Маміну маму, маю бабу Насту, клікалі мяшчанкай. Мне было вельмі крыўдна за бабу, я чуў у мянушцы нешта грэблівае, у галаве круцілася іншае слова, рускае — "нищая". Бо на той час сэнс слова "мяшчанка" я не разумеў.
Бабуля Наста ўмела варажыць на картах — то і ратавала сям’ю ад голаду ў ваенны і пасляваенны час. Слава пра бабуліну варажбу сягала далёка, да яе ішлі і ішлі жанкі, што згубілі сувязь з мужамі, на каго прыходзілі страшныя паперы: "Прапаў без вестак".
Я ведаў, што ў бабулі Насты чацвёра дзяцей: тры дачкі, сярод якіх мая мама, і сын. Дзвюх цётак я ведаў добра, яны прыязджалі часта, частавалі агорклымі мне цукеркамі "Цытрон". Дзядзьку Валодзю бачыў мо разы два — ён як з’ехаў у невядомы мне Манчагорск на шахты, дык там і застаўся…
А яшчэ да бабулі іншым разам прыязджаў дзядзька Толік. Як на Радуніцу, дык абавязкова. Канечне, прывозіў пачастункі, увогуле трымаўся як родны, як сын бабы Насты. І да яго прынамсі мая мама ставілася як да роднага, свайго. Але дзядзька Толік родным не быў. Хоць бабулю Насту зваў мамай, я сам чуў не раз.
Для мяне было тое дзіўным і незвычайным: баба Наста яму мама, а вось ён сам маёй маме не брат... Тады мне, яшчэ дзіцёнку, мама патлумачыла, што баба — хросная дзядзькі.
Калі ў мяне з’явіўся фотаапарат, я абавязкова браў яго з сабой на могілкі на Радуніцу. І цяпер у сямейным архіве ёсць тыя фотакарткі.
У адзін год дзядзька Толік папрасіў, каб я з’ездзіў з ім (у яго быў свой аўтамабіль, "Жыгулі") і зрабіў некалькі здымкаў. І мы паехалі.
Дзядзька прывёз мяне на Журавіцкія могілкі.
На той час я ведаў, што мая баба Наста — з Журавіч, тут яна нарадзілася, вырасла, і ў гады вайны жыла там. Журавічы — мястэчка, яшчэ і пасля вайны ў ім жыло некалькі сямей яўрэяў. А раней, мама казала, іх было тут многа. Сям’я бабы Насты была менавіта з мяшчан — яе маці працавала ў невялікай швачнай майстэрні, якую трымаў стары яўрэй Гірша. Мне нават паказвалі яго дом, у якім жыла цяпер ужо зусім іншая сям’я.
І вось мы з дзядзькам на могілках, ён вядзе мяне да магілы, там — старэнькая агароджа, невысокі заімшэлы тоўсты крыж.
Я фатаграфаваў дзядзьку Толіка ля гэтай магілы.
А ён мне сказаў: "Тут мае мама, тата, тры сястрычкі…"
Дзядзька прыязджаў штогод, аднаго разу ён прыехаў з жонкай, чарнявай жанчынай з выразнымі вачыма, ціхай, але ветлівай і добрай. Яна частавала мяне сапраўднымі шакаладнымі цукеркамі, а не "Цытронам". Быў дзядзька і на пахаванні бабулі Насты. Пасля, мама казала, ён прыехаў быў развітацца: моцна занядужаў, да таго ж яго сям’я (у яго было дзве дачкі) пераязджала ў Ізраіль.
На той час я ўжо ведаў, чаму дзядзька Толік нам чужы, але зваў бабу Насту мамай.
Падчас карнай аперацыі ў Журавічах яго адзінага з усёй вялікай сям’і ўратавала баба Наста. Схавала ў падпеччы, і ён літаральна жыў там да вызвалення. Расстраляныя яўрэі колькі дзён ляжалі на дне неглыбокай капальні. Сям’я дзядзькі Толіка жыла па суседстве з бабай Настай, яна ведала іх. Ноччу баба Наста разам з маці выцягнулі трупы сямейнікаў дзядзькі Толіка і пахавалі на сваіх праваслаўных могілках. І крыж паставілі — каб немцы не здагадаліся.
Так першы раз у маю свядомасць прыйшло разуменне, што людзей у вайну забівалі не толькі таму, што яны ворагі, а яшчэ і таму, што яўрэі. І слова "Халакост" загучыць для мяне трывожна. Прыйдзе час, калі адкрыецца інфармацыйны штучны шлюз, на нас абрынецца дзявяты вал інфармацыі, і я між усякага іншага буду складваць з фрагментаў новы пазл рэчаіснасці, пра існаванне якой раней і не падазраваў.
***
Тамара Хінко, некалішні старшыня Косаўскага гарсавета (гэта Івацэвіцкі раён Берасцейшчыны) вядзе мяне дарогай ад палаца Пуслоўскіх далей, пасля мы зварочваем у лес. Старая дарога ўздымаецца вышэй і вышэй. Спадарыня Тамара ідзе і расказвае, хоць гэта няпроста для яе. Але яна на гэтай дарозе ўжо пратаптала сваю сцежку, таму робіць дзе трэба паўзы, каб уздыхнуць-выдыхнуць:
— Напачатку паставіла была ўказальнік… Прыйшла праз тыдзень — на табе, дзве свежыя ямы. Праз месяц — зноў свежыя тры… То знялі. Пакуль належнага помніка з шыльдай не будзе, не трэба ўказальнік… Каб не спакушаць. А так мо спыняцца, калі пабачаць, што тут помнік…
Мы на вяршыні гары. Сапраўды, хапае слядоў ад "работы" чорных капальнікаў. Паверхня гары пляскатая, шырокая…
— Акурат пасярэдзіне гары і выкапаная была яміна, доўгая такая. Папярок пакладзеныя дзве ссечаныя хвоі. Іх раздзявалі дагала, прымушалі ўсходзіць на гэтыя хвоі і стралялі. А пасля на хвоях ад крыві стаць было немагчыма, коўзка, дык стралялі ля ямы… Кроў цякла з гары…
Іх — гэта яўрэяў Косаўскага гета.
Гара — некалішняе гарадзішча.
Перад Другой сусветнай вайной гарадок Косава — гэта палякі, беларусы, яўрэі. Касцёл, сінагога, царква. Адна з касаўчанак, згадваючы тыя часы, прызнавалася: "А нам найлепш жылося. Бо і сям’я наша, і мы, дзеці, сябравалі і з каталікамі, і з яўрэямі. Дык у нас уга колькі святаў было! Вялікдзень тройчы ўсе разам адзначалі…"
Агулам у Косаве жыло каля трох тысяч чалавек.
З пачаткам вайны насельніцтва павялічылася амаль удвая — у горад прыходзілі сем’ямі яўрэі, які ратаваліся ад вайны.
У гета гітлераўцы збіралі яшчэ яўрэяў па суседскіх вёсках. Дакументы кажуць пра чатыры тысячы чалавек.
Мы стаім на гарадзішчы, нейкая птушачка ў гушчары самотна ціўкае.
— Ніяк зразумець не магу, — задумліва кажа Тамара Хінко. — Вакол Косава месцаў жа хапала, і жвіроўня з глыбокімі ямінамі была. Навошта ж іх сюды, на старое гарадзішча, вялі расстрэльваць — тут жа больш за тры кіламетры? Ды яшчэ яміну такую капаць, пясок падвозіць…
Пясок падвозілі на конях мясцовыя жыхары — ім так загадалі. Бралі на жвіроўні — і везлі сюды, на гару. Дзяцей фашысты не дабівалі, калі бачылі, што ўпаў і жывы. Засыпалі пяском. А пасля, калі пабачылі, што зямля надта шавеліцца, дзецям разбівалі галовы аб дрэвы і кідалі іх у яму.
Вынішчэнне Косаўскага гета ўвойдзе ў маю свядомасць кароткім успамінам жыхаркі Скуратоў (вёска непадалёк) Ганны Мергес, якая тады была падлеткам, вазіла на сваім коніку пясок на гару:
— Вой, жудасць такая, так апанавала мяне — быццам усё застыла, нічога не помню. Кроў, кроў, стрэлы, крыкі, плач… Вой як страшна, не прывядзі Гасподзь. Ужо колькі пастралялі, колькі мы таго пяску панавезлі, от я чарговы раз узбіраюся з конікам на гару, там стрэлы-стрэлы, мяне прыпыняе адзін карнік (о, тут у іх парадак быў!), пасля стрэлы сціхаюць, мне махае — вязі. Падвяла коніка з возам да ямы, два паліцаі сталі ссыпаць пясок і рагочуць, у яму гледзячы. Як мне страшна ні было, раней жа ніяк не глядзела, а тут зірнула. І от… там трупаў-трупаў. І ўсё быццам шавеліцца. А амаль пасяродку ямы, на тых трупах, белых, скрываўленых, сядзіць голая старая яўрэйка. Проста так сядзіць, ногі выцягнула наперад, па-бабску. Валасы ў яе сівыя, распушчаныя. І яна тыя валасы расчэсвае вялікім драўляным грэбнем. Спакойная такая, быццам вось — паклала сваіх хатніх спаць, управілася са справамі, прысела на край ложка ды і расчэсваецца… Паліцаі рагочуць, давай кідаць пясок прама на яе. А яна быццам і не адчувае нічога… Два тыдні яна мне снілася, з ночы ў ноч — сядзіць на трупах і расчэсвае валасы.
…Мы спускаемся з гары на дарогу, Тамара Хінко ціха дадае:
— Маміна сяброўка ў той дзень ішла вось па гэтай дарозе ў Мілейкі. Хацела напрамкі, там сцежка блізка ад гары. Ажно стрэлы. Тут з кустоў немец вываліўся, махае злосна, каб хутчэй ішла. Яна пабегла. А пад нагамі раптам чвякае нешта, чорнае. Узняла вочы — то з гары кроў бяжыць, як ручай, на сцежку…
Тамара Хінко зробіць усё, што задумвала: будзе зацягнуты на гару камень-валун, прымацаваная мемарыяльная шыльда. І з’явіцца ўказальнік ля дарогі. Яна б зрабіла і больш — у яе было многа планаў, але п’яны кіроўца на аўтамабілі перарве жыццё жанчыны…
Гісторыя Косаўскага гета стане для мяне першай гісторыяй з Халакосту на тэрыторыі Івацэвіцкага раёна. Пасля я даведаюся пра вынішчэнне яўрэяў Быцені — вялікага мястэчка, яўрэяў гарадскога пасёлка Целяханы, саміх Івацэвічаў, у гады вайны — рабочага пасёлка.
— У нас яўрэяў да вайны не надта многа было, — расказвала мне гаспадыня дома, у якім мы здымалі пакойчык, калі пераехалі ў Івацэвічы з Мінска, Ірына Крываль. — Як толькі немцы прыйшлі, дык пачалі іх усіх збіраць і сяліць у дамы па вуліцы Камсамольскай. Многа назганялі туды, мо паўтысячы. І з вёсак, што паблізу, везлі. Тую частку пасёлка калючым дротам агарадзілі, яўрэяў на работу ганялі, на чыгунку, яшчэ куды. Пад вартай… Яны там вельмі галадалі. То нам мама дасць варанай бульбы, бо самім было няўежна, мы бяжым да агароджы, як не бачна вартавога немца, дык да нас адтуль падбягаюць дзеці — мы ім кідаем бульбу. А яны ж не ядуць адразу, спехам нясуць сваім. А пасля летам… усіх яўрэяў з гета пагналі па Косаўскай вуліцы (вуліца ў бок г. Косава — В.Г.). Ішлі яны, маўклівыя, мабыць жа, разумелі, што на смерць іх вядуць. І мы, хто назіраў за імі, здагадваліся, бо ўжо ж нямала начуліся аб расстрэлах яўрэяў. От за што іх было страляць? Яны ж такія, як мы, і жылі, як мы, са сваёй працы, хіба што свайму богу маліліся, дык сярод нас хто каму хацеў, той таму і маліўся… Ішлі, ішлі на смерць: старыя, жанчыны, дзеткі малыя. І вось дзеці не плакалі зусім, гэтак гнятліва было, гэтак страшна… Там далей па Косаўскай жвіроўня была, ямы глыбокія — людзі жвір бралі. Іх там і пастралялі. Усіх. Прысыпалі пяском збольшага, мы бегалі пасля глядзець — жоўты пясок зверху чорны ад крыві, дыхае, шавеліцца хвалямі… А ў 50-я гады пачалі новы мост будаваць у бок Любішчыцаў. Нагналі тэхнікі, экскаватарамі бралі пясок з той жвіроўні. Чарапы, косткі часам трапляліся — усё ў самазвалы валілі і везлі на тую дарогу…
У той жа вечар я быў там — на той жвіроўні, адразу на выездзе з горада.
І мяне скаланула. Тут была пустка з вялізнымі ямінамі, заваленымі смеццем, будаўнічымі адходамі, рэшткамі спілаваных дрэў. Вярнуўся, сеў і пачаў пісаць артыкул — на той час я толькі ўладкаваўся ў першую незалежную газету ў раёне — "Газету Уладзіміра Кудзінава". Пасля зрабіў здымкі. І выйшаў артыкул, вялікі, на ўсю паласу. Усё маё абурэнне, мая роспач выліліся ў тыя радкі. Як так можна? Няхай раней, але ж цяпер на дварэ сярэдзіна 90-х, мы столькі ўсяго набудавалі, мы столькі наставілі помнікаў — і як можна бачыць сметнік на месцы, дзе былі расстраляныя і закапаныя людзі? Іх расстралялі за тое, што яны былі яўрэі, і вось за тое, што яны — яўрэі, мы не ўвекавечваем гэтае месца? Яны ж былыя жыхары нашай Беларусі! Нашы людзі! Гэта ж іх таксама мы ўлічваем, калі кажам пра кожнага трэцяга страчанага краінай у вайну, дык чаму ўводзім у свае справаздачныя артыкулы, але выкідваем з памяці?
Выпадкова (а можа, і не) мяне сустрэне праз два тыдні намеснік старшыні райвыканкама, які курыраваў ідэалогію. Злосна ўпікне: хай бы прыйшоў да яго, пагаварылі б… А то кожны, маўляў, тыкае ў вочы недахопамі ды недаробкамі, а як усё ўхапіць? Пяцьдзясят гадоў ад заканчэння вайны прайшло, адкажу я. Яшчэ пяцьдзясят чакаць?
Наступнай вясной на месцы былой жвіроўні пачнецца рэкультывацыя. Будуць працаваць бульдозеры, поўзаць машыны з пяском і пасля — з чорнай зямлёй. Яшчэ праз год будзе ўстаноўлены камень з мемарыяльнай шыльдай, пасля будуць пасаджаныя дрэўцы. Пазней той невялікі валун заменяць на адмысловы помнік з новай плітай. Узнімуцца дрэўцы, зашумяць. І пустка ператворыцца ў невялікі мемарыяльны парк на ўскраіне нашага райцэнтра. Канечне, тое не мая заслуга. Але я дзякую лёсу, што адважыўся і на той час не прамаўчаў, не адмахнуўся, а зрабіў тое, што падказвала сумленне.
***
…Бабуля Наста памерла ў пачатку 90-х мінулага стагоддзя. Пасля мы пахаваем яшчэ многіх з нашай невялікай радні. Пахаваем маці і бацьку. Мы, чацвёра дзяцей, якіх лёс раскідаў ад Гомеля да Івацэвічаў і ад Чабаксараў да Мелітопаля, прыязджаем на могілкі раз у год — на Радуніцу. Усе нашы ляжаць побач: бабулі, дзед, мама і тата, цёткі… У нейкі год бачым, што на магілцы бабы Насты ляжаць цукеркі. На наступны можа і не быць, але пасля зноў нехта пакладзе. Нас гэта трохі інтрыгавала: хто тут быў раней за нас? У адзін год я, хаваючыся ад людзей, узяў крадком адну цукерку, разгарнуў. Нешта раптам падказала мне, што пабачу неабходнае. І пабачыў: на абгортцы быў сярод іншых адзін дробненькі шрыфт. Не лацініца, не кірыліца. Мабыць, іўрыт…
