1.
Ліхтары і бэз
Напрыканцы мінулага стагоддзя па Менску блукала легенда пра дзявочую банду, удзельніцы якой цёмнымі вечарамі нападалі на хлопцаў, а часам і на дарослых мужчын, ды збівалі іх на горкі яблык.
Росквіт іхнай злачыннай дзейнасці прыпаў на травень, час падрыхтоўкі да іспытаў і той салодкай ляноты, ад якой дапамагае толькі абліванне халоднай вадой і добрая прачуханка. Відаць, зламысніцы даўно не зазнавалі ні першага, ні другога — такія ўжо норавы былі ў тагачасным горадзе Менску, горадзе, што імкліва занепадаў, учадзелы, чапурысты і чысты, як перад канцом свету, і не было на тых дзевак ні госпада бога, ні ўчастковага.
Удзень выдатніцы, актывісткі моладзевага саюза, пакорлівыя дочкі законапаслухмяных бацькоў, пасля школы яны вярталіся дадому, да яшчэ не выпраўленых у крэматорыі памяці плюшавых мядзведзяў і пуставокіх лялек на засланых ружовым канапах, апраналіся ў мяккія хатнія касцюмчыкі пастэльных колераў, вячэралі з татам, мамай і малодшымі братамі, мылі посуд, рабілі хатняе заданне — каб праз некалькі гадзін выйсці, плячо ў плячо, з зараснікаў густога, наркатычна-духмянага менскага бэзу дзесьці ў суседнім раёне.
Цёмных сцежак і дзікага кустоўя ў горадзе хапала. Бэз калыхаўся, і разам з ім калыхаўся вусаты месяц у бяззорным менскім небе. Даўгія ногі ў туфліках на высокім, але не занадта, абцасе ўпэўнена ступалі на вышчарбленую плітку, на мігатлівы водсвет далёкага ліхтара, на бесклапотны цень будучай ахвяры. Яны рабілі сваю справу моўчкі, толькі час ад часу са страшнай цемры ахвяра чула то ззаду, то збоку бомы прыглушанага, вельмі музычнага смеху, таго смеху, які адныя жанчыны страчваюць ужо на другі дзень пасля вяселля, а іншыя захоўваюць на ўсё жыццё. Вядома, што жанчынам не надта зручна біцца ў іхным нелагічным, прыдуманым мужчынамі абутку — але біцца і біць, як вядома, ёсць рознымі відамі спазнання свету.
Пачыналася ўсё з дакладна разлічанага ўдару вострым мыском паміж ног — настолькі ж моцнага, наколькі й нечаканага, бо не было ніводнай ахвяры, якая б спадзявалася на такую сустрэчу. Чалавек згінаўся ад болю, быццам яму раптам скруціла страўнік — што ж, бывае, жывоцік баліць, і добрыя самарыцянкі адразу ж прыходзілі на дапамогу. Наступны ўдар туфліка цэліў у жывот, трэці — у калена, чацверты — у зубы, і чалавек складваўся далей, робячыся ўсё меншым і меншым у памерах, быццам партатыўнасць была ў ягонай прыродзе. Калі зменшаная да патрэбных маштабаў ахвяра падала на сцежку, на яе абрынаўся ўжо сапраўдны град адточаных тычкоў, трапных выспяткаў і вытняў. “Дзяўчонкі, за што?” — хрыпата крычала істота на зямлі, закрываючы адной рукою скрываўлены твар, а другою гулкія, нібы званы, яйцы, і спрабуючы адчайнымі рухамі ягадзіцаў адпаўзці ў кустоўе. І рэдка калі дзявочы голас адказваў: “За Кацю”, ці там “За Таню”, ці “За Каханоўскую”, — а калі і адказваў, то вакол чулася незадаволенае шыпенне: помста не мусіла мець ніякага голасу, апрача смеху, помста мусіла ісці з цемры, і быць няўхільнай і безаблічнай, як сама цемра.
Зрэшты, ахвяры часцей за ўсё і самі здагадваліся, за што. І праглыналі сваё прыніжэнне, бо каму хочацца, каб пра яго хадзіла слава збітага дзеўкамі недарэкі: за ўвесь час, пакуль банда шчыравала ў розных раёнах, ніводная ахвяра не паскардзілася не тое што ў міліцыю, але нават прыяцелям. Толькі некалькі настаўнікаў былі вымушаныя звольніцца з працы і пашукаць сабе больш бяспечнага занятку, і сярод іх быў нават адзін немалады жанаты чалавек з трыма дзецьмі. Каму з дзяўчат ён мог перайсці дарогу, ды настолькі, каб давялося ставіць сабе новыя зубы? Мо і невядомай нам Каханоўскай, якую неяк назваў “тупой жырнай каровай” перад усім класам. Але ж ён быў чалавек у гадах, і з іхнай вышыні мог дазволіць сабе, скажам так, пэўную вольнасць стылю! Да таго ж ён сам ім расказваў, што ў Індыі карова — святая жывёла. Магчыма, расказваў занадта часта, бо смех пасля гэтых словаў чуўся ўсё радзей, а потым і зусім занік. Ператварыўшыся ў дзіўны звон, прыглушаную музыку, якая гучыць з кустоў бэзу цёмнымі менскімі вечарамі.
Што да ахвяраў маладзейшага веку, дык яны прыходзілі раніцай у школу ў гераічных бінтах і, хаваючы вочы і заікаючыся, расказвалі неверагодныя і няўцямныя гісторыі. Ну, на тое яны і хлопцы, каб хадзіць з гузакамі, супакойвалі сябе педагогі. Галоўнае, што ўсе жывыя. І ніхто не піша заяваў ні ў органы правапарадку, ні ў РАНА — толькі кантрольныя і дыктоўкі. Дзяўчаты пішуць больш паспяхова за хлопцаў, расце цэлае суквецце выдатніц. Хлопцам навука даецца цяжэй, але ж на тое яны і… І наогул, да свадзьбы зажывёт. І жывот зажывёт, і ўсякая рана зарасцёт, зуб прайдзёт, жызнь прайдзёт, цот-няцот, цот-няцот, цот.
Можа, яно й добра, што мужчынская гордасць не дазваляла ахвярам паўзаемнічаць міжсобку хаця б раз, каб нарэшце аб’яднацца і ўваліць крыўдзіцелькам як след, вылавіўшы іх па адной. Інакш справа магла б дайсці да самай жорсткай вайны. А можа, на тое і быў хітры разлік банды: ведаючы асаблівасці гэтай гордасці, зламысніцы былі пэўныя, што ахвяры застануцца раз'яднаныя і слабыя, як пінская шляхта, і бяссільныя, як дзеці.
Нехта ўсё ж пусціў пагалоску пра гэтых жудасных дзевак — перашэптам, перакурамі за школьным ганкам, апаслівымі пераказамі легенда выйшла за межы адной школы і разышлася па ўсёй сталіцы. Хоць, магчыма, пастараліся і самі бандыткі, намякнуўшы пра свае прыгоды самым балбатлівым вучаніцам і прыгразіўшы ім расправай, калі яны назавуць хоць бы адно імя.
Трэба сказаць, што бацькі ўдзельніц банды спалі спакойна: іхныя дочкі ніколі не вярталіся дахаты пазней строга прызначанага для іх дзявочага часу. Маткам не даводзілася ўзірацца ў цёмныя двары, слепячы свае вочы, у якіх скакаў нязгасны тэлевізійны агеньчык, і выціраючы кроў са сваіх вечна сырых сэрцаў. І айцы сямействаў не мусілі раўці на дачок у вузкіх калідорах, што ўжо ноч даўно і “дзе-ты-швэндаешся-прастытутка-малая”. Не, роўна ў абяцаны перад сыходам на шпацыр час дзяўчаты адчынялі дзверы сваіх кватэраў і скідвалі з ног разбітыя туфлікі. Свае станцаваныя чаравічкі. І, пачытаўшы на ноч праграмныя кніжкі, клаліся ў ружовыя ложкі, пад позіркамі сваіх даўно ўжо халодных плюшавых мядзведзяў і пастарэлых лялек, пацалаваўшы ўпотай постар з выявай вусатага, як месяц, кінаактора, які ніколі, ах, ніколі не прыедзе ў іхны горад.
Колькі іх было, тых зламысніц? Мо дзесяць-дванаццаць, а можа, і меней, можа, гэта ўсё бэз вінаваты, ён заўжды ўсё перабольшвае, непралазны менскі бэз з ачмуральным жаночым водарам, чортаў куст, які таксама ўмее смяяцца, калі да яго дакранешся локцем на бязлюднай вечаровай сцежцы; можа, гэта ягоная прысутнасць стварала ілюзію шматлікасці банды. А дзеўкі ў гэтай зламыснай кампаніі былі як на падбор: бландынкі і брунэткі, пульхныя і хударлявыя, як мадэлі, маленькія, празрыстыя, як рэдкі від жабянятаў, і высачэзныя, падобныя да скандынавак жанчыны ў целе, пра якіх і не скажаш, што яны яшчэ школьніцы, такіх у войска бяруць не раздумваючы, і ў жонкі бяруць, і ў касманаўты, і ў міліцыю, і на цёмныя справы ў светла-шэрую ад брудных ліхтароў імглу.
Банда шчыравала месяцы тры, не болей — яна так і засталася няўлоўнай, засталася белымі калготкамі на першым таполевым снезе. Здаецца, менавіта так, “белымі калготкамі”, з жывёльным жахам перад усім жаночым, называлі міфічных прыбалтыйскіх снайперак расейскія акупанты на Каўказе. Напады скончыліся, нібыта і не было разбітых вострымі абцасамі вуснаў і адточаных тычкоў пад рэбры ды трапных вытняў па самых гордых мужчынскіх месцах. Зразумела, чаму: не таму, што кожная школа некалі канчаецца, і не таму, што некаторыя жабяняты ператвараюцца ў скандынавак, а некаторыя скандынаўкі — у афрыканскіх рабыняў, і не таму, што неўзабаве зэявіліся мабільнікі, а святла ў горадзе стала болей, чым бэзу. І не таму, што менскі месяц згаліў вусы — бо ў яго іх і не было, тых вусоў. А таму што кожная сапраўдная гісторыя мусіць скончыцца нічым, каб пакінуць месца для новай, яшчэ больш сапраўднай. Толькі так яна мае шанец ператварыцца ў легенду.
***
З таго часу, калі дзеўкі-мсціўцы тэрарызавалі сталіцу, мінула больш за пятнаццаць гадоў. У Менску адбылося вельмі шмат розных вялікіх і малых падзей, падзеі былі запісаныя ў кнігі, кнігі забытыя — хто цяпер чытае кнігі? Вялікія падзеі змянілі горад і людзей у ім. А большасці з малых падзей сапраўды ніхто не заўважыў — бо вядома: каб на нейкую падзею звярнулі ўвагу, каб яна засталася ў памяці, трэба, каб яе галоўным героем быў мужчына, каб усё круцілася вакол мужчыны, каб мужчына быў яе рухавіком, прычынай або наступствам. Каб ён прынамсі валяўся пад нагамі, самы захудалы, самы нікчэмны, але валяўся — мужчыны ўсяму надаюць сэнс.
Таму ніхто, абсалютна ніхто не пераймаўся, калі аднойчы летняй раніцай, якую менскія метэаролагі па сваёй завядзёнцы не паспелі падрыхтаваць як след і яна атрымалася крыва, коса, з дробным дажджом і дурнымі прадчуваннямі, з пад’езда аднаго з дамоў ля Палаца Барацьбы выйшла жанчына без парасона, у белай, занадта белай сукенцы, з чорным заплечнікам, і рашуча рушыла да прыпынку. На сваім шляху яна не сустрэла ніводнага мужчыны, бо, ясная рэч, усе яны былі або на працы, або на вайне, або ў гаўне. Карацей, рабілі гісторыю.
Жанчына ішла так рашуча, быццам ведала, што дождж неўзабаве скончыцца.
А сукенка была крыху ніжэй калена.
А пад мокрай сукенкай хаваліся цені бялізны, як пражылкі пад тонкай скурай.
І было холадна, і сядзенні ў тралейбусе былі цвёрдыя, быццам камень, спіны мяккія, як зямля…
Але ў той жанчыны ў белай сукенцы спіна была цвёрдая. Занадта цвёрдая. Бо на гэтай спіне вісеў заплечнік. І кожны, хто дакранаўся да яго — міжволі, выпадкова або наўмысна, бо для чаго яшчэ існуюць тралейбусы, — кожны, хто дакранаўся да заплечніка, адчуваў дзіўны холад і цвёрдасць. Адчуваў пад тканінай чорны метал.
Жанчына з заплечнікам была чымсьці падобная да інсекты са складзенымі крыламі. Да нейкай белай мухі з чорным верхам. Яна даехала ў тралейбусе да Дому друку, спусцілася ў метро, і вось ужо ахоўнік глядзіць на яе з падазрэннем, бо надта ж цвёрдай падаецца яе спіна ягонаму спрактыкаванаму воку, але яна ўсё далей і далей ад яго, жанчыну ў белай сукенцы зносіць цячэннем эскалатара, крылы намоклі ад поту, вось яна ўжо ўпырхвае ў вагон, а ахоўнік усё думае, усё разважае, ці не праверыць яе, ці не прымусіць зняць чорныя крылы, белую сукенку, тонкую скуру і ўсё, што пад ёй. “Что в рюкзаке?” — спытаўся б ён, і яна адказала б: “Белыя калготкі”. Ён хацеў бы, каб яна так адказала. Ён баіцца, баіцца і не наважваецца. Тугі, даўгі роздум, быццам гэты дзядзька заржавелы кран адкручвае.
У злым, непрыветным метро жанчына прыязджае на вакзал. На скрыжаванні стаяць шафёры маршрутак, шукаюць пасажыраў: “Мир, Кореличи, Новогрудок! Мир, Кореличи, Новогрудок!” — гучна паўтарае адзін, быццам выкрыквае першамайскі лозунг. Але жанчына ідзе далей, да стаянкі.
Там яе ўжо чакае аўтобус. Вельмі важны аўтобус. Экскурсійны аўтобус гэтай гісторыі. На лабавым шкле — рэклама, што запрашае наведаць нядаўна адрэстаўраваны замак на захадзе краіны. Кіроўца з цёмнай душой, у кашулі з кароткімі рукавамі, з таннай цыгарэтай у зубах. Трыста тысяч плюс грошы на абед, плюс чаявыя экскурсаводу, які чакае ў тым самым замку. Жанчына ў белай сукенцы зайшла апошняй, неўпрыкмет пераміргнуўшыся з кімсьці, зняла заплечнік, уладкавала паміж ног, пагладзіла, як сабаку…
Воляй лёсу ў гэтым аўтобусе сяджу і я.
***
Тонкасці панавання
Яны маглі б застацца звычайнымі беларускімі жанчынамі.
Яны маглі б выйсці замуж і нарадзіць дзяцей — і назаўтра выкінуць іх з вокнаў сваіх пабудаваных у крэдыт кватэраў. У той час гэта было модна — выкідваць немаўлят з акна; не ведаю, як цяпер. Дзеці ляцелі ўніз, як знічкі ў жніўні, наклады рэспубліканскай прэсы ішлі ўгару, шклопакеты не прапускалі шмат шуму, як і абяцала рэклама. Маці-забойцы выплаквалі сабе дараванне ў суддзяў: суддзі-мужчыны сентыментальныя і не любяць жаночых слёзаў, ні дома, ні на рабоце. Так, яны маглі б застацца звычайнымі беларускімі кабетамі, святарнымі істотамі, яечняй з дзяржаўных яйцаклетак — маглі б танчыць на дыскатэках пад модных дыджэяў, выстукваючы даўгімі нагамі любоў і нееежнасць, і вернасць традыцыям, і патрыятызм, і проста вернасць мужу. Яны маглі б выйсці замуж “заграніцу” — бо ўсе жанчыны мараць пра гэта, а хто не марыць, той не жанчына, а мужык у спадніцы.
Яны маглі б рэзаць вяндліну на бутэрброды для мужчынскіх фуршэтаў, рэзаць тонка, ашчадна, прыгожа, мужчына так не ўмее і ніколі не навучыцца, бо трэба выбіраць нешта адно: або рэзаць вяндліну, або рабіць гісторыю, у мужчыны рукі не для дробязяў, а для Важных Справаў. Кожнага разу, калі я бачыў, як жанчына рэжа вяндліну на бутэрброды для мужчынскага фуршэту, мне здавалася, што жанчыны рэжуць адна адну. Тонка, ашчадна, прыгожа адразаюць адна ад адной кавалачкі мяса і кладуць на белы, намазаны маслам хлеб. Вяндліна нагадвае жаночую плоць: вільготная, бліскучая, ружовая. Фуршэт мае пачацца праз паўгадзіны — нічога, мы паспеем, жанчыны робяць гэта надзіва хутка: спрытна разразаюць адна адну на акуратныя апетытныя лусты. Не дзіва, што калі фуршэт пачынаецца, іх ужо не відаць, гэтых гаспадарлівых і клапатлівых паненак. Нідзе не відаць. Зусім не відаць. Дзе жанчыны? Дзе жанчыны, крэветкі і кветкі? — крычаць захмялелыя мудрыя мужы. Бязь іх скушна. Скушна кушаць. Дзе красата? За што піць трэці тост? Каму жаліцца на суворы лёс і люэс сэрца?
Яны маглі б застацца звычайнымі жанчынамі. Выконваць даручэнні, купляць букеты, гатаваць каву, супакойваць, цешыць вока і ведаць месца. Ведаць месца і ведаць месцы, дзе мужчыну прыемна. Падносіць хлеб-соль. Калі я бачыў жанчын, якія падносяць людзям хлеб-соль, мне заўжды здавалася, яны нясуць Высокім Гасцям свае грудзі і вагіны. Госць адшчыкне кавалачак, як за цыцку схопіць, апусціць у соль, як палец засуне — “Добра”, кажа госць, расплыўшыся ў пахабнай, нейкай пахвіннай усмешцы. Прыемна.
Яны маглі б працаваць сенцамі ў мужчынскія кабінеты, дзе вырашаюцца Важныя Справы. Ружовымі дзвярмі ў белы пакой Мудрасці. Кожная жанчына, у якой за сцяной Мужчынскі Кабінет, — дачка, якую трэба выхоўваць. Кожны мужчына, які займае нават самую нізкую і нікчэмную, але пасаду, — бацька, якога трэба слухаць. Яны маглі б зрабіцца нармальнымі жанчынамі, вушамі, у якіх захоўваюцца нудныя мужчынскія жарты, вуснамі, якія трэба расцягваць ва ўсмешцы, бо так патрабуе традыцыя: калі мужчына жартуе, жанчына абавязаная хаця б усміхнуцца. А лепш засмяяцца, агаліўшы зубы і дзясны: традыцыя паслушэнства — гэта святое.
Яны маглі б, гэтыя дзеўкі. Маглі б. А замест гэтага ўзялі нас у закладнікі і прымусілі выконваць іхную волю. Яны захапілі Замак. Наш Замак, мужчынскае вынаходніцтва, Замак, у якім жанчыны заўжды былі або каштоўным скарбам, або госцямі, або разменнай манетай. Але ніколі — гаспадарамі.
Людзі і жанчыны. Едучы ў Замак, я не верыў, што гэта тое самае. Няўжо гэта і праўда так?
***
Гісторыя пра руку
Некалі даўно, калі гэтую краіну яшчэ не называлі Краінай Замкаў, але ўжо інтэнсіўна думалі, як бы завабіць сюды турыстаў, дзяўчына Ліза жыла ў сталіцы і хадзіла ў мастацкую школу. Лізе было тады гадоў пятнаццаць — а можа, і меней; цалкам магчыма, што ёй было трынаццаць гадоў, а верагодна, што і чатырнаццаць: галоўнае, што назваць яе маленькай ніхто ўжо не мог, нават калі б хацеў. А больш за ўсё гэтага хацела яна сама: Ліза не любіла сваё цела, вялікае, нязручнае, пукатае з усіх бакоў, яшчэ нядаўна такое мілае, такое сваё, а цяпер — чужое, як мачаха. Цела жыло сваім жыццём, а Ліза — сваім.
Ліза малявала гуашшу, алеем і пастэллю. Цела Лізы таксама малявала — у такіх месцах, пра якія Ліза нікому не казала. Ліза любіла маляваць краявіды і жывёлаў і не любіла маляваць людзей, а цела Лізы малявала што хацела. Гэта было вельмі свавольнае цела. Дужа вялікае і вельмі свавольнае.
Цела хадзіла разам з Лізай у мастацкую школу, цела прачыналася разам з ёй, снедала і пачынала мучыць Лізу, клэпаючы сюды-туды і не адстаючы ад яе ні на крок — да самага вечара, а, бывала, і ўсю ноч, у сне. Насамрэч, вядома ж, цела Лізы і яна сама хадзілі мала — часцей за ўсё яны ездзілі ў тралейбусе. Бо мастацкая школа была далёка ад іхнага мікрараёна, трэба было сесці ў адзін тралейбус, праехаць дзесяць прыпынкаў паўз аднолькавыя дамы і шырокія непрытульныя вуліцы, а потым выйсці і паспець на іншы, і праехаць яшчэ дзесяць прыпынкаў паўз такія самыя шэрыя, на адзін твар, дзевяціпавярховікі і роўныя, як пад лінейку выпісаныя праспекты, і потым выйсці проста перад будынкам мастацкай школы, дзе раней быў дзіцячы садок, які пакінуў на памяць пра сябе пах кашы і какашак. Ліза чамусьці любіла гэты пах — можа, таму, што ён нагадваў ёй час, калі яна і яе цела жылі разам і не варагавалі.
Лізу не любіў ніхто, апрача мамы і таты. Пра Лізу казалі, што яна інфантыльная і паводзіцца як дзіця. Ліза была занадта вялікая, і ад яе скуры непрыемна пахла. “Ты зусім не такая вялікая, як ты думаеш, проста ты з буйнымі формамі”, — сказала мама, калі Ліза аднойчы наважылася загаварыць з ёй пра гэта. Мама прамовіла гэта, як падалося Лізе, досыць абыякава, і больш Ліза на такія тэмы не загаворвала.
Лізы пазбягалі, і хто ведае, што яна зрабіла б аднойчы са сваім непаслухмяным і нязручным целам, калі б не маляванне. Ліза была як дзяўчына-асілак з драўлянай скрыняй на каленях, поўнай нармальных людзей. Ёй трэба было насіць іх з сабой і выносіць неяк іхныя позіркі.
Да пары ўсё гэта можна было неяк трываць. Пра цела можна было на хвілінку забыцца — асабліва калі занурыцца ў маляванне або купіць сабе нешта смачнае. Дый цела часам забывалася пра Лізу, занятае сваімі справамі. Усё гэта можна было неяк цярпець, пакуль у тралейбусах не пачала ездзіць Рука.
Упершыню Рука зацікавілася Лізай у адзін шэры восеньскі панядзелак. Ліза і яе Цела ехалі ў перапоўненым тралейбусе, і Ліза старанна ўдавала, што яна не знаёмая з гэтым недарэчным і пачварным Целам, а Цела, наадварот, усяляк падкрэслівала, што яно належыць Лізе і яны закадычныя сяброўкі. “У жанчын няма кадыкоў, — шаптала сама сабе Ліза. — Таму мы не можам быць закадычнымі”. Цела не слухала і займала прастору. Шмат прасторы — як падавалася Лізе, ледзьве не паўтралейбуса. Цела было шчыльна ўціснутае ў чалавечае цеста. Цела дакраналася да тоўстых торбаў, мускулістых заплечнікаў, крывых спінаў, кашчавых плячэй і мокрых парасонаў. Цела замінала ўсім.
Але толькі не Руцэ.
Рука з'явілася знянацку, аднекуль ззаду, яна шмыгнула пад куртку, знайшла край нагавіцаў, калготак, цёплых майтак і легла на азадак Лізінага Цела, проста на голую скуру. Асцярожна памацала там кончыкамі халодных пальцаў, замерла. Заварушылася зноў, пачала гладзіць і зноў замерла — да наступнага прыпынку. І Ліза раптам адчула, як Цела зноў зрабілася ейным. Спачатку яна проста прыслухоўвалася да сваіх адчуванняў, яшчэ не ўцяміўшы, што адбываецца. Рука схапіла Лізу за ягадзіцу, пасунулася ніжэй, абхапіла сцягно, пайшла наверх. Ад Рукі аддзяліўся палец, які пачаў рассоўваць ягадзіцы, тыцкацца туды, куды Ліза сама ніколі не зазірала. І тады Лізе зрабілася сорамна і брыдка. Рука рухалася так, быццам было толькі Цела, а ніякай Лізы не існавала. Рука рабіла ўсё так, быццам цела Лізы было мёртвае — і Ліза таксама. Але нават мёртвыя людзі маюць права на сваё Цела.
Яна не магла азірнуцца і пабачыць Руку. Краем вока Ліза паглядзела на людзей і жанчын, якія ехалі побач з ёй у тралейбусе. Ніхто не звяртаў увагі на Лізу, і ўсе яе ненавідзелі. Усе глядзелі ў акно, маўчалі і глядзелі ў акно. Ніхто не ведаў пра Руку, апрача Лізы. І Лізе стала яшчэ больш брыдка. Яна ўявіла сабе, што Рука ўжо лічыць яе сваёй. А Рука зноў ажыла, палец шукаў штосьці, а Ліза цярпела, стаяла, здранцвеўшы, і сачыла за тым, як Рука рухаецца па яе Целе. Ёй падалося, што яе зараз званітуе — палец быў гнюсны, як чарвяк, а Рука цёплая і настойлівая, чужая, упэўненая, валасатая і ўладная Рука. Ліза ледзь стрымвалася, каб не закрычаць ад агіды і не званітаваць проста на гэтыя заплечнікі, торбы, галовы, плечы, якія сціскалі яе з усіх бакоў.
Яна выйшла на патрэбным прыпынку і ўпотай азірнулася. Але перад вачыма былі толькі людзі і жанчыны, якія штурмавалі дзверы, спрабуючы знайсці сабе месца. “Утрамбуйцесь там, жэншчына!” — крычалі камусьці нецярпліва і злосна. Бабіна лета скончылася, пачыналася сапраўдная, золкая, пранізлівая і бясколерная восень, і тралейбусы рухаліся штуршкамі, рыўкамі, іх маторы галоднымі вылі ваўкамі, і сядзенні былі цвёрдыя, быццам камень, спіны мяккія, як зямля…
З гэтага дня Ліза пачала жыць з тралейбуснай Рукой.
Рука кожны дзень з'яўлялася на тым прыпынку, дзе Лізе трэба было перасесці на тралейбус, што ішоў да самай мастацкай школы. Яна ехала разам з Лізай у тым, другім тралейбусе і з кожным разам рабілася ўсё больш настойлівая. Цяпер яна была ўжо не мяккая, а цвёрдая, маленькая цвёрдая Рука, якая ўпіралася ў Лізін азадак, пакуль пальцы, шмат пальцаў, бегалі па Лізінай скуры і шукалі тое, чаго ім хацелася. Ліза маўчала, сцяўшы зубы. Рука дзейнічала. Так мінуў тыдзень, на выходных Ліза адпачывала ад Рукі, а ў панядзелак усё паўтаралася, і ў аўторак рука зноў была тут як тут. А людзей у тралейбусах менш не рабілася, куды там, іх было ўсё больш і больш, быццам Рука запрасіла іх ехаць менавіта ў гэтым тралейбусе, у гэты час, быццам Рука зрабіла іх сваімі хаўруснікамі. Людзі хавалі Руку ад Лізы, Рука хавалася ў Лізы ў майтках, Рука адшуквала Лізіны апухлыя цыцкі, а Ліза хавала ад усіх гэты паскудны, мярзотны сакрэт. Дотыкі былі ўсё нахабнейшыя, здаецца, Рука лічыла, што Ліза належыць ёй, што Ліза — яе мёртвая здабыча. Але Ліза не хацела паміраць. Ліза хацела выплюнуць гэтую Руку з сябе — але выплюнуць яе так, каб ніхто не бачыў, не выходзіла. Бацькі навучылі Лізу ніколі не пляваць прылюдна.
Сталася так, што аднойчы, у асабліва халодны дзень, у мастацкай школе прайшла вечаровая выстава. Таму Ліза ехала дамоў пазней, чым звычайна. Якім жа гэта было шчасцем — ехаць у паўпустым тралейбусе; у ім нават былі вольныя месцы. Але цяпер Лізе не хацелася садзіцца, яна стала каля дзвярэй і радавалася таму, што яе цела больш нікому не замінае. У яе было адчуванне, што сам тралейбус зрабіўся большы, і пра гэта было так забаўна думаць: што тралейбусы змяняюць цягам дня свае памеры — раніцай яны зусім тоўстыя і малыя, удзень цесныя і вузкія, памерам з драўляную скрыню ў руках велікана, а ўвечары яны вырастаюць, імчаць, вольныя, набраўшы паветра ў грудзі. Ліза ехала дахаты, ехала пераможцай конкурсу на найлепшы малюнак, Ліза была ў міры і суладдзі са сваім Целам, Лізе хацелася чагосьці смачнага.
І калі ў гэты момант да яе зноў прыйшла тая самая Рука, яна спачатку проста не паверыла. Гэта не быў час Рукі. Рука ніколі не з'яўлялася па дарозе дахаты. Рука заўжды прыладжвалася да Лізы ў той самы час і на тым самым месцы. І гэта значыла, што Рука высачыла Лізу. Што сёння раніцай яна выйшла разам з Лізай каля школы, цярпліва чакала яе на ганку, села разам у паўпусты тралейбус.
Пасажыраў у тралейбусе было мала. Але ніхто не бачыў Рукі.
І тады Ліза азірнулася.
Рука кінулася назад, панічна выслізнула з-пад Лізіных майтак, пакінуўшы на скуры свой уладны і мярзотны дотык.
За спінай Лізы стаяў непрыкметны мужчынка ў надзьмутай куртцы. Маленькі такі мужчынка, з тых, каго мама Лізы пагардліва называе “мужичишка”. Зусім маленькі мужчынка гадоў сарака. А можа, і пяцідзесяці, а можа, і шасцідзесяці. Галоўнае, што назваць яго маленькім хлопчыкам ніхто не мог, нават калі б захацеў. А менш за ўсё гэтага хацеў сам мужчынка, які цяпер хаваў у кішэні… хаваў у кішэні яе… яе…
Руку.
Ён засоўваў Руку ў кішэню, а яна не залазіла. Рука была раздзьмутая, як ягоная кітайская куртка, Рука была ўзбуджаная, разагрэтая Лізіным цяплом, напоеная за ўсе мінулыя дні Лізінай скурай, Рука была ўладная і варушыла пальцамі, якія працягвалі шукаць штосьці, але ўжо не знаходзілі. Рука не змяшчалася ні ў кішэнь, ні ў тралейбус, ні ў Лізіны вочы. Рука была відавочная, Рука была брыдкая, валасатая, чужая, брудная, Рука, якая ператварала ў магільную зямлю ўсё, да чаго дакраналася.
Мужчынка з нянавісцю паглядзеў на Лізу, адвярнуўся, зноў зірнуў на яе спадылба, не даючы рады сваёй Руцэ, і потым выпучыў свае маленькія вочы, стаў красавацца перад Лізай, паказваючы ёй усім сваім выглядам, што гэта быў ён, ён, ён, гэтая ягоная Рука прысабечыла Лізу і карысталася ёй увесь гэты час. Мужчынка глядзеў на Лізу, і на маленькім твары ягоным быў выраз пераможцы, выраз чалавека, які мае права рабіць з Лізай усё, што захоча, мужчынка ганарыўся тым, што ён зрабіў, ён ганарыўся сваёй Рукой, ён шчыра не разумеў, што тут такога.
“Табе ж спадабалася, праўда?” — было напісана ў яго на твары.
“Ты ж нікому не скажаш пра чарадзейную Руку, якая дала табе так шмат асалоды?” — было напісана на ягоных вусіках.
“Ты ж разумная Ліза?” — было напісана ў яго на кадыку.
“Што вылупілась? — закрычаў мужычок. — Што ты вылупілась, карова?”
Ліза маўчала, не здольная адвесці вачэй ад ягонага перакошанага твару.
“Да каму ты нужна! — закрычаў мужычок. — Красавіца, блядзь, нашлась! Карова!”
Спачатку Ліза спадзявалася, што ён п’яны. Але цяпер было ўжо ўсё роўна.
“Да ты на себя пасматры! — мужчынка крычаў, ужо нібыта апраўдваючыся, але пры гэтым заклікаючы ў хаўруснікі іншых пасажыраў. Тыя глядзелі на іх з Лізай — а дакладней, на іхныя адбіткі ў цёмных вокнах, і думалі пра вечныя каштоўнасці. — На себя, гавару, пасматры, малая! Карова ты, блядзь, сала адно, скажы спасіба, что жопу тебе памацал, ніхто ж не купіцца большэ!”
Тралейбус спыніўся на прыпынку, як нічога ніякага. Дзверы адчыніліся, увайшла восень, пачала правяраць білеты. Тралейбус стаяў з адчыненымі дзвярыма і быццам чагосьці чакаў. Лізіна Цела зноў не належала Лізе. Усё вярталася, усё зноў навальвалася, душыла, крактала, прыладжваючыся да старой каляіны. Цела Лізы жыло сваім жыццём, а Ліза сваім. Цела Лізы ўдарыла мужчынку ў надзьмутай кітайскай куртцы ў кадык. Мужычок згубіў раўнавагу і паляцеў у восень. Ягоная галава прызямлілася проста на бардзюр, і з галавы палілася чырвоная фарба, самая любімая фарба Лізы. Ратуючыся, Рука сутаргава паспрабавала ўхапіцца за край тратуару — ды так і засталася ляжаць там, учапіўшыся ў яго пальцамі. Дзверы тралейбуса зачыніліся, і ён паехаў далей, паўз аднолькавыя, засыпаныя бляклымі шкельцамі святла дамы і роўныя, як пад лінейку выпісаныя вуліцы. Ліза так і не выйшла з таго тралейбуса і ніколі ўжо не выйдзе. Мо яна проста ў яго ніколі і не садзілася? А дзяўчына, якую звалі Нямона Ліза, што вярнулася ў той вечар дахаты, — гэта ўжо зусім іншая істота і іншая гісторыя, і калі некаму прыйдзе ў галаву паблытаць яе з Лізаю, дык я б на вашым месцы гэтага не рабіў, бо ці мала што здараецца ў горадзе Менску цёмнымі восеньскімі вечарамі.
