Містэр Джон Вансітарт Сміт, сябра Лонданскага каралеўскага таварыства, быў чалавекам, чыя энергія ў дасягненні мэты і яснасць думкі маглі высунуць яго ў першыя шэрагі навукоўцаў. Аднак ён быў ахвярай уласных амбіцый, якія штурхалі яго на спазнанне шматлікіх навук, замест таго каб засяродзіцца і зрабіцца першым у адной з іх.
У маладосці ў яго былі здольнасці да заалогіі і батанікі, за што сябры празвалі яго Дарвінам, але за крок да звання прафесара ён раптоўна скончыў свае штудыі і зацікавіўся хіміяй. Доследы ў галіне спектру металаў прынеслі яму сяброўства ў каралеўскім таварыстве, але ён зноў парваў з гэтай навукай, год не з’яўляўся ў лабараторыі, а пасля далучыўся да Усходняга таварыства і выдаў працу па іерагліфічных і дэматычных надпісах Эль-Каба — яшчэ адзін прыклад размаітасці і непастаянства ягоных зацікаўленняў.
Але нават найвялікшыя легкадумнікі нарэшце спыняюцца ў сваіх пошуках. Так адбылося і з Джонам Вансітартам Смітам. Чым больш ён заглыбляўся ў таямніцы егіпталогіі, тым больш захапляўся агромністым колам пытанняў, што паўставалі перад ім, і той надзвычайнай важнасцю прадмета, даследаванне якога абяцала кінуць прамень святла на зародак чалавечай цывілізацыі і крыніцу развіцця мастацтва і навукі. Таму містэр Сміт неадкладна ажаніўся з маладой дзяўчынай-егіптолагам, што займалася шостай дынастыяй, і, маючы добры грунт, засеў за збіранне матэрыялаў для работы, якая мусіла аб’яднаць даследаванні Лепсіюса і Шампальёна. Напісанне гэтага артыкула вымагала частых паездак у Луўр, дзе захоўваецца багатая егіпецкая калекцыя, але не так даўно, недзе ў сярэдзіне кастрычніка, з ім здарылася дзівосная прыгода.
Цягнікі сунуліся марудна, канал быў неспакойны, таму навуковец прыехаў у Парыж раздражнёны і разгублены. Ледзь зайшоўшы ў “Гатэль дэ Франс” на вуліцы Лафіт, ён адразу ўпаў на канапу, але праз пару гадзінаў зразумеў, што не зможа заснуць, і таму, нягледзячы на стому, вырашыў накіравацца ў Луўр, развязаць адно пытанне і вярнуцца дадому вячэрнім цягніком. На дварэ імжыла, ён надзеў паліто і рушыў. У Луўры яму ўсё было знаёма, і ён хутка адшукаў патрэбную залу з папірусамі.
Нават самыя гарачыя прыхільнікі Джона Вансітарта Сміта наўрад ці маглі б сказаць, што ён прыгожы мужчына. Глюгавы нос і вострае падбароддзе паказвалі на з’едлівы характар і выбітны інтэлект. Ён трымаў галаву як птушка і ў размове па-птушынаму дзёўб сваіх суразмоўцаў нязгодамі і пярэчаннямі. Стоячы з паднятым да вушэй каўняром паліто, ён мог бачыць у шкляной вітрыне свой нязграбны адбітак. Тут ён пачуў, як у яго за спінай нейкі ангелец рэзка выгукнуў: “Глянь, які дзівак!”
Навуковец меў схільнасць да дробнай пыхлівасці, а таму з падкрэсленай грэблівасцю ставіўся да меркавання абываталяў. Ён сціснуў вусны і ўтаропіўся ў сувой папіруса, а яго сэрца адразу ж напоўнілася непрыязнасцю да вандроўнага племені брытаў.
— Ага, — прамовіў іншы голас, — ён напраўду нейкі незвычайны хлопец.
— А ведаеш, — сказаў першы, — можна падумаць, што ён праз пастаяннае сузіранне мумій і сам стаў падобны да муміі.
— У яго дакладна егіпецкія рысы твару, — прамовіў другі.
Джон Вансітарт Сміт павярнуўся, збіраючыся паставіць на месца сваіх суайчыннікаў з’едлівай заўвагай. Аднак, як ні дзіўна, двое маладых мужчын стаялі спінамі да яго і глядзелі на служку Луўра, што наводзіў бляск на медных вырабах у іншым канцы залы.
— Картэр будзе нас чакаць каля Пале-Раяля, — зірнуўшы на гадзіннік, сказаў адзін з турыстаў, і яны сышлі, пакінуўшы навукоўца сам-насам з ягонымі папірусамі.
“Цікава, што гэтыя пустасловы называюць егіпецкімі рысамі твару”, — падумаў Джон Вансітарт Сміт, і прыўстаў, каб пабачыць твар служкі. Цяжка было ўявіць, але гэта быў менавіта той тып твару, з якім ён быў так добра знаёмы са штудый. Правільныя застыглыя рысы, шырокія бровы, акруглае падбароддзе, цемнаваты колер скуры... ён быў дакладнай копіяй незлічоных статуй, мумій і выяваў, якія ўпрыгожвалі сцены залы.
Абсалютнае падабенства. Мужчына мусіў быць егіпцянінам. Дастаткова было зірнуць на ягоныя вуглаватыя плечы і вузкія сцёгны, каб пераканацца ў гэтым.
Джон Вансітарт Сміт наблізіўся да служкі. Яму было цяжка распачаць размову, бо ён вагаўся перад выбарам паміж паблажлівым тонам старэйшага і добразычлівым тонам роўнага. Калі ён падышоў бліжэй, чалавек павярнуўся да яго тварам, але ягоны позірк быў засяроджаны на працы. Было нешта нечалавечае і надзвычайнае ў ягоным выглядзе. Скура на шчоках і скронях была шкляная і бліскучая, як лакіраваны пергамент. На ёй не было ні і знаку пораў. Немагчыма было ўявіць ані кроплі вільгаці на гэтай сухой паверхні. Ад брыва да падбароддзя твар быў спярэшчаны мільёнам далікатных зморшчынак, якія пераліваліся і перапляталіся, нібы сама прырода імкнулася паказаць, якія дзівосныя і мудрагелістыя візэрункі яна ўмее ствараць.
— Дзе знаходзіцца калекцыя Мемфіса? — запытаў навуковец па-французску з інтанацыяй чалавека, які прыдумаў пытанне толькі для таго, каб распачаць гутарку.
— Там, — суха адказаў служка, кіўнуўшы ў іншы бок залы.
— Вы ж егіпцянін, праўда? — спытаў ангелец.
Служка падняў свае дзіўныя цёмныя вочы на суразмоўцу. Яны былі як шкляныя, з туманным сухім бляскам. Такіх вачэй Сміт яшчэ ніколі не бачыў у жывога чалавека. Як толькі іх позіркі сустрэліся, Сміт заўважыў моцнае хваляванне, якое расло і паглыблялася, пакуль не ператварылася ў нешта паміж жахам і нянавісцю.
— Не, мсье, я француз.
Чалавек рэзка павярнуўся і заглыбіўся ў работу. Навуковец яшчэ хвіліну глядзеў на яго ў здзіўленні, а пасля вярнуўся на сваё месца ў далёкім кутку за дзвярыма, каб працягнуць працу над папірусамі. Але ягоныя думкі так і не змаглі вярнуцца ў папярэдняе рэчышча. Яны ўсё круціліся вакол загадкавага служкі з тварам сфінкса і пергаментнай скурай.
“Дзе ж я бачыў такія вочы?” задумаўся Вансітарт Сміт. “У ім нешта ад яшчаркі, ад паўзуноў. У яго змяіная скура”. Ён занурыўся ў заалагічныя развагі. “Гэта бліскучы эфект. Але тут нешта большае. На твары была пячатка магутнасці, мудрасці — я бачыў гэта — і стомы, вонкавай стомы, і невымоўнага адчаю. Канечне, можа быць, гэта ўсё мая хворая фантазія, але я ніколі не быў так моцна ўражаны. Божа мой, я мушу зірнуць яшчэ раз!” Ён падняўся і абышоў егіпецкія залы, але чалавек, які растрывожыў ягоную цікаўнасць, знік без следу.
Навуковец зноўку зашыўся ў ціхі кут і вярнуўся да сваіх занатовак. Ён вышукваў патрэбную інфармацыю з папірусаў, і яму заставалася толькі запісваць, пакуль усё не выветрылася з памяці. Нейкі час аловак спрытна вандраваў па паперы, але з цягам часу радкі папаўзлі ўніз, словы зрабіліся размытымі, і ўрэшце аловак упаў на падлогу, а галава навукоўца схілілася на грудзі.
Стомлены дарогай, ён так моцна заснуў у сваім зацішным кутку за дзвярыма, што ані бразганне аховы, ані крокі наведнікаў, ані хрыплы званок, што сігналізаваў пра закрыццё музея, не змаглі абудзіць яго.
Змрок перайшоў у цемру, сумятня на вуліцах сунялася, апоўначы пачуўся звон з Нотр-Дама, і толькі цёмная адзінокая постаць містэра Сміта хавалася ў маўклівай цемрадзі залы. Недзе каля гадзіны ночы Вансітарт Сміт глыбока ўздыхнуў і прачнуўся. Спачатку ён падумаў, што заснуў ва ўласным кабінеце. Але пры ясным святле месяца ягоныя вочы хутка прабегліся па бясконцых шэрагах мумій і напаліраваных вітрын, і стала зразумела, дзе ён і як сюды трапіў. Нервы яго былі ў парадку. У яго нават была асаблівая слабасць да нечаканых прыгодаў. Расцягнуўшы вусны ва ўсмешцы, ён паглядзеў на гадзіннік і захіхікаў. Гэты выпадак паслужыць займальнай показкай для яго новай работы і разбавіць грувасткія і глыбакадумныя развагі. Ён крыху змерз, але пачуваўся бадзёра. Не дзіўна, што ахоўнікі не заўважылі яго за цёмнымі дзвярыма.
Яго ўразіла глыбокая цішыня. Ні ўнутры, ні вонкі не было ні гуку. Ён быў сам-насам з мерцвякамі мёртвай цывілізацыі. А за вокнамі стракацеў горад дзевятнаццатага стагоддзя! Ва ўсёй залі не было ніводнай рэчы, пачынаючы ад засохлага зерня пшаніцы і заканчваючы скрынкай з фарбамі, узрост якой не налічваў бы чатырох тысяч гадоў. Гэта ўсё былі абломкі імперыі, выкінутыя на бераг акіянам часу. Гэтыя парэшткі былі прынесеныя сюды з вялікіх Фіваў, высакароднага Луксора, з цудоўных храмаў Геліёпаліса, з сотняў разрабаваных магільняў. Навуковец акінуў позіркам доўгія маўклівыя постаці, што паблісквалі ў змроку, постаці працаўнікоў, што супакоіліся ў вечным адпачынку, і застыў у пашане і одуме. Нязвыклае пачуццё ўласнай нікчэмнасці агарнула яго. Адхіліўшыся на спінку крэсла, ён летуценна паглядзеў у далячынь калідораў, залітых срэбрам месячнага святла. Недзе ў канцы калідора ён заўважыў жоўтае святло лямпы.
Джон Вансітарт Сміт выпрастаўся і замёр. Святло паволі набліжалася, час ад часу спынялася і зноў пасоўвалася далей. Чалавек, што нёс лямпу, рухаўся бясшумна. У мёртвай цішыні не было і намінкі на крокі. У галаве ангельца пранеслася думка пра рабаўнікоў. Ён заціснуўся ў кут. Цяпер лямпа была ў суседняй зале, але крокаў усё яшчэ не было чуваць. З трымценнем, падобным да страху, навуковец зірнуў на твар, што быў асветлены лямпай. Постаць была ў цені, але ён разгледзеў дзіўнае ўсхваляванае аблічча чалавека. Тыя самыя металічна-бліскучыя вочы і трупная скура служкі, з якім ён размаўляў удзень.
Вансітарт Сміт памкнуўся быў да яго, каб патлумачыць, як ён тут апынуўся, і папрасіць вывесці яго праз чорны ход. Але калі чалавек увайшоў у залу, у яго рухах было столькі таямнічасці, што ангелец стрымаўся. Гэта быў не звычайны абход. Служка быў абуты ў мяккія тапачкі, ступаў на дыбачках і азіраўся па баках, а святло лямпы трымцела ад яго ўсхваляванага подыху. Вансітарт Сміт зноў заціснуўся ў кут і пільна сачыў за ім, перакананы, што тут нейкая таямніца ці нават злачынства.
Цяпер служка рухаўся ўпэўнена. Ён імкліва падбег да вітрыны і, дастаўшы ключ з кішэні, адчыніў яе. З верхняй паліцы дастаў мумію і з вялікай пяшчотай і хваляваннем паклаў на падлогу. Побач паставіў лямпу і сеў каля яе ў позу лотаса. Дрыготкімі пальцамі ён пачаў разгортваць сувоі савана. Калі апошнія слаі палатна былі знятыя, моцны водар ахапіў залу і араматычныя палачкі ўпалі на мармуровую падлогу.
Джон Вансітарт Сміт зразумеў, што гэтую мумію яшчэ ніколі не разгортвалі. Дзея неверагодна займала яго. Сачыў ён з цікаўнасцю, і ягоная птушыная галава паволі высоўвалася з-за дзвярэй. Калі ж нарэшце апошні слой быў зняты з чатырохтысячагадовай галавы, ён ледзь стрымаў вокліч захаплення. Каскад доўгіх чорных бліскучых валасоў спадаў на рукі служкі. Далей з-пад тканіны паказаўся нізкі белы лоб з далікатна выгнутымі бровамі. Нарэшце адкрыліся яркія, глыбокія вочы з пышнымі веямі, нос ідэальнай формы і салодкі пачуццёвы рот. Твар быў незвычайнай прыгажосці, і толькі пасярод ілба цямнела нейкая карычневая пляма. Зрэнкі Вансітарта Сміта павялічыліся, і ён працягваў утароплена глядзець, ціўкаючы ад задавальнення.
Аднак гэта было нішто ў параўнанні з тым, што адчуваў служка. Ён узняў рукі ў паветра, выбухнуў чаргой шурпатых словаў, схіліўся над муміяй, абняў і пачаў цалаваць яе вусны і бровы.
— Мая маленькая! — прастагнаў ён па-французску. — Мая бедная дзяўчынка!
Ягоны голас быў поўны пачуцця, незлічоныя зморшчынкі дрыжэлі і перапляталіся, але бліскучыя вочы — навуковец бачыў гэта ў святле лямпы — былі ўсё такія ж сухія, як дзве сталёвыя пацеркі. Праз некалькі хвілінаў ён схіліў сутаргавы твар над прыгожай галавой. Раптам пасміхнуўся, прамовіў нейкія словы на незнаёмай мове і рашуча ўстаў.
У цэнтры залы была круглая вітрына, за якой знаходзілася калекцыя пярсцёнкаў і каштоўных камянёў ранняга Егіпта. Служка падышоў да яе і адчыніў. Збоку ён паставіў лямпу і маленькі гліняны збанок, што дастаў з кішэні. Пасля ён узяў з вітрыны жменю пярсцёнкаў і з сур’ёзным выразам твару пачаў змазваць адзін за адным вадкасцю са збаночка. Ён расчаравана адкладаў адны і браўся за іншыя. Адзін з іх, масіўны пярсцёнак з вялікім крышталём, ён з жарсцю схапіў і пачаў націраць. І тут жа радасна выгукнуў і ўзмахнуў рукой, зачапіўшы збанок з вадкасцю, што расцяклася па падлозе ледзь не да таго месца, дзе хаваўся містэр Сміт. Служка дастаў чырвоную насоўку і, выціраючы, наблізіўся да кута, дзе праз хвілю сутыкнуўся тварам да твару з сваім назіральнікам.
— Выбачайце, — сказаў Джон Вансітарт Сміт з усёй ветлівасцю, якую толькі можна ўявіць. — Я меў неасцярожнасць заснуць тут за дзвярыма.
— І вы падглядалі за мной? — спытаў чалавек па-ангельску з атрутным выразам на мёртвым твары.
Навуковец ніколі не хлусіў.
— Трэба прызнаць, — сказаў ён, — што я пабачыў вашыя рухі, і яны абудзілі ўва мне невымоўную цікаўнасць.
Чалавек дастаў з-за пазухі нож.
— Калі б я заўважыў вас на дзесяць хвілінаў раней, — сказаў ён, — я б працяў вам сэрца. Калі дакранецеся да мяне ці паспрабуеце спыніць, вы нябожчык.
— Я зусім не хачу вам замінаць, — адказаў навуковец. — Я апынуўся тут выпадкова. Усё, што я прашу, дык гэта вашай ласкі паказаць мне выхад адсюль. — Ён звяртаўся вельмі пачціва да чалавека, які ўсё яшчэ прыціскаў вастрыё нажа да далоні левай рукі, нібы запэўніваючыся ў ягонай вастрыні, а твар быў перакошаны злоснай усмешкай.
— Калі б я падумаў… — прамовіў ён. — Але не, магчыма, усё да лепшага. Як вашае імя?
— Джон Вансітарт Сміт.
— Вансітарт Сміт, — паўтарыў служка. — Ці не той Вансітарт Сміт, што апублікаваў у Лондане працу па Эль-Каба? Я бачыў рэцэнзію на яе. Вашыя веды пра прадмет нікчэмныя.
— Сэр! — выгукнуў егіптолаг.
— Хаця гэта ўсё ж лепей за многіх нават з большымі амбіцыямі. Сутнасць жыцця старажытнага Егіпта не ў тых надпісах і помніках, пра якія вы пішаце так шмат, а ў нашай таемнай філасофіі і містычных ведах, пра якія вы нічога або амаль нічога не ведаеце.
— Нашай філасофіі! — паўтарыў навуковец, шырока раскрыўшы вочы, і раптам прамовіў: — Ладна, ладна, зірніце на твар муміі!
Незнаёмец павярнуўся і асвяціў твар мёртвай жанчыны. Стогн адчаю працяў залу. Паветра ўжо знішчыла ўсё мастацтва муміфікацыі. Скура абсыпалася, вочы запалі, бледныя вусны агалілі жоўтыя зубы, і толькі цёмная пляма на ілбе сведчыла пра тое, што гэта быў той самы твар, які ўражваў маладосцю і прыгажосцю яшчэ колькі хвілінаў таму.
Чалавек склаў рукі ў горычы і жаху. А затым, пераадольваючы сябе, зноў зірнуў на ангельца.
— Нічога, — сказаў ён дрыготкім голасам. — Цяпер ужо нічога. Я прыйшоў сюды сёння з рашучым намерам здзейсніць нешта важнае. І здзейсніў. Я разгадаў загадку жыцця. Стары праклён зняты. Я магу ўз’яднацца з ёю. Што цяпер значыць яе бяздушная абалонка перад душой, якая чакае мяне па той бок заслоны!
— Лухта нейкая, — прамовіў Вансітарт Сміт, усё больш задумваючыся, што ён рабіцьме з гэтым вар’ятам.
— Час надышоў, і я мушу ісці, — працягваў чалавек. — Прыйшоў момант, якога я чакаў усё сваё жыццё. Але спачатку я мушу вас вывесці адсюль. Хадземце за мной.
Узяўшы лямпу, ён павярнуўся і павёў навукоўца праз егіпецкія, асірыйскія і персідскія залы. На выхадзе ён адчыніў дзверы і спусціўся па каменных сходах. Ангелец адчуў прахалоду свежага паветра. Тут ён убачыў яшчэ адны дзверы каля выхаду. Справа ад іх спыніўся ягоны апанент, асвятляючы жоўтым святлом лямпы вуліцу.
— Зайдзіце! — ціха прамовіў служка.
Вансітарт Сміт завагаўся. Ён спадзяваўся, што настаў канец начным прыгодам. Але цікаўнасць перамагла. Ён не мог сысці без разгадкі. Таму і рушыў за сваім спадарожнікам у асветлены пакой.
Гэта быў маленькі пакойчык, нібыта прызначаны для кансьержа. Полымя іскрылася праз засланку каміна. Збоку стаяла кушэтка, насупраць грубае драўлянае крэсла, а пасярод круглы стол, на якім засталіся рэшткі вячэры. Акінуўшы вокам пакой, наведнік адзначыў, што ўсе прадметы ў пакоі належалі да антыкварыяту выкшталцонага майстэрства. Кандэлябры, ваза над камінам, прылады для вогнішча, арнамент на сценах — усё гэта было з далёкай мінуўшчыны. Чалавек з цяжкім калючым позіркам сеў на край ложка і паказаў госцю на крэсла.
— Можа, у гэтым ёсць рацыя, — сказаў ён на бліскучай ангельскай. — Можа, напраўду варта пакінуць пасля сябе аповед як папярэджанне ўсім, хто паставіць уласны розум вышэй за законы прыроды. Я пакіну яго вам. Можаце скарыстацца ім як вам будзе заўгодна. Я кажу вам гэта на парозе ў іншасвет.
Як вы здагадаліся, я егіпцянін — не з рабоў, што цяпер насяляюць дэльту Нілу, але адзіны нашчадак таго магутнага і жорсткага народа, што ўтаймаваў габрэяў, адсунуў эфіопаў назад у паўднёвыя пустэльні, стварыў усе велічныя шэдэўры, што выклікаюць зайздрасць і захапленне нашчадкаў. Я нарадзіўся ў часы праўлення Тутмаса, за сямнаццаць стагоддзяў да нараджэння Хрыста. Вы адхіснуліся. Пачакайце, і вы пабачыце, што я выклікаю хутчэй жаль, чым жах.
Мяне завуць Сосра. Мой бацька быў галоўным святаром Асірыса ў вялікім храме Аварыса, што знаходзіцца цяпер ва ўсходняй частцы дэльты Нілу. Я выхоўваўся ў храме і вучыўся ўсім тым містычным мастацтвам, пра якія гаворыцца ў вашай Бібліі. Я быў здольным вучнем. Да шаснаццаці гадоў авалодаў усім, чаму мяне мог навучыць мудры святар. Далей я вывучаў таямніцы прыроды самастойна і не з кім не дзяліўся сваімі ведамі.
Ні над чым я так доўга не працаваў, як над прыродай чалавечага жыцця. Я занурыўся ў вывучэнне законаў прыроды. Тады задачай медыцыны было знішчэнне хваробы ў перыяд яе ўзнікнення. Але мне здавалася, што можна вынайсці сродак, які ўмацуе цела ад слабасці і смерці. Няма сэнсу пераказваць усе мае доследы. Вы ўсё адно не зразумееце. Я праводзіў эксперыменты часткова на жывёлах, часткова на рабах, часткова на самім сабе. Нарэшце я атрымаў рэчыва, якое пры ўвядзенні ў кроў умацоўвала цела ад хваробаў, старасці і смерці. Яно не даравала абсалютнага бяссмерця, але працягвала жыццё на тысячагоддзі. Я правёў дослед на котцы: зрабіў ёй ін’екцыю, а пасля даваў самыя смяротныя атруты. Котка да гэтай пары жыве ў Ніжнім Егіпце. Ніякага чараўніцтва. Проста хімічнае вынаходніцтва, якое можна паўтарыць і цяпер.
У маладосці неяк вельмі востра любіш жыццё. Мне тады здавалася, што я пазбегнуў усіх чалавечых клопатаў, пераадолеўшы боль і адсунуўшы смерць на няпэўны тэрмін. Са спакойнай душой я ўвёў рэчыва сабе ў вену. Пасля я падумаў, каго б яшчэ ашчаслівіць. Мне быў даспадобы малады і сур’ёзны святар Тота на імя Пармс, які заслужыў маёй увагі праз сваю вернасць навуцы. Я раскрыў яму таямніцу і, з яго згоды, укалоў яму эліксір. Цяпер, думаў я, са мной заўжды будзе сябра аднаго са мной веку.
Пасля гэткага вынаходніцтва я закінуў свае доследы, а Пармс працягваў штудыі з падвойнай сілай. Штодзень я бачыў, як ён працаваў са шклянкамі і дыстылятарам у храме Тота, але ён амаль нічога не казаў пра вынікі сваёй працы. Я часта хадзіў па горадзе і азіраўся вакол у эйфарыі ад усведамлення, што ўсё памрэ, а я застануся. Людзі схіляліся перада мной, бо слава пра маю вучонасць разляцелася па свеце.
Пачалася вайна з гіксосамі, і вялікі фараон паслаў салдат на абарону ўсходняй мяжы. У горад быў прысланы новы старэйшына, каб уратаваць яго ад захопнікаў. Я шмат чуў пра прыгажосць ягонай дачкі, але аднойчы на шпацыры мы з Пармсам сустрэлі яе ў паланціне, што неслі рабы. Мяне працяла каханнем як маланкай. Душа пакінула мяне. Я быў гатовы кінуцца да ног тых, што неслі яе. Гэтая дзяўчына была створаная для мяне. Жыць без яе было немагчыма. Я пакляўся галавой Гора, што яна будзе маёй. Я пакляўся святару Тота. Ён адвярнуўся ад мяне з тварам, чарнейшым ад ночы.
Я не буду расказваць пра нашыя заляцанні. Яна пакахала мяне гэтак жа моцна, як і я яе. Мне стала вядома, што Пармс пабачыў яе раней і прызнаўся ў каханні, але я пасміхаўся з ягонай жарсці, бо ведаў, што яе сэрца належыць мне. Наш горад ахапіў паморак, многія паміралі, але я працягваў рукі да хворых і даглядаў іх, не баючыся заразіцца. Яна дзівілася маёй самаахвярнасці. А я раскрыў ёй таямніцу і маліў, каб яна пагадзілася ўжыць мой эліксір.
— Твая кветка ніколі не завяне, Атма, — казаў я. — Усе рэчы прамінуць, а мы з табой і нашае ўзаемнае каханне перажыве вялікія піраміды.
Але яна была сарамлівай і па-дзявоцку ўпартай.
— Хіба гэта слушна? — пыталася яна. — Хіба гэта не супярэчыць волі багоў? Калі б вялікі Асірыс пажадаў, каб мы жылі вечна, хіба ён не дараваў бы нам бяссмерце?
Словамі, поўнымі пяшчоты і кахання, я пераконваў яе, а яна ўсё вагалася. Гэта быў важны для яе крок. Яна абяцала падумаць да раніцы. Уранку я мусіў даведацца пра яе рашэнне. Урэшце, адна ноч — гэта не так шмат. Яна хацела памаліцца Ісідзе і папрасіць парады.
З цяжкім прадчуваннем я пакінуў яе з пакаёўкай. Назаўтра, калі ранішняе ахвярапрынашэнне скончылася, я паспяшаў да яе дома. Спалоханы раб сустрэў мяне на ўваходзе.
— Спадарыня захварэла, — сказаў ён. — Моцна захварэла.
У шаленстве я распіхаў служак і праз залы і калідоры прабраўся да пакоя Атмы. Яна ляжала на пасцелі, на падушцы ўзвышалася яе галоўка, з бледным тварам і шклянымі вачыма. А на ілбе палымнела самотная цёмная пляма. Знак смерці.
Ці варта расказваць вам пра тыя жахлівыя часы? Месяцамі я быў у шаленстве, ліхаманцы і трызненні, але не мог памерці. Ніводзін араб у пустэльні так не прагнуў спатоліць смагу, як я жадаў смерці. Калі б сталь ці атрута маглі перарваць нітку майго жыцця, я б змог уз’яднацца са сваёй каханай у краіне з вузкай брамай. Я спрабаваў, але гэта не мела сэнсу. Пракляты эліксір быў мацнейшы. Аднойчы ўначы, калі я ляжаў на ложку слабы і разбіты, Пармс, святар Тота, зайшоў у маю спачывальню. Ён стаў у промні святла, і я пабачыў ягоныя вочы, што ззялі шалёнай радасцю.
— Чаму ты дазволіў ёй памерці? — спытаў ён. — Чаму ты не выратаваў яе гэтак жа, як мяне?
— Я спазніўся, — адказаў я. — Але ж і ты яе кахаў. Мы з табой сябры па няшчасці. Ці ж не жахліва цяпер разумець, што мусіш пражыць стагоддзі без яе? Дурні мы, дурні, што лічылі смерць за ворага.
— Ты можаш гэтак казаць, — прамовіў ён з дзікім смехам. — Словы мёдам ліюцца з тваіх вуснаў. Але для мяне яны нічога не значаць.
— Што ты маеш на ўвазе? — спытаў я, падымаючыся на локцях. — Гора замутніла табе розум.
Ягоны твар быў асветлены радасцю, а цела дрыжэла так, нібыта ён уступіў у змову з д’яблам.
— Ведаеш, куды я іду? — спытаў ён.
— Не. Адкуль мне ведаць?
— Я іду да яе, — прамовіў ён. — Яна ляжыць, забальзамаваная, у дальняй магільні пад пальмамі каля гарадской сцяны.
— Чаму ты ідзеш туды? — спытаў я.
— Каб памерці! — пракрычаў ён. — Каб памерці! Я вызваліўся з зямных кайданоў!
— Але эліксір усё яшчэ ў тваёй крыві, — запярэчыў я.
— Я яго перамагу, — адказаў ён. — Я знайшоў мацнейшы сродак, які пераможа яго. Ён ужо ў маіх жылах, і праз гадзіну я памру. Я з’яднаюся з ёю, а ты застанешся тут.
Я бачыў, што ён кажа праўду. Святло ягоных вачэй казала, што ён перамог уладу эліксіру.
— Ты павінен навучыць мяне! — пракрычаў я.
— Ніколі! — адказаў ён.
— Заклінаю цябе мудрасцю Тота, веліччу Анубіса!
— Не старайся, — халодна прамовіў ён.
— Я вынайду яго сам! — пракрычаў я.
— Не здолееш, — адказаў ён. — Я вынайшаў яго выпадкова. Там ёсць адзін складнік, якога ты ніколі не атрымаеш. Ён у пярсцёнку Тота, больш яго няма нідзе.
— У пярсцёнку Тота! — паўтарыў я. — А дзе цяпер пярсцёнак Тота?
— Пра гэта ты ніколі не даведаешся, — адказаў ён. — Ты заваяваў яе каханне. А хто ўрэшце перамог? Я пакідаю цябе з тваім нікчэмным зямным жыццём. Мае ланцугі разбітыя. Я мушу ісці! — Ён павярнуўся і сышоў. Ранкам стала вядома, што святар Тота памёр.
З тае пары я ўвесь час праводзіў у доследах. Я мусіў знайсці падступную атруту, што пераможа эліксір. З ранку да ночы я завіхаўся з трубкай каля печы. Акрамя таго, я сабраў усе папірусы і хімічныя шклянкі святара Тота. На жаль, яны мне нічога не далі. Дзе-нідзе трапляліся кволыя намёкі ці няўцямныя ўрыўкі, але гэта нічога не праясняла. Месяц за месяцам я біўся над формулай. Калі сэрца маё напаўнялася смуткам, я хадзіў да магільні каля пальмаў.
Там, стоячы каля мёртвай дамавіны, інкруставанай каштоўнымі камянямі, я адчуваў яе салодкую прысутнасць і шаптаў ёй, што мы ўз’яднаемся, як толькі мой мёртвы розум развяжа праклятую загадку.
Пармс казаў, што ягонае вынаходніцтва было звязанае з пярсцёнкам Тота. Я памятаў яго. Гэта быў цяжкі і грувасткі пярсцёнак, зроблены не з золата, а з рэдкага металу, што здабывалі ў рудніках гары Гарбал. Вы называеце яго плацінай. Пярсцёнак упрыгожваў крышталь з адтулінай, у якой магло змясціцца некалькі кропляў вадкасці. Таямніца Пармса была не ў метале, бо ў храме было шмат вырабаў з плаціны. Значыць, ён захаваў каштоўную атруту ў крышталёвай адтуліне. Я прыйшоў да гэтай думкі яшчэ тады, калі, разграбаючы ягоныя паперы, натрапіў на адну, у якой гаварылася, што гэта напраўду так і што ўнутры засталося яшчэ крыху не ўжытай вадкасці.
Але як знайсці пярсцёнак? Яго не было на целе Пармса падчас бальзамавання. Гэта я ведаў пэўна. Яго не было і сярод яго асабістых рэчаў. Я дарэмна абшукваў кожны пакой, у якім ён пабываў, кожную скрынку і вазу, кожнага раба, што належаў Пармсу. Я прасейваў пясок, па якім ён хадзіў, але як я ні ўлягаў, пярсцёнка Тота нідзе не было, ані знаку. Магчыма, я б і пераадолеў усе перашкоды, каб не надарылася бяда.
Распачалася вялікая вайна з гіксамі, лучнікі і вершнікі разам з ваяводамі былі разбітыя ў пустэльні. Качэўнікі абрынуліся на нас, як саранча ў сухмень. Ад пустэльні Шур і да вялікага горкага возера ўдзень лілася кроў, а ўначы шугала полымя. Аварыс быў бастыёнам Егіпта, але мы не змаглі ўтрымаць дзікуноў. Горад паў. Войска палегла падчас абароны, а ўсе іншыя, у тым ліку і я, трапілі ў палон.
Гадамі я пасвіў статкі на вялікіх паплавах Еўфрата. Мой гаспадар памёр, ягоны сын пасталеў, а я ўсё яшчэ быў далёка ад смерці. Урэшце я ўцёк на спрытным вярблюдзе і вярнуўся ў Егіпет. Гіксы пасяліліся на заваяванай зямлі. Краінай правіў іх правадыр. Аварыс быў зруйнаваны, горад спалены, ад храма засталася непрыглядная куча друзу. Магільні былі разрабаваныя, помнікі знішчаныя. Ад магільні Атмы не засталося ані знаку. Яна загубілася ў пустэльных пясках, а пальмы, што некалі пазначалі ўваход у магільню, даўно спарахнелі. Паперы Пармса і рэліквіі храма Тота былі або знішчаныя, або разнесеныя па свеце. Усе пошукі былі марныя.
З таго часу мяне пакінула надзея калі-небудзь адшукаць пярсцёнак ці вынайсці падступную атруту. І я пачаў цярпліва існаваць, пакуль эліксір не страціць сваю моц.
Вы не можаце сабе ўявіць, наколькі жахлівы час, вы, чый досвед абмяжоўваецца імгненнем паміж калыскай і магілай! А я магу, бо ўсё жыццё мімаволі дрэйфую па плыні гісторыі. Я быў стары, калі пала Троя. Я быў вельмі стары, калі Герадот трапіў у Мэмфіс. Я быў сагнуты гадамі, калі на зямлю прыйшоў Хрыстос. Але я ўсё яшчэ амаль такі ж, як усе: эліксір усё яшчэ грае ў маёй крыві і абараняе ад таго, чаго я так прагну! Але цяпер я нарэшце пакладу гэтаму канец!
Я абышоў увесь свет, пабываў у розных краінах. Для мяне ўсе мовы свету — як родныя. Іх вывучэнне дапамагала мне бавіць час, які цягнуўся бясконца. Ведалі б вы, наколькі марудна сплывалі эпохі: росквіт сучаснай цывілізацыі, панылае сярэднявечча, цёмныя часы варвараў. Усё за плячыма. Але за ўвесь час я ні разу не паглядзеў ні на адну жанчыну закаханымі вачыма. Атма ведае, што ўсё жыццё я быў верны ёй.
Я займеў звычку чытаць усё, што навукоўцы пісалі пра Старажытны Егіпет. Якім бы ні было маё матэрыяльнае становішча, я заўжды знаходзіў капейчыну на адпаведныя часопісы. Дзевяць месяцаў таму я быў у Сан-Францыска, калі мне трапіўся артыкул пра адкрыццё, зробленае непадалёк ад Аварыса. Сэрца ёкнула, калі я прачытаў, што экскаватар раскапаў некалькі падземных магільняў. У адной з іх была знойдзеная неразгорнутая мумія з надпісам на вонкавым саркафагу, які паведамляў, што тут знайшло супакой цела дачкі гарадскога старэйшыны часоў Тутмаса. Калі вечка саркафагу было паднятае, на грудзях жанчыны археолагі ўбачылі вялікі плацінавы пярсцёнак з крышталём. Вось дзе Пармс схаваў пярсцёнак Тота! Надзейна схаваў, бо ведаў, што ніводзін егіпцянін ніколі не парушыць спакою пахаванага сябра.
У тую самую ноч я выехаў з Сан-Францыска і праз колькі тыдняў быў у Аварысе, калі толькі горы пяску і каменныя руіны можна назваць імем вялікага горада. Я падышоў да французаў, што былі тут на раскопах, і распытаў іх. Мне паведамілі, што мумія разам з пярсцёнкам была адпраўленыя ў Каірскі музей. Я паспяшаў у Каір, але спазніўся: усе знаходкі на запатрабаванне археолага Марыета-бея былі адасланыя ў Луўр. Я накіраваўся сюды, і тут, у егіпецкай залі, амаль праз чатыры тысячы гадоў, я зноў пабачыў Атму і пярсцёнак, які так даўно шукаў.
Але як я мог дакрануцца да іх? Як я мог займець да іх доступ? Мне пашчасціла, што месца служкі музея было вольнае. Я пайшоў да дырэктара, упэўніў яго, што шмат ведаю пра Егіпет. У імпэце нагаварыў лішняга. Ён адзначыў, што мне больш пасавала б пасада прафесара, а не кансьержа. Маўляў, я ведаю больш за яго. Толькі некалькі грубых памылак, дапушчаных мной назнарок, пераканалі яго, што ён пераацаніў мае веды. Тады ён дазволіў мне перанесці мае рэчы ў гэтую каморку. Гэта мая першая і апошняя ноч тут.
Вось уся мая гісторыя, містэр Вансітарт Сміт. Мне больш няма чаго дадаць. Сёння вы бачылі твар жанчыны, якую я кахаў цэлую вечнасць. У вітрыне было шмат пярсцёнкаў, таму я мусіў іх праверыць на плаціну, каб быць пэўным, што гэта менавіта той, што мне патрэбны. Аднаго позірку на пярсцёнак мне хапіла, каб заўважыць, што атрута яшчэ ўнутры, і я нарэшце змагу скінуць з сябе цяжар праклятага здароўя, якое для мяне горш за самую цяжкую хваробу. Я ўсё расказаў. Мне стала лягчэй. Вы можаце расказаць маю гісторыю, а можаце захаваць у таямніцы. Як вам будзе заўгодна. Я мушу вам падзякаваць за тое, што вы выслухалі мяне. Я быў нікчэмным чалавекам, не пераймайцеся на мой конт. Вось дзверы. Яны выходзяць на вуліцу Цівалі. Дабранач!
Ангелец азірнуўся. Нейкі момант у дзвярным вушаку яшчэ была бачная танклявая постаць Сосры. Затым дзверы бразнулі, цяжкі скрыгат клямкі парушыў начную цішу.
На другі дзень пасля вяртання ў Лондан містэр Джон Вансітарт Сміт пабачыў у Таймс кароткую нататку пад назвай “Дзіўнае здарэнне ў Луўры”.
“Сёння раніцай у егіпецкай зале Луўра быў знойдзены труп музейнага служкі, што ляжаў на падлозе, абдымаючы мумію. Абдымкі былі настолькі моцныя, што ахове давялося прыкласці нямала высілкаў, каб раз’яднаць іх. Адна з вітрынаў, у якой захоўваліся каштоўныя пярсцёнкі, была разрабаваная. Паводле меркавання паліцыі, гэты чалавек меў намер скрасці мумію з мэтай продажу прыватным калекцыянерам, але падчас злачынства ў яго здарыўся сардэчны прыступ, які і стаў прычынай смерці. Гэта быў мужчына няпэўнага веку і дзіўнага выгляду. Як высветлілася, ён не меў нікога, хто мог бы аплакаць яго трагічную і заўчасную смерць”.
