавай таблічкі!
Аддавай, курва драная, таблічкі!”
Што ж, і слухаць не хоча? Дрэнь дурная,
Шлюндра, вартая лаянкі любое;
Толькі рана пакуль яшчэ спыняцца!
Не вяртае, то чырванню мы зараз
Змусім пысу жалезную заліцца.
Галасамі гучнейшымі крычыце:
“Курва драная, аддавай таблічкі!
Аддавай, курва драная, таблічкі!”
Ўсё дарэмна, і ўвагі не звяртае.
Падысці тут іначай, пэўна, трэба;
Пашукайце мо поспеху вось гэтак:
“Панна, поўная цнот, вярні таблічкі!”
Форма: фалекаў гендэкасілаб.
Гераіню верша часам атаясняюць з Лесбіяй (гл. ніжэй), аднак дастатковых падставаў для пэўнасці тэкст не дае. Сюжэт празрысты: паэт паслаў дзяўчыне вершы на васковых таблічках для прачытання, тая ж адмовілася іх вярнуць.
51. ‹Да Лесбіі, перайманне Сапфо›
Той мне падаецца з багамі роўным —
За багоў вялікшым, калі магчыма, —
Хто, з табою сеўшы, цябе няспынна
Бачыць і чуе
Твой салодкі смех, што скрадае розум
У мяне, тужліўца; бо толькі стрэну,
Лесбія, цябе, як не ў сілах вусны
Слова прамовіць,
Слухацца не хоча язык, пад скурай
Полымя ліецца, ды гуд нямоўчны
Вушы напаўняе, ды засціць вочы
Цемра начная.
Праз гультайства ты, мой Катуле, чэзнеш,
У гультайстве прага твая й суцеха,
Праз гультайства многа змарнела царстваў
Разам з царамі.
Форма: малая сапфічная страфа.
Першыя тры страфы — досыць дакладны пераклад верша Сапфо, чацвертую паэт дадае ад сябе, змяняючы настрой усяго верша.
Лесбія, г.зн. “дзяўчына з вострава Лесбас”, — імя, якім Катул называў сваю каханку і гераіню многіх вершаў. Магчыма, імя падказанае паэту акурат перайманнямі у Сапфо, якая паходзіла з Лесбаса. Ад Апулея мы ведаем, што сапраўднае імя Катулавай Лесбіі было Клодыя. Найчасцей лічыцца, што гэта была Клодыя Пульхра, жонка палітыка Квінта Цэцылія Метэла Цэлера.
85. ‹Ненавіджу і кахаю›
Я ненавіджу і з тым — кахаю; чаму, ты спытаеш?
Ведаю толькі, што так стала, і я на крыжы.
92. ‹Пра Лесбію›
Лесбія лае мяне, не маўчыць аба мне аніводнай
Хвілі. Яна, каб я спрах, вельмі кахае мяне.
Як я суджу? Па сабе. Бо яе праклінаю бясконца
Я, і пры тым, каб я спрах, вельмі кахаю яе.
95. ‹Ухваленне паэмы Гельвія Цыны›
“Смірна” Цыны майго нарэшце гатовая — дзевяць
Мінула жніваў ды зім дзевяць у працы прайшло.
Вершаў тым часам паспеў паўтысячы тысяч атрыец
. . . . .
“Смірна” разыдзецца ўсцяж да Сатрахавых водаў бяздонных,
“Смірну” сівыя вякі безліч разоў развінýць;
Стане Валюзій між тым і ля Падуі роднай бясслаўны —
Ў вершы ягоныя там рыбнік загорне макрэль.
Будзь у сэрцы маім, невялікая сябрава дзея,
А прасцякоў Антымах цешыць няхай балбатнёй.
Форма: элегічны двуверш.
Выкшталцонай працы сябра Катул удзяляе гэтулькі ж выкшталцоныя кампліменты, абяцаючы, што “Смірну” будуць чытаць нават на берагах далёкага Сатраха (які, праўдападобна, згадваўся ў тэксце самой паэмы), у той час, як Annales ягонага сучасніка Валюзія не пяройдуць нават Падуі, адтокі ракі По, ля якой, гледзячы з ужытай у арыгінале канструкцыі (Paduam morientur ad ipsam) і напісаныя. Паралелізм паміж пахвалою адному паэту і кпінамі з іншага ўзмоцнены ў арыгінале сугуччам канцоў чацвертага і шостага радкоў (mittetur ad undas / morientur ad ipsam), якое, досыць умоўна, мы азначылі і ў перакладзе.
Гай Гельвій Цына — сябар Катула, паэт, які высока цаніўся ў антычнасці. Да нашага часу дайшлі толькі невялікія фрагменты ягоных твораў, у тым ліку і паэмы “Смірна”.
Атрыец — пераклад па кан'ектуры. У рукапісах, якія ўсе ўзыходзяць да аднога сярэднявечнага прататыпу, у гэтым месцы стаіць Hortensius, Гартэнзій. Гэта, аднак, і не спалучаецца з рэштаю верша, дзе кантраст Цыну ўтварае ўжо Валюзій, і выклікае праблемы інтэрпрэтацыі — з'яўленне ў гэтым кантэксце Гартэнзія Гортала з шэрагу прычын нечаканае. Munro прапаноўвае чытаць замест гэтага Hatrianus, то бок ураджэнец Атрыі ў нізоўях По. Такое азначэнне мусіць адсылаць ізнову ж да Валюзія і здымае праблемы як у кампазіцыі, так і ў інтэрпрэтацыі.
Антымах Калафонскі — старажытнагрэцкі паэт; параўноўваючы з ім Валюзія, Катул падкрэслівае шматслоўнасць ягоных вершаў — і супрацьстаўляе ёй шматвучоную кароткасць свайго сябра.
108. ‹Да Камінія›
Як пастановіць народ, Камíнію, век твой ссівелы,
Сплямлены гнюсным жыццём, смерцю ганебнай спынíць —
Твой насамперад язык, варожы людзям дастойным,
Выражуць, пэўны я ў тым, ды аддадуць каршуку.
Выдзеруць вочы — зглыне крумкачова іх чорнае горла,
Кішкі сабакі з'ядуць, рэшту дакончаць ваўкі.
Форма: элегічны двуверш.
Чым Каміній наклікаў гэтыя пажаданні паэта — невядома.
пераклад з лацінскай — Антон Францішак Брыль
© Антон Францішак Брыль, пераклад, каментар, 2011
