Ці ёсць насамрэч пісьмо навукай ужывацца адно з адным? Ці ёсць яно дарам мірна суіснаваць і добра прылягаць адно да аднаго? Вядома, мне хацелася б жыць з іншымі ў згодзе, але што тады са мной адбываецца? Што адбываецца з тымі, хто ў рэальнасці зусім не ведае рэальнасць? Бо рэальнасць — гэта ж нешта зусім растрапанае, разбэрсанае. Як валасы. Няма такога грэбня, каб іх прыгладзіць. Па гэтых валасах сюды-туды соўгаюць словамі паэты і пісьменнікі. Яны роспачна збіраюць іх у прычоску, вобраз якой пераследуе іх потым усю ноч, як кашмар. Не, нешта з ёй не так. Гэтая прыгожа пабудаваная вежа з валасоў ніяк не ператвараецца ў чароўны замак нашай мары, валасы не даюць сябе ўтаймаваць. Яны ўсё роўна развальваюцца і будуць вісець на твары, як вуаль, так, што іх немагчыма будзе сабраць наноў. Або непакорліва стануць дыбарам у жаху ад таго, што адбываецца навокал. Яны папросту не даюць прывесці сябе ў парадак, гэтыя валасы. Яны не хочуць, і ўсё тут. Грэбень з парай абламаных зубчыкаў ездзіць па іх так часта, сюды-туды, сюды-туды — але яны проста не хочуць. Ніякага парадку. Напісанае, у якім вядзецца пра тое, што адбылося, выслізгвае з-пад рук, як і сам час, той час, калі ўсё гэта пісалася. Змарнаваны час, забраны намі ў жыцця. Калі напісанае не было пражытае — ніхто нічога не змарнаваў. Ні жывы чалавек, ні памерлы час, ні мярцвяк. Час, калі нешта пісалі, уціснуўся ў тэксты іншых пісьменнікаў. І паколькі гэта і ёсць час, ён можа ўсё і адразу: занурацца ў сваю працу і адначасова ў працу іншых, трапаць чужыя прычоскі, быццам свежы, але злосны вецер, які ўзняўся сам па сабе, раптоўна і нечакана. Калі нешта аднойчы паўстала, напэўна, яно не надта хутка зможа ўлегчыся зноў. Шалёны вецер дзьме і ўсё зрывае, ён усё зносіць з сабой. Ён зрывае і зносіць усё, і не так істотна, куды, але ніколі больш назад у рэальнасць, якую трэба адлюстраваць. Куды заўгодна, але не туды. Рэальнасць — гэта тое, што рухаецца ў валасах і пад спадніцамі, яна — гэта тое, што імкнецца быць іншым. Як можа паэт ці празаік ведаць рэальнасць, калі яна — гэта тое, што рухаецца ў ім і цягне яго туды, за лінію, на ўзбочыну. З аднаго боку, адтуль лепш відаць, а з другога, ён можа сам не заставацца на шляху рэальнасці. Яму няма там месца. Ягонае месца заўжды па-за. Толькі тое, што ён выказаў з таго боку, можа быць прынятае, і менавіта таму ён заўжды кажа двухсэнсоўна. І вось іх ужо два: два сцверджанні, абодва правільныя, абодва пасуюць і папярэджваюць, што нічога не адбылося, два гледзішчы, якія тлумачаць усё ў двух розных напрамках, якія размашыстымі рухамі капаюць да самага дна, а прычына даўно страчаная, выламаная, як зубчыкі таго грэбня. Або — або. Слушна або не. Гэта мусіць рана ці позна адбыцца — грунт для будоўлі ляжыць занадта высока. Што можна пабудаваць на дзірцы ў зямлі? Але тое недасяжнае, што трапляе ў поле зроку людзей, якія пішуць, усё ж хапае ім для чагосьці, што яны маглі б сабе пакінуць. Яны маглі б пакінуць усё як ёсць, і яны гэта пакідаюць. Яны нікога не забіваюць. Яны глядзяць на недасяжнае сваімі няяснымі позіркамі, хоць іхныя няясныя позіркі заўжды ведаюць, дзе ім блукаць. Позіркі трапляюць куды трэба. Тое, у што трапіў такі позірк, кажа нам штосьці перад сваім сконам, хаця яго і не разгледзелі як след, хаця на яго яшчэ ні разу не апусціўся востры пагляд публічнасці. Тое, у што трапіў такі позірк, ніколі не скажа, што хацела быць нечым іншым, пакуль не зрабілася ахвярай гэтага апісання. Яно значыць дакладна тое, пра што лепш было б памаўчаць (бо ці можна сказаць лепей?), тое, чаму лепей было б застацца няясным і беспадстаўным. Занадта шмат людзей ужо праваліліся да самага бруха ў гэтую няяснасць. Як у грунт-плывун, у якім ніхто нікуды не плыве. Ён беспадстаўны, але не без падставы. Ён любы, але яго ніхто не любіць.
Існаванне па-за межамі служыць жыццю, якое там якраз і не адбываецца, іначай мы ўсе не былі б там, усярэдзіне, у паўнаце, у поўнасці чалавечага жыцця, яно служыць для назірання за жыццём, што заўжды адбываецца недзе ў іншым месцы. Там, дзе не існуюць. Навошта лаяцца на кагосьці, таму што ён на дарозе жыцця не знаходзіць дарогі назад, калі жыццё яго неяк вынесла — і гэты лад у стасунках не ёсць ладам з кімсьці іншым, але таксама і не ёсць ношай бескарыснага грузу — жыццё пераносіць нас на сабе выпадкова, як пыл на ботах, які так бязлітасна пераследуецца хатнімі гаспадынямі, нават калі гэтая бязлітаснасць крыху меншая, чым пераслед тутэйшымі чужаніцы. Што гэта за пыл? Ён радыеактыўны ці актыўны сам па сабе, проста так? Я пытаюся толькі таму, што ён пакідае за сабой на дарозе дзіўны след, ад якога ідзе святло. Ён — гэта тое, што ідзе побач і ніколі не супадае з тым, хто піша. Дарога — гэта той, хто піша на ёй, або той, хто ідзе побач з дарогай, наўзбоч яе. Ён яшчэ не разышоўся з гэтым светам, але ён заўжды на нейкай адлегласці ад дарогі. Адтуль ён глядзіць на тых, хто не такі, але гэтыя не такія і самі па сабе розныя, яны іншыя ў сваёй шматстайнасці, і ён пазірае на іх, каб паказаць іхную шматстайнасць у іхнай аднастайнасці, надаць ім форму, бо форма — гэта самае важнае, адтуль, стоячы наўзбоч, ён бачыць іх лепей. Але яны не даруюць яму такой адвагі, яны малююць на ягоных дзвярах знакі крэйдай: значыць, не святлом адзначаны ягоны шлях, а намаляванай крэйдаю рысай? У кожным разе гэтая рыса ўсё выкрывае, але і яна ж і закрывае, і карпатліва замалёўвае след, які пакідае ён сам. Быццам на гэтым свеце яго не існавала. Але ён ведае, што адбылося. Яму паведамілі пра гэта з экрана тэлевізара, ён пабачыў гэта на тварах, скажоных болем, перапэцканых крывёй, тлуста загрыміраваных тварах, якія смяюцца, ён прачытаў гэта па вуснах з сілікону, якія заўжды правільна адказваюць на пытанні тэлевіктарыны, прачытаў па вуснах жанчын, якія ніколі не закрываюць рот, жанчын, якія спрычыніліся і якія ні ў чым не вінаватыя, жанчын, якія ўстаюць з месца і проста перад тэлекамерай раптам здымаюць пінжак, каб прадэманстраваць свае свежыя, загартаваныя, цвёрдыя грудзі — права, якое раней належала толькі мужчынам. А яшчэ ёсць мноства глотак, з якіх усё гэта пяецца, нібы смурод з рота, толькі яшчэ гучней. Гэта тое, што можна пабачыць на дарозе, варта толькі на ёй апынуцца. Але з гэтай дарогі трэба сысці. Ты пазіраеш на яе здалёк, са сваёй самоты, і робіш гэта з радасцю, бо на дарогу хочацца глядзець, але ісці па ёй — не. Дарога — сцяжына. Са сцяжыны чуецца нейкі шум? Здаецца, яна хоча прыцягнуць нашую ўвагу гэтымі шолахамі, а не толькі святлом, гэтым рэзкім святлом? Можа, гэтая дарога, па якой нельга ісці, баіцца, што ніхто не наважыцца шпацыраваць па ёй, бо вакол няспынна адбываецца нешта благое: катаванні, злачынствы, крадзяжы, жорсткі прымус, прымусовае пажыранне, і робяць гэта тыя, хто вызначае ў свеце лёсы самых значных падзей? Дарозе ўсё роўна. Яна нясе ўсё на сабе, нясе цвёрда, хай сабе і беспадстаўна. Без цвёрдай апоры над нагамі. На страчанай зямлі. Валасы ўстаюць дыбарам, як ужо было сказана, і няма такога лаку, каб укласці іх назад. І ўва мне таксама няма ніякай замацаванасці. Ніякай фіксацыі. Ні на галаве, ні ўнутры. Калі ты наўзбоч, трэба заўжды быць гатовай адскочыць яшчэ на крок, і яшчэ, у нішто, якое месціцца акурат побач з тым бокам, з узбочынай, па якой ты ідзеш. Там хаваецца пастка, якая чакае здабычы, яна раскрываецца, каб завабіць цябе глыбей. Яна вабіць цябе, цягне, зацягвае ўсярэдзіну. Не, я не хачу губляць з поля зроку шлях, па якім не іду. Я хачу як след апісаць яго, апісаць дакладна і праўдзіва. Калі ўжо я бачу яго, з гэтага мусіць быць нейкі плён. Але шлях не мае да мяне літасці. Ён не пакідае мне выбару. Што застаецца? Я не магу сысці, не магу рухацца па дарозе. Я іду, застаючыся там, дзе была. Але і там мне патрэбная надзейная абарона ад сваёй безабароннасці, як і ад ненадзейнай зямлі, на якой я стаю. Побач са мной ідзе, робячы мяне ўпэўненай, а не толькі ахоўваючы, мая мова — яна ідзе побач і кантралюе, ці правільна я раблю, ці правільна я раблю няправільна, апісваючы рэальнасць, бо яна заўжды мае быць апісаная няправільна, яна не можа інакш, але так няправільна, каб кожны, хто яе чуе або чытае, адразу заўважыў гэтую няправільнасць. Яна ж хлусіць! А мова, гэта сучка, якая мусіць мяне ахоўваць, бо для гэтага яна ў мяне і ёсць — цяпер кусае мяне! Мая абаронца хоча мяне ўкусіць! Мая адзіная абаронца ад стану апісанасці, мова, якая існуе, каб апісваць нешта іншае, а не мяне — таму я спісваю столькі паперы! — мова, мая адзіная абаронца, паварочвае супраць мяне. Магчыма, яна наогул толькі таму ў мяне і ёсць, каб, ахоўваючы мяне, на мяне ж і накідвацца. Таму што я шукаю ў пісьме абароны, гэты мой спадарожнік, мова, якую я лічыла сваёй надзейнай апорай, абарочваецца маім праціўнікам. Што ж, нічога дзіўнага. Я з самага пачатку ёй не давярала. Што гэта за маскіроўка, калі яна, замест таго каб рабіць цябе нябачнай, робіць так, каб цябе было відаць усё больш выразна і ясна?
Часам мова выпадкова трапляе на гэты шлях, але яна з яго не сыходзіць. Гаварыць мовай — працэс не адвольны, ён міжвольна адвольны, хочаш ты гэтага або не. Мова ведае, чаго яна хоча. Добра ёй. А вось я, скажам, не ведаю гэтага, мне невядомыя імёны. Гаварэнне, маўленне наогул адбываецца там, на тым баку, яно заўжды працягваецца, яно не мае пачатку і канца, але гэта — не мова. Гэта слова — але слова непрамоўленае. Яно прамаўляецца там, не тут, там, дзе іншыя спыняюцца, бо не хочуць спыняцца — яны занадта занятыя. Там, на тым баку, толькі яны. А я не. Толькі мова, якая час ад часу ад мяне аддаляецца — яна ідзе да людзей, але не да тых, іншых, а да сапраўдных, рэальных. Мова сыходзіць ад мяне па дарозе, на якой дастаткова ўказальнікаў (тут наогул ніхто не можа заблукаць). Мова сочыць за рухамі гэтых людзей, быццам відэакамера, каб даведацца прынамсі пра тое, што гэта такое — жыццё, і як гэта — жыць. Хаця менавіта тады, калі жыццё апісваюць, яно перастае быць тым, чым яно ёсць. Вось, напрыклад, мы гаворым, што нам трэба схадзіць на прафілактычны агляд. І раптам мы пачынаем гаварыць з усёй сур'ёзнасцю, нібы нехта, хто мае права не гаварыць наогул. Што б ні адбывалася, мова сыходзіць ад мяне, а я застаюся на самоце. Мова сыходзіць. Я застаюся, я па-за дарогай. Я не на тым шляху. І мова пакідае мяне.
Хоць не, яна яшчэ тут. Няўжо яна ўвесь час была тут, разважаючы, з кім бы ўступіць у двубой? Яна адразу ж заўважыла мяне — і мяне апанавала. Яна валодае мной, яна падымае на мяне руку, яна не любіць мяне. Яна з ахвотаю палюбіла б цудоўных людзей на сваім шляху, побач з якімі яна бяжыць, як сабака, удаючы, што яна такая па-сабачаму паслухмяная. Насамрэч яна не слухаецца ні мяне, ні кагосьці іншага. Яна сама па сабе. Яна крычыць скрозь гэтую ноч, бо мы забыліся паставіць уздоўж шляху ліхтары, якія жывяцца сонцам і не патрабуюць току з разетак, забыліся даць гэтай сцежцы прыстойнае імя. Аднак у яе столькі імёнаў, што колькі ні спрабуй — не дасі рады яе назваць. Я крычу і бягу наперад, крычу са сваёй адасобленасці, бягу па магілах тых, хто адышоў у іншы свет, бо калі ўжо я бягу па ўзбочыне, я не магу сачыць за тым, куды я ступаю, што я расціскаю нагамі, я імчуся туды, дзе ўжо апынулася мая мова і адкуль яна здзекліва пасмейваецца, пазіраючы на мяне. Яна ж ведае, што калі я паспрабую жыць па-сапраўднаму, яна мяне ўтопіць, у той самы момант. Спачатку ўтапіла б, а потым пасыпала б тапельца зверху соллю, быццам раны. Добра. Насыплю і я солі на той шлях, па якім ідуць іншыя людзі, каб гэтая соль раз’ела лёд, пазбавіла маю мову яе надзейнай апоры. Яна ж ужо даўно яе не мае. Якое беспадстаўнае нахабства з яе боку! Калі ўжо я не знаходжу сабе надзейнай апоры, маёй мове таксама нельга яе мець! Так ёй і трэба! Чаму яна не засталася са мной, тут, убаку, чаму яны развіталіся са мной? Яны што, думалі пабачыць больш за мяне? Ісці сабе па галоўнай дарозе там, убаку, дзе шмат людзей, прыемнейшых за мяне людзей, якія балбочуць міжсобку? Мова хацела ведаць больш за мяне? Яна і так ведала больш, але ёй было мала? Мая мова, якая прагна ўгрызаецца ва ўсё, што мае, загіне. Яна насамрэч занадта шмат жарэ, мая мова. Так ёй і трэба! Я яе выплюнула, але яна не можа выплюнуць сама сябе, яна добра засвойвае ежу. Мая мова кліча мяне да сябе, убок, ёй лепш за ўсё там, убаку, ёй не трэба добра прыцэльвацца, клічучы мяне, яна і так трапіць у цэль, яна ж крычыць мне не абы-што, не абы сказаць, яна кажа са “строгасцю таго, хто адпускае”, як сказаў пра Тракля Хайдэгер. Яна кліча мяне, выклікае мяне, мая мова, кожны сёння ўмее гэта, бо кожны мае мову пры сабе, у спецыяльным прыстасаванні, каб было пра што пагаварыць, а інакш нашто ён гэтаму вучыўся, мова кліча мяне там, дзе я апынулася ў пастцы, дзе я лямантую і лыпаю вачыма — але не, гэта не мова кліча мяне, яна ж сышла, яна ж пакінула мяне адну, і цяпер яна тэлефануе мне сюды, крычыць мне ў вуха, няважна, з якога апарата, з мабільнага ці з пэйджара, адтуль, з таго боку яна галосіць мне на вуха, што няма ніякага сэнсу ў тым, каб нешта выказваць, што яна зробіць гэта сама, а я проста мушу вымаўляць тое, што мне прадпісана; яшчэ менш сэнсу мае размова з дарагім чалавекам, выпадковым чалавекам, вартым даверу, таму што ён упаў і не можа так хутка падняцца, каб пайсці за кімсьці следам і крыху паразмаўляць. У гэтым няма ніякага сэнсу. Я чую гаворку маёй мовы там, на тым баку, на прыемнай дарозе (я ведаю, яна прыемнейшая за маю, я наогул не маю ніякай дарогі, зрэшты, я проста не бачу яе з дастатковай выразнасцю, я проста ведаю, што і мне таксама добра было б па ёй прайсці) — і тое, што кажа мая мова, якая аддзялілася ад мяне, ёсць спробай маёй мовы нарэшце выгаварыцца. Не, не гаварыць да кагосьці. Проста выгаварыцца. Выгаворваючы сябе, мая мова сама да сябе прыслухоўваецца, яна сама сябе выпраўляе, вымаўленне заўжды можна выправіць; так, яго заўжды можна выправіць, на тое яно і вымаўленне, каб яго паляпшаць, каб змяняць і ўводзіць новыя правілы мовы, якія адразу ж можна зноўку парушыць. Гэта будзе маім новым хітрыкам, каб вырашыць праблему паратунку, канчатковае рашэнне, я маю на ўвазе, вядома ж, проста рашэнне і нічога больш. Мае хітрыкі простыя. Мілая Мова, не магла б ты, калі ласка, крышачку да мяне прыслухацца? Прыслухацца, каб чамусьці навучыцца, каб нарэшце вывучыць правілы вымаўлення? Што ты там крычыш і рэзануеш? Ага, ты-ты, там, на тым баку? Ты робіш гэта наўмысна, каб я перастала злавацца? А я ж думала, ты больш не хочаш да мяне вяртацца! Ты нічым не дала мне зразумець, што хочаш назад, ды гэта было б і бессэнсоўна, я ўсё роўна не зразумела б тваіх знакаў. Ты зрабілася мовай, каб адасобіцца ад мяне і каб я магла пасоўвацца далей? Але нічога гэтага не было забяспечана. Асабліва з твайго боку — наколькі я цябе ведаю. Я цябе больш зусім не пазнаю. Ты па добрай волі хочаш вярнуцца да мяне, назад? А калі я цябе больш не прыму, што ты на гэта скажаш? “Умерла так умерла”. Што ўпала, тое прапала. Калі мая адасобленасць, мая заўсёдная непрысутнасць, маё няспыннае стаянне наўзбоч раптам прымусіла мяне вярнуць сабе маю мову, вярнуць яе дамоў і надзейна схаваць, каб яна магла выявіць сябе ў прыгожых гуках, дык з дапамогай гэтых гукаў, гэтай пранізлівай аглушальнай сірэны яна б адсунула мяне яшчэ далей ад сябе, яшчэ далей убок, на ўзбочыну. Мая мова, якую я нарадзіла і якая аднойчы ўцякла ад мяне (або я нарадзіла яе менавіта для таго, каб яна адразу ж магла даць ад мяне лататы, бо я сама не паспела ад яе збегчы?), цяпер адштурхне мяне яшчэ далей у прастору ўзбочыны. Мая мова з асалодай качаецца ў лужыне, у сваёй маленькай часовай магілцы пасярод дарогі, і яна ўтаропілася на магілу ў паветры, яна качаецца там і пераварочваецца на спіну, як бяспечны звер, што, як і любая прыстойная мова, так хоча падабацца людзям, яна качаецца, разводзіць лапы, напэўна, каб яе пагладзілі, для чаго ж яшчэ. Яна ахвочая да ласкі. Таму яна і не пільнуе мерцвякоў, пільнаваць іх даводзіцца мне, на мяне павесілі гэтакі абавязак. І я не маю болей часу, каб сачыць за тым, каб мова заставалася прывязанай, мая мова, якая бессаромна круціць хвастом, выкленчваючы пяшчотныя дотыкі і пагладжванні. Уся рэч у тым, што мерцвякоў, якіх я мушу даглядаць, развялося занадта шмат: калі мы, аўстрыйцы, кажам, што трэба даглядаць некага — гэта значыць, пра яго трэба паклапаціцца. Я мушу добра абыходзіцца са сваёй мовай, бо гэтым мы знакамітыя на ўвесь свет — тым, што мы заўжды з усімі абыходзімся добра. Не турбуйцеся, увесь свет даўно прыглядаецца да нас і нас даглядае. Так што нам самім не варта пра гэта турбавацца. Ды толькі вось заклік даглядаць мерцвякоў ува мне такі гучны — і ў мяне ўсё горай і горай выходзіць даглядаць сваю мову. Я даглядаю мерцвякоў, а любы дурань можа пачухаць спінку і пузік маёй мілай сэрцу і добрай мове. Але мерцвякі не зробяцца ад гэтага жывымі. І ніхто не вінаваты. І я таксама не вінаватая — са сваім ускудлачаным нутром, са сваімі гэткімі самымі ўскудлачанымі валасамі, я не вінаватая ў тым, што мёртвыя застаюцца мёртвымі. Я так хацела б, каб мая мова там, на дарозе, перастала нарэшце падстаўляць сябе пад чужыя рукі, хай маёй мове гэта насамрэч прыемна; я так хацела б, каб яна перастала кленчыць, каб сціхла са сваімі патрабаваннямі, каб яна сама зрабілася патрабаваннем — каб падпарадкавалася не чужой ласцы, а мне. Мова заўжды мусіць слухацца. Праўда, яна гэтага не ведае. І мяне не слухаецца. Але яна мусіць слухацца, бо людзі, якія бяруць яе да сябе, быццам роднае дзіцятка, бо мова ж такая міленькая, калі да яе ставіцца як да міленькай, — гэтыя людзі ніколі не слухаюцца, яны загадваюць, а самі не слухаюцца, сярод іх хапае розных асобаў, якія знішчылі, парвалі на шматкі, спалілі ўсе плакаты, на якіх былі заклікі да стасункаў, добраахвотных стасункаў. І сцяг яны забралі. Вось як яно выйшла. Чым больш людзей слухаецца маю мову, песціць яе пуза і кудлаціць ёй поўсць, адгукаючыся на яе даверлівасць, тым далей я ўцякаю ад яе, спатыкаючыся і падаючы. Я згубіла сваю мову, я аддала яе тым, хто лепш з ёй абыходзіцца. Я ўжо амаль магу лётаць. Дзе, дзе, урэшце, дарога, якая дапаможа мне дагнаць мову? Як мне ісці, куды і навошта? Як мне трапіць туды, дзе ўзяць прылады працы, каб адразу ж запакаваць іх назад? Там, на тым баку, між галля прабіваецца святло, мо гэта і ёсць тое месца, дзе мая мова ласціцца да іншых, каб потым яе саму палашчылі і закалыхалі? Ці мая мова зноў збіраецца кусацца? Ёй даспадобы кусаць іншых, проста ніхто пра гэта яшчэ не ведае, апрача мяне — я ж добра з ёй знаёмая, яна доўга жыла са мною. Спачатку ўсе вакол робяць ёй агу-агу, вой, якая мілая мовачка, які цудоўны звярок, такога ў кожным доме пабачыш. Але дзеля чаго тады людзі бяруць да сябе ў дом яшчэ і чужую мову? Чаму б ёй не быць такой, якую і так усе ведаюць? Калі б яна нечым адрознівалася, было б, відаць, небяспечна браць яе да сябе. Раптам яна не знойдзе паразумення з той мовай, якая жыла тут раней? Чым больш ты сустракаеш незнаёмых зычлівых людзей, якія ведаюць, што такое жыццё — хаця гэта зусім не значыць, што яны сапраўды гэта ведаюць, бо нешта ж ім трэба ведаць, у іх такія харошыя і ўтульныя жыццёвыя мэты, — тым менш твой погляд бачыць на гэтай дарозе. Дарозе да мовы. Miles and more. А каму яшчэ хочацца нешта там разгледзець, калі не твайму погляду? Няўжо мова хоча ўвабраць у сябе яшчэ і погляд, няўжо яна хоча сказаць нешта яшчэ да таго, чым яго пабачыць? Перад намі валяецца мова, мову хапаюць рукамі, вецер тузае яе, бура пяе ёй калыханкі, наш слых крыўдзіць нашу мову, ды так, што мова не хоча ўжо нічога слухаць. Тады слухайце ўсе! Хто не хоча слухаць, хай гаворыць, слухаць яго ніхто не будзе. Ніхто нікога не слухае, хаця ўсе гавораць. Вось мяне слухаюць, хаця мая мова мяне не слухаецца, я ўжо зусім не ведаю, дзе яна. Пра маю мову гавораць шмат, пра маю мову гавораць рознае. Таму яна сама гаворыць рэдка, і гэта добра. Да яе прыслухоўваюцца, яна гаворыць павольна, і нехта недзе цісне чырвоную кнопку, і недзе нешта выбухае. І тады застаецца сказаць толькі адно: Ойча наш Нябесны… Мая мова не мае на ўвазе мяне, хаця хто ж я ёй, як не той самы ойча, дакладней, маці? Я — маці мовы маёй айчыны. Мова была тут з самага пачатку, яна жыла ўва мне. А бацькі, які б да яе спрычыніўся, — не было. Мая родная мова часта паводзілася непрыстойна, і мне на гэта часцяком намякалі, але я не разумела намёкаў. Што ж, сама вінаватая. Бацька нас кінуў, а родную мову пакінуў. Слушна зрабіў. Я б таксама на ягоным месцы сышла адсюль. Цяпер вось мая мова пайшла прэч, пакінуўшы мяне адну. Мая мова там, на тым баку, я пра гэта ўжо казала. Яна прыслухваецца да людзей, якія ідуць там, па дарозе. Па той самай дарозе, па якой заўчасна сышоў бацька. Цяпер мая мова ведае штосьці, чаго ты не ведаеш і раней таксама не ведала. Але мова такая: чым больш яна ведае, тым менш гэта нам гаворыць. Ясная рэч, яна нешта ўвесь час кажа, але тое, што яна кажа, не кажа нічога. І нават мая адслоненасць адсланяецца ад мяне. Яе не скарысталі. Ніхто не заўважае, што я яшчэ тут, унутры, у гэтай адслоненасці. На мяне не зважаюць. Магчыма, мяне заўважаюць, але не зважаюць на гэта. Як мне дасягнуць таго, каб усе гэтыя словы гаварылі так, каб мець што нам сказаць? Не калі гавару я. Я ж наогул не магу гаварыць, мая мова ў гэты час, на жаль, не дома. Там, на тым баку, яна кажа нешта іншае, я не давала ёй даручэння казаць гэта, але мая мова ад самага пачатку не слухаецца маіх загадаў. Яна не кажа мне гэтага, хоць належыць усё ж мне. Мая мова нічога мне не кажа, як жа яна можа сказаць нешта іншым? І ўсё ж яна мае што сказаць, гэта вы павінныя прызнаць! Яна кажа тым больш, чым далей яна знаходзіцца, так, толькі тады яна наважыцца сказаць нешта, што сама хоча, толькі тады наважыцца мне падпарадкавацца, мне запярэчыць. Калі мы глядзім на нейкі аб’ект, ён адсоўваецца тым далей, чым даўжэй мы яго сузіраем. Калі мы гаворым, мы зноў робім яго бліжэйшым, але захаваць яго пры сабе ў нас не выходзіць. Ён вырываецца і спяшаецца за ўласным найменнем, за тым мноствам словаў, якія я зрабіла і якія згубіла. Мы дастаткова шмат мяняліся словамі, абменны курс жахліва нявыгадны, і пасля застаецца толькі гэты жах. Я кажу нешта, і яно ад самага пачатку ўжо забытае. Выказаныя словы імкнуліся да гэтага, яны адразу ж хацелі сысці ад мяне прэч. Кожны дзень прамаўляецца невымоўнае, але тое, што я кажу, казаць нельга. Якая подласць з боку таго, што прамоўлена! Якая неверагодная подласць. Прамоўленае не хоча належаць мне ні на каліўца. Яно хоча быць здзейсненым, каб можна было згадаць прымаўку: сказана — зроблена. Я б пагадзілася, калі б мая мова адмаўляла сваю прыналежнасць мне, толькі б яна мне насамрэч належала. Як я магу дасягнуць таго, каб яна хаця б трошачкі ад мяне залежала? Да іншых жа нічога не чапляецца, нічога на іх не вісіць, таму я прапаную сваёй мове сябе. Вярніся! Вярніцеся, прашу вас, дарагая мова! Ды не. Там, на тым баку, на дарозе, яна даведваецца пра таямніцы, пра якія мне ведаць нельга, і мая мова расказвае пра іх іншым, тым, хто не хоча пра іх слухаць. А я б хацела, мне б вельмі гэта пасавала, аднак мая мова не збіраецца спыняцца, а ўжо каб паразмаўляць са мной — пра гэта і думаць не варта. Мая мова існуе ў пустаце, асаблівая прыкмета якой — і гэта прыкмета, якая адрознівае мову ад мяне, — у тым, што ў гэтай пустаце існуе вельмі шмат людзей. Гэтая пустата і ёсць дарогай. Я ўбаку нават ад пустаты. Я згубіла дарогу. Я заўжды гаварыла толькі наўздагон. І мне наўздагон шмат што казалі, але гэта было няпраўдай. А я казала толькі наўздагон самой сабе, і я пэўная, што толькі гэта і ёсць сапраўднае гаварэнне. Як людзі кажуць — такое, што проста ні ў казцы сказаць! Так шмат даўно не гаварылі. Людзі нават не даюць рады слухаць, хоць слухаць неабходна, каб быць на нешта здольным. Калі глядзець з гэтага боку, атрымаецца погляд убок, погляд убок нават з майго боку, дык мне наўздагон ніхто нічога сказаць не зможа, ім проста няма чаго сказаць, нічога ў іх не выходзіць. Я заўсёды гляджу наўздагон жыццю, мая мова паварочваецца да мяне спінай, бессаромна падстаўляючы іншым сваё пуза, каб яго палашчылі, а я бачу яе толькі са спіны, калі наогул нешта бачу. Часта яна проста не падае мне зусім ніякага знаку і не кажа зусім нічога. Часам я проста не бачу сваю мову там, на тым баку, і нават не магу сказаць “як кажуць”, хай сабе я ўжо казала гэта, і неаднойчы, а цяпер я не магу гэта сказаць, мая мова сышла ад мяне. Часам я бачу яе толькі са спіны або бачу падэшвы яе ног, на якіх мова так і не навучылася хадзіць як след, хоць мова рухаецца значна хутчэй за мяне, і ўжо даўно. Што я тут раблю? Можа, гэта таму, што я тут, мая мова таксама ўлеглася непадалёку? Але яна дакладна хутчэйшая за мяне, яна падскочыць і пабяжыць адсюль, варта мне выйсці са свайго кута і перайсці дарогу, каб яе забраць. Я не ведаю, навошта я мушу яе забраць. Магчыма, каб яна сама не забрала мяне? Магчыма, яна ведае, навошта я мушу забраць яе? Яе, якая ўцякла ад мяне. Яе, якая не ідзе ўслед за мной. Яна ідзе за поглядамі і словамі іншых, а мяне насамрэч цяжка пераблытаць з іншымі. Яна не такая, бо яна — іншая. Проста таму, што яна — іншая. Маёй мове гэтага хапае. Галоўнае, што я не раблю галоўнага — я не выказваюся. Да іншых, яна заўжды сыходзіць да іншых, абы толькі не належаць мне. Ах, мая мілая мова. Я прылашчыла б яе гэтаксама пяшчотна, як лашчаць тыя, хто на іншым баку, прылашчыла б яе, калі б толькі змагла яе паймаць. Але мая мова там, на дарозе, для таго, каб паймаць яе я не змагла.
Калі ж яны нарэшце ціхутка ўцякуць ад мяне? Калі ж уцячэ тое нешта, пасля якога мусіць запанаваць цішыня? Чым больш мовы апынаецца на тым баку, тым гучнейшая яна і тым лепш яе чутно. Яна гучыць з кожнага роту, і толькі з майго яе не чуваць. Мяне атачае ноч. Я не страчваю пачуццяў, але мяне атачае ноч. Я начую тут, гледзячы ўслед маёй мове, як маяк пазірае на мора, клічучы некага сваім святлом і асвятляючы сам сябе, круцячыся і выхопліваючы з цемры кожны раз штосьці іншае, што існуе само па сабе, незалежна ад таго, свецяць на яго або не. Маяк, які не дапамагае нікому, хай нават без яго наканавана загінуць у гэтай вадзе. Чым настойлівей я намагаюся яе выключыць, сваю мову, тым больш наравістай яна робіцца. Цяпер я выключаю яе, я стаўлю яе на мінімальны рэжым, але, здаецца, чым мацней мне хочацца сцішыць полымя, як гэта рабілі ў маім дзяцінстве ў царкве — каўпачком на доўгім кійку, чым больш я хачу загасіць гэты агонь, тым больш паветра ён атрымлівае. І тым гучнейшай робіцца мая мова, выгінаючыся пад тысячамі рук, што робяць ёй прыемна — я ніколі так не рабіла. Нават пра саму сябе я не магу з пэўнасцю сказаць, што прыносіць мне прыемнасць. Мова крычыць, каб я была задаволеная. Яна крычыць іншым людзям, каб яны трубілі ў рог, каб крычалі, як яна, каб было яшчэ гучней. Яна крычыць, каб я ніколі не набліжалася да яе. Няхай ніхто не набліжаецца ні да кога занадта блізка. Тое, што прамоўлена, не мусіць набліжацца да таго, што хацелі прамовіць. Нельга падыходзіць занадта блізка да сваёй мовы, бо гэта ёсць выклікам, яна і сама можа сказаць пра сябе, сказаць аглушальна, каб ніхто не чуў, што нехта падказвае ёй, што гаварыць. Мова спакушае мяне сваімі абяцанкамі, толькі б я не падыходзіла занадта блізка. Яна абяцае мне ўсё, толькі б я не набліжалася. Мільёнам людзей гэта дазволена, а мне — не! І пры гэтым мова — мая! Як вы мяркуеце, гэта правільна? Нават не ведаю, што мне сказаць на гэты конт. Пэўне, мова забылася, адкуль яе род, іншага тлумачэння ў мяне няма. Некалі даўно яна была малая, з гэтага ўсё і пачалося. Словаў не хапае, каб апісаць, як жа яна пасталела, мая мова! Яе больш не пазнаць! Я ведала яе, калі яна была во-о-о-ось такая малая. Было так ціха, і мова была маім дзіцем. І тут яна раптам такая агромністая. Не, гэта больш не маё дзіця. Дзіця, якое не зрабілася дарослым, але стала такім вялікім. Яно не пазбавілася маёй апекі, але яно жыве само па сабе, і яго не пакладзеш спаць, прапеўшы калыханку. Яно не спіць, яно заглушае крыкамі любога, хто крычыць гучней за маю мову. Мая мова лунае ў неверагоднай вышыні. Можаце мне паверыць, вам наўрад ці захочацца гэта слухаць! Я не адчуваю за яе гонару, паверце і ў гэта! Калі яна была малая, я хацела, каб яна назаўжды засталася гэткім самым ціхім немаўлём. Я і цяпер не хачу, каб яна накрывала сабой штосьці, як бура, каб прымушала іншых крычаць яшчэ мацней, махаць рукамі і кідацца цяжкімі прадметамі, якія мая мова не можа ні ўхапіць, ні злавіць. Мая мова ніколі не мела спартовых навыкаў, і ў гэтым вінаватая я, яе маці. Яна не ўмее нічога лавіць. Яна можа кідацца словамі, а лавіць іх не здольная. Я застаюся яе палоннай, нават калі яна сыходзіць. Я палонная маёй мовы, а яна мая вартаўніца. Смешна, праўда? Яна ж зусім мяне не пільнуе. Чаму? Таму што яна такая ўпэўненая ўва мне? Такая ўпэўненая, што я не ўцяку, і таму думае, што можа ўцячы сама? Вось прыходзіць нейкі чалавек, які гаворыць са мной, хаця так і не было прадугледжана. Яму можна. Цяпер шмат мёртвых гаворыць сваімі паўзадушанымі галасамі, яны наважваюцца на гэта, бо мая ўласная мова не пільнуе мяне. Яна ведае, што ў гэтым няма патрэбы. І няхай мова хоча ад мяне ўцячы — я ад яе нікуды не падзенуся. Я застануся. Паэту не стварыць, таго, што застанецца. Што застаецца, сыходзіць. Палёт у вышыню адмяняецца. Нічога не здарылася, ніхто нікуды не трапіў. Але калі ўсё ж, насуперак здароваму розуму, штосьці, што так і не з’явілася, захоча на трошкі тут застацца, тады знікне самае няўлоўнае з таго, што можа застацца тут. Мова. Яна адгукнецца на прапанову іншага вакантнага месца. Таму, што мусіць застацца, наканавана знікнуць. Ва ўсялякім выпадку, яго тут не знойдзеш. І гэта тое, што нам застаецца.
