Мяне завуць Арланда Закі. Арланда — ад “Арланда, штат Фларыда”. Так напісана на маёй майцы, якую мне даў Чырвоны Крыж. Закі — назва горада, дзе мяне знайшлі і адкуль прывезлі ў гэты лагер уцекачоў. Маіх сяброў у лагеры ведаюць па надпісах на іх футболках. Акапулька носіць майку з надпісам “Акапулька”. На майцы Сэксі напісана “Скажы, што я сэксі”. А ў Парыжа на майцы — “Пабачыць Парыж і памерці”. Як толькі ён набліжаецца да мяне, я заплюшчваю вочы, бо не хачу паміраць. Калі нехта атрымлівае новую майку, старое імя ўсё роўна застаецца пры ім. Парыж надоечы атрымаў адну з надпісам “Спытай мяне пра Ісуса”, але мы дагэтуль завем яго Парыжам і ні пра кога ў яго не пытаемся. Неяк у нашым лагеры было дзяўчо з надпісам “Малако тут!”. Яна выкінула яе, бо некаторыя лагерныя хлопцы ўвесь час хапалі яе за цыцкі, правяраючы, ці ёсць там малако. Ніколі не ведаеш, што за надпіс будзе на тваёй майцы. Мы за іх змагаемся ды б’емся, і ты, лічы, шчасліўчык, калі трапіцца хоць нешта. Ну, возьмем Адстоя: на яго майцы — “Мой тата паехаў у Елаўстоўн і прывёз мне гэтую адстойную майку”. Біцца ён не ўмее, таму новай футболкі яму не атрымаць, і ён носіць усё тую ж ад самага свайго з’яўлення ў лагеры. І хоць надпіс на ёй даўно ўжо сцерся, імя засталося. А некаторым шанцуе: у Лондана на майцы было напісана “Лондан”, і цяпер ён у Лондане. Яго ўсынавіла тамтэйшая сям’я. Можа, я знайду сям’ю ў Арланда, штат Фларыда, якая ўсынавіць мяне.
Пачаць пісаць гэтую кнігу мне прапанавала сястра Нора: яна кажа, найлепшы спосаб забыць — гэта запомніць, а найлепшы спосаб запомніць — гэта забыць. Вось так сястра Нора закручана і гаворыць. Мне падаецца, гэта таму, што яна вялебная сястра і любіць гаварыць прытчамі, як Ісус. Гэта яна дае мне чытаць кніжкі. Яна кажа, у мяне дар расказваць гісторыі. Таму яна і лічыць, што некалі я стану пісьменнікам.
Першая кніга, якую яна дала мне пачытаць, была “У чаканні Гадо”. Яна кажа, што людзі ў кнізе чакаюць Бога, які прыйдзе і выратауе іх. У лагеры мы чакаем, чакаем і чакаем ізноў. Гэта ўсё, што мы робім. Мы чакаем, калі прыедуць грузавікі з ежай, затым шыхтуемся ў раўнюткую чаргу, пасля чакаем некалькі хвілін, пакуль чарга рассыплецца, пасля чакаем, калі ўсчыніцца бойка, пасля сварымся і б’емся, кусаемся і праклінаем, рвем, хапаем і бяжым прэч. А затым пачынаем углядацца ў дарогу, чакаючы, калі з’явяцца грузавікі з вадою, і ўглядаемся, пакуль не падымецца пыл, і тады ідзем кожны па сваю пасудзіну і пачынаем чакаць, а потым грузавікі прыязджаюць, і першыя пасудзіны напаўняюцца, і зноў пачынаецца сварка, бойка, кусанні й драпанні, бо нехта шапнуў, што ў цыстэрне мала вады. Так бывае, калі нам напраўду пашанцуе, і грузавік з вадой прыедзе; але часцей мы проста выносім на двор свае пасудзіны і пачынаем чакаць ды маліцца, каб пайшоў дождж.
Сёння мы чакаем фатографа, які мусіць нас сфатаграфаваць. Гэтыя фотаздымкі Чырвоны Крыж дасылае сваім людзям за мяжой, а тыя паказваюць іх розным іншым людзям у далёкіх краінах, і пасля таго сем’і замежнікаў абіраюць тых, хто ім спадабаецца і будзе з імі жыць. Мы чакаем фатографа ўжо трэці тыдзень, але ён мусіць прабрацца праз зону ваенных дзеянняў, а таму сёння можа і не паспець. Пасля здымкаў нам давядзецца чакаць, пакуль ён надрукуе фота і прывязе назад. Затым мы аддамо іх Чырвонаму Крыжу і пачнем чакаць адказу з-за мяжы.
Я хачу пайсці да свайго сябра пад адзіным дрэвам, што яшчэ ёсць у лагеры. Акапулька падымае ўверх прыгаршч чырвонага пяску і расціскае руку, чакаючы ветру, але яго няма, і чырвоная зямля роўным струменем сыплецца ўніз.
— Арланда, думаеш, фатограф сёння прыйдзе? — пытаецца ён.
— Можа й прыйдзе.
— Думаеш, амерыканская сям’я мяне ўсынавіць?
— Калі пашэнціць.
— І яны вылечаць тое, што я сікаюся ў ложак?
— У Амерыцы ёсць таблеткі ад усіх хваробаў.
— Я не хворы, я проста сікаюся ў сне, бо мне заўжды сніцца, што я выходжу на двор пасікаць, а калі прачынаюся, порткі мокрыя, бо гэта быў толькі сон, а сікуны сапраўдныя.
— Адзін і той жа сон кожную ноч?
— Ага.
— Як ты думаеш, калі я паеду ў Амерыку, ці пачуюць мае бацькі пра мяне, ці напішуць мне, а я напішу ў адказ і папрашу сваю новую сям’ю, каб іх забралі і пасялілі са мной?
— Калі вайна скончыцца, твае бацькі цябе знойдуць.
— А калі яна скончыцца?
— Не ведаю, але ж хутка скончыцца.
— А калі вайна скончыцца хутка, чаму Чырвоны Крыж высылае нас у Амерыку?
— Таму што не хочуць, каб мы ўступалі ў Маладую Брыгаду і стралялі, забівалі, гвалтавалі, рабавалі, палілі, кралі, разбуралі, біліся да канца, паміралі і не хадзілі ў школу.
Вось чаму Акапулька ўвесь час самотна сядзіць пад дрэвам: таму што заўжды задае шмат пытанняў. Сястра Нора кажа, што задаваць пытанні — гэта добра, бо калі ты спытаешся, то ніколі не згубішся. Акапулька зноў пачынае сыпаць пясок, чакаючы ветру. Гной цячэ з яго вушэй, і таму ён смярдзіць, нібы падтухлае яйка. Вось яшчэ адна прычына, чаму ўсе трымаюцца ад яго падалей. Муха гудзе ў яго над вухам, пэўны час ён не звяртае на яе ўвагі, але як толькі яна збіраецца сесці, ён злосна гоніць яе прэч.
— Хачу сабаку, — кажа Акапулька.
— А нашто табе сабака?
— Я сфатаграфуюся з ім, і гэты здымак пашлюць у Амерыку, бо белыя людзі любяць сабакаў.
— Але ж яны і людзей любяць.
— Так, але яны любяць людзей, якія любяць сабакаў.
— Лондан не фатаграфаваўся з сабакам.
— Ага, Лондан цяпер у Лондане.
— Можа, ты хутка будзеш у Акапулька, — смяюся я.
— А дзе гэта — Акапулька?
— У іх там вялікі акіян, прыгожы і сіні.
— Акіян мне не падабаецца, я не ўмею плаваць. Я хачу паехаць у Амерыку.
— Усе ў Амерыцы ўмеюць плаваць, ва ўсіх дома ёсць басейн.
— Я б паплаваў у басейне, а не ў акіяне. Я чуў, што вада ў басейне лагодная, чыстая, блакітная і карысная для скуры.
Пэўны час маўчым. Чуем гук алюмініевых плітаў, з якіх складаецца дом — злосны гук, нібы нехта страляе дробнымі кулямі. Дамы з брызенту і пластыкавых панэляў трапечуць ад ветру, быццам тысячы паветраных змеяў. Акапулька ўздымае жменю пяску. Вецер нясе пясок прэч. Трохі пяску трапляе нам у твар, і Акапулька ўсміхаецца.
— Бог не спіць, — кажа ён. Я маўчу.
— Раней у лагеры былі сабакі. — Акапулька тут жыў яшчэ да мяне, ён амаль даўжэй за ўсіх жыве ў лагеры.
Тут была процьма чорных сабакаў. Яны былі нашымі сябрамі, нашымі абаронцамі. І хоць ежы было няшмат, сабакі ніколі не галадалі. Жанчыны клікалі іх, калі дзіця прысаджвалася пакакаць, і сабакі былі тут як тут. Яны чакалі, пакуль дзіця скончыць сваю справу, начыста вылізвалі яго азадак, а пасля з’ядалі яго какешкі. Людзі кідалі ім аб’едкі. Сабакі былі карысныя і ў іншым. У тыя часы ворагі ўсё яшчэ часцяком нападалі на лагер. Мы хаваліся ў ямах, а сабакі цягалі лісце і рознае смецце, каб накрыць зверху яміну, дзе мы хаваліся. Ворагі праходзілі ля самай яміны і не ведалі, што мы там.
Але аднойчы здарылася так, што Чырвоны Крыж не прывозіў ежу цягам двух тыдняў, бо ворагі не давалі іх самалёту прызямліцца. Мы былі галодныя настолькі, што забілі некалькі сабакаў і зварылі з іх поліўку з перцам. Праз некалькі дзён супрацоўнікаў Чырвонага Крыжа прапусцілі, і ежа прыехала. Сабакі крыху насцярожыліся, але выглядала на тое, што яны разумелі — мы не вінаватыя.
Другі раз ежы не было вельмі доўга. Тады нам удалося злавіць толькі некалькі сабакаў. Некаторыя з іх уцяклі, як толькі мы наблізіліся, але некалькіх мы схапілі, прыгатавалі і з’елі. Пасля гэтага сабакаў не бачылі. Тыя, што ўцяклі, трымаліся падалей. Аднойчы дзіця прысела на кукішкі і вырашыла пакакаць. Калі ж маці адвярнулася, з паўтузіна сабакаў, што некалі збеглі, выскачылі аднекуль і накінуліся на дзіцятка. Пакуль маці крычала, яны разарвалі яго на шматкі і ўцяклі, трымаючы ў зубах кавалкі дзіцячага мяса. Некаторыя мужчыны ладзілі на сабакаў засады і некалькіх забілі. Яны кажуць, што сабакі зрабіліся лютымі, як ільвы. І больш іх не відаць. Кажуць, гэта ўсё праз вайну.
Я падумаў, што хачу запытацца пра гэта ў сястры Норы. Акапулька, быццам прачытаў мае думкі, папрасіў мяне нікому пра гэта не гаварыць. Ён сказаў, што ў лагеры ніхто не любіць згадваць сабакаў.
— Я не ўпэўнены, што фатограф сёння прыйдзе, — прамовіў я.
— Часам мне падаецца, што ў маёй галаве засела куля, — сказаў Акапулька.
— Калі б у тваёй галаве была куля, ты б адразу памёр.
— Яна прайшла праз хворае вуха. Я чую выбухі ў галаве, стрэлы, галасы, што крычаць: банза, вырадак, выходзь, мы сёння пап’ем тваёй крыві, а пасля чую пах карбіду, пораху і паленай саломы. Я не люблю паху дыму, калі жанчыны гатуюць на агні, бо з маёй галавы пачынаюць вылятаць кулі.
— У Амерыцы ў цябе ўсё наладзіцца. Яны не гатуюць на агні, у іх электрычнасць.
— Ты ўсё ведаеш, Закі. Адкуль ты ўсё гэта ведаеш, ты ж ніколі там не быў...
— Я чытаю многа кніжак, у кніжках шмат чаго напісана, а часам яны таксама расказваюць гісторыі, — адказаў я.
— А я не люблю кнігі, дзе няма малюнкаў. Я люблю кнігі з вялікімі каляровымі малюнкамі.
— Не ва ўсіх кніжках ёсць малюнкі. Толькі ў кніжках для дзяцей.
— Я стаміўся фатаграфавацца і дасылаць здымкі за мяжу ў сем’і, якія мяне не хочуць. Амаль усе, з кім я трапіў у лагер, знайшлі сабе сем’і і цяпер жывуць за мяжою. Адзін мой сябар даслаў мне фотаздымак з аднаго месца, завецца Дакота. Чаму ніводная сям’я не ўсынавіла мяне? Думаеш, ім не падабаецца мой твар?
— Гэта толькі ўдача, табе пакуль проста не пашчасціла.
— Часам мне хочацца ўступіць у Маладую Брыгаду, але баюся: кажуць, яны прымушаюць паліць “траўку”, і піць кроў, і клясціся, што не пашкадуеш ніводнай жывой душы, нават сваіх бацькоў.
— Сястра Нора раззлуецца на цябе за такія словы. Ты ж ведаеш, яна так для нас стараецца і Чырвоны Крыж таксама. Яны спрабуюць знайсці для цябе сям’ю.
— Там, у Дакоце, мабыць, вельмі шмат камянёў.
— Чаму ты так кажаш?
— Проста гэтае слова так гучыць — нібы мноства вялікіх камянёў раптам коцяцца адзін за адным.
— А я хачу туды, дзе анёлы.
— Ты пра Лос-Анджэлес?
— Яны перабілі амаль увесь мой народ, усіх, хто не мог правільна вымавіць імя галоўнага паўстанца, яны казалі, што мы не зможам вымавіць Цофа, мы ўсе казалі Тофа, і яны працягвалі нас забіваць. Мой сябар тут, у лагеры, навучыў мяне казаць Цофа, ён тлумачыў, што я мушу вымаўляць гэтае імя так, нібыта ў роце пясок. Нібы жвір на языку. Цяпер я ўмею яго казаць і так, і так.
— Добра. Калі ты паедзеш у Амерыку, навучышся размаўляць, як яны. Будзеш спрабаваць праглынуць язык, вымаўляючы словы па-іхнаму, быццам камяк у роце захрас.
— Трэба ісці. Хутка ўжо абед.
— У мяне няма сілы біцца. Штораз як прыходзіць абед, я пачынаю баяцца. Калі б толькі са мной была маці, я б не быў перамешчаным. Яна б гатавала для мяне, і мне б не трэба было штораз біцца за ежу.
Мы абодва глянулі на дым, што віўся ўверх з буданоў, дзе некаторыя жанчыны гатавалі даву. [1] Тых, у каго ёсць маці, лёгка адрозніць, бо з іх буданоў у абед заўжды падымаецца дым. Я раздумваў, ці знойдзем мы з Акапулькам нарэшце сям’ю, бо мы, перамешчаныя асобы, сем’яў не мелі. А ў большасці з тых, хто выехаў за мяжу, сям’я была. Я пра гэта не кажу Акапульку, я не хачу, каб ён пачаў успамінаць сваіх бацькоў, якія не маглі вымавіць “Цофа”. Я неяк чуў, як нехта ў лагеры казаў, што калі б Бог хацеў, каб мы маглі сказаць “Цофа”, ён быў даў нам языкі, здольныя на такое.
— Пайшлі са мной, я дапамагу табе біцца за ежу, — кажу я Акапульку.
— Табе не трэба біцца, Арланда. Усе дзеці цябе паважаюць, кажуць, што ты нікога і нічога не баішся, што сястра Нора любіць цябе, і яшчэ яны кажуць, што ў цябе ёсць кніга, куды ты запісваеш усё кепскае, што робяць людзі, а пасля даеш яе пачытаць сястры Норы, і вы абодва чытаеце і трасяце галовамі, і смеяцеся, як amariya and ango [2], як муж і жонка.
Мы падняліся і накіраваліся да накрытага хвалістымі плітамі будана, дзе мы звычайна абедалі. Я чуў пах давы, гэта заўжды была адна і тая ж дава, тыя самыя зялёныя мухі і тыя самыя пагнутыя, напаўскамечаныя алюмініевыя талеркі, але мы ўсё роўна біліся за ўсё гэта.
Кімано спачатку пабачыў мяне і пачаў гукаць, хутка да яго далучыліся Аруба, Ерусалім, Адстой, Гамбургер, Маёрка і іншыя. Галоўная кухарка стаяла перад талеркамі з давай і зялёным супам. На яе твары быў асаблівы выраз — быццам у мужчыны, які хутка пабачыць дзвюх прыгожых жанчын, што зняславяцца бойкамі і раздзяваннем у яго прысутнасці. Яна пагразіла нам пальцам і сказала:
— Сёння ніякіх боек, хлопцы.
Гэтага сігналу мы і чакалі, каб рынуцца з месца. Дава і суп расплюхаліся на падлозе. Некаторыя спрабавалі зачарпнуць крыху ў рот, б’ючыся за талерку, на выпадак, калі ім нічога не дастанецца пасля бойкі. Я схапіў кавалак давы і кінуў яго Акапульку, і ўжо быў учапіўся пальцамі ў талерку супу, як Адстой выбіў яе, і суп выліўся на падлогу. Ён засмяяўся сваім шалёным смехам гіены і прасычэў: пракажоны можа не ўмець даіць карову, але заўжды ведае, як выліць малако ў вядро. Кухарка працягвала крычаць: гэй, хопіць біцца, па адным, станьце ў чаргу, давы хопіць на ўсіх. Мне ўдалося выхапіць міску з рэшткамі супу, і, зрабіўшы знак Акапульку, я пачаў прабірацца праз натоўп. Мы прыселі на кукішкі за кухняй-буданом і пачалі засоўваць пальцы ў ежу, вольнай рукою адганяючы вялізных мух. У нас было два цвёрдыя кавалкі давы і вельмі мала супу. Я з’еў некалькі прыгаршчаў і выцер рукі аб шорты, пакінуўшы астатняе Акапульку. Яму было нялёгка — даводзілася адганяць мух і ад хворага вуха, і ад талеркі з ежай, і таму ён падзякаваў мне вачыма.
Я памятаю, як сястра Нора дала мне пачытаць кнігу пра беднага хлопчыка, які жыў у Англіі ў даўнія часы. Той прасіў дабаўкі ў кухара. На малюнку хлопчык не падаваўся мне такім ужо бедным. Усе хлопчыкі ў кнізе насілі паліто і капелюшы, іх нават абслугоўвалі. Нам жа трэба біцца, і калі б мы папрасілі ў кухаркі дабаўкі, яна б паказала на раскіданыя кавалкі давы і на разліты на падлозе суп і сказала, што мы любім займацца марнатраўствам. Аднойчы я загаварыў з сястрой Норай пра абеды і бойкі, але яна сказала, што не хоча ў гэта ўмешвацца. Упершыню я стаў сведкам таго, як яна адмовілася знайсці рашэнне нейкай праблемы. Яна патлумачыла, што не працуе на Чырвоны Крыж і гасцюе тут гэтаксама, як мы.
Я пачаў думаць, як адкараскацца ад Акапулька, мне трэба было крыху пабыць аднаму, але не хацелася зрабіць яму балюча. Я папрасіў яго занесці талеркі назад у кухню-будан. Іх не трэба было мыць, бо мы ўжо чысцютка вылізалі ўсё языкамі.
Калі Акапулька скіраваўся з талеркамі ў будан, я ціхенька збег.
[1] Дава — традыцыйная нігерыйская страва.
[2] Amariya and ango — жаніх і нявеста (з мовы хаўса).
© E. C. Osondu, 2011
