Фемінісцкая крытыка як галіна літаратуразнаўства паўстала на скрыжаванні грамадска-палітычнага руху за вызваленне жанчын (Women's Liberation Movement) і постструктуралізму. Галоўнай задачай было прааналізаваць ролю, якую адыгрывае літаратура і літаратурная крытыка ў зацвярджэнні або, наадварот, у разбурэнні гендарных, класавых, расавых і полавых іерархій (стэрэатыпаў). Сам тэрмін “фемінісцкая тэорыя літаратуры” (Feminist literary theory) увайшоў у шырокі ўжытак толькі ў сярэдзіне 80-х гадоў ХХ стагоддзя. Фемінісцкая крытыка (Feminist criticism), якая ўжо практыкавалася да 80-х гадоў, разглядалася як этап практычнай падрыхтоўкі тэорыі. Аднак цяпер гэтыя два паняцці часта разглядаюцца і ўжываюцца як сінанімічныя.
Хоць працы, прызнаныя класікай феміністычнай крытыкі (“Свой пакой" (A Room of One's Own, 1929) Вірджыніі Вулф, “Другі пол” (Deuxième Sexe, 1949) Сімоны дэ Бавуар), з’явіліся ў першай палове ХХ стагоддзя, фемінісцкі падыход да вывучэння літаратуры як галіна акадэмічнай навукі нараджаецца разам з другой хваляй фемінізму (канец 60-х — пачатак 70-х гадоў).
У гісторыі англа-амерыканскай феміністычнай крытыкі можна вылучыць некалькі этапаў, кожны з якіх характарызуецца асаблівым колам задачаў і аб’ектам даследавання.
60-я — пачатак 70-х гг.
Першай значнай працай, якую можна разглядаць як пачатак феміністычнай крытыкі, была кніга амерыканкі Бэці Фрыдан (Betty Friedan) “Таямніца жаноцкасці” (The Feminine Mystique [1], 1963). У сваёй кнізе Фрыдан злосна крытыкуе дамінантны ў амерыканскай культуры стэрэатып, згодна з якім паспяховая і шчаслівая жанчына — гэта перш за ўсё маці і хатняя гаспадыня. Даследчыца піша, што ў ЗША ў 50-я гады лічылася, што галоўнае прызначэнне жанчыны — падтрымліваць хатнюю ўтульнасць, гадаваць дзяцей і забяспечваць камфорт мужа. Мужчыны рызыкавалі сваімі жыццямі падчас Другой сусветнай вайны, і цяпер яны маюць права на тое, каб жанчыны іх абслугоўвалі (гэты стэрэатып выдатна адлюстраваны ў рамане сучаснага амерыканскага пісьменніка Майкла Канінгема “Гадзіны” ў вобразе Лоры Браўн). Сродкі масавай інфармацыі таго часу зрабілі ўсё магчымае, каб замацаваць гэты стэрэатып у свядомасці людзей. Фрыдан кажа, што такія погляды нанеслі істотны ўдар па жаночай самаідэнтыфікацыі: атрымлівалася, што роля жанчыны (і сацыяльная, і сэксуальная) — гранічна пасіўная. “Сёння, — піша даследчыца, — калі на жанчыну глядзяць толькі з пункту гледжання яе полавай ролі, праблемаў накшталт перашкодаў для рэалізацыі яе патэнцыялу напоўніцу ці забабонаў, якія замінаюць ёй браць удзел у падзеях, што хвалююць свет, больш не існуе. Праблемамі сёння ёсць толькі тыя, што могуць перашкодзіць ёй зрабіцца хатняй гаспадыняй. Таму праца — гэта праблема, адукацыя — праблема, цікавасць да палітыкі і нават само прызнанне наяўнасці ў жанчыны розуму і індывідуальнасці — таксама праблема”. Бэці Фрыдан мяркуе, што неабходна разбурыць гэты стэрэатып, дэмістыфікаваць гэтую штучна сфабрыкаваную “жаночую таямніцу”. Палемічныя публікацыі Фрыдан, а таксама яе актыўная грамадская дзейнасць паслужылі асновай для новай навуковай дысцыпліны —“жаночых даследаванняў” (Women's studies).
Наступная знакавая публікацыя ў рэчышчы фемінісцкай крытыкі гэтага перыяду — кніга Кейт Мілет (Kate Millet) “Сэксуальная палітыка” (Sexual Politics [3], 1970). У гэтай працы з’яўляюцца некаторыя базавыя тэрміны феміністычнай крытыкі, напрыклад, “патрыярхат” (patriarchy) як аб'ект барацьбы і ў сацыяльнай структуры, і ў літаратуры. Пад “палітыкай” (politics) Мілет разумее пэўны спосаб узаемаадносін у грамадстве, у аснове якога ляжыць прынцып улады: “У дадзеным нарысе палітычнае не абмяжоўваецца адносна цесным і замкнёным светам мітынгаў, старшыняў і партый. Тэрмін “палітыка” будзе абазначаць тут сілы, механізмы ўлады, з дапамогай якіх адна група людзей ажыццяўляе кантроль над іншай”. [4] У патрыярхатным грамадстве, на думку Мілет, улада (сацыяльная, эканамічная, палітычная) выкарыстоўваецца для таго, каб зацвердзіць даміноўнае становішча мужчын і падпарадкаванае становішча жанчын. Асаблівае значэнне для развіцця фемінісцкай літаратурнай тэорыі мае наступная думка даследчыцы: “Пры патрыярхаце зусім не жанчына прапануе сімвалы, якія выкарыстоўваюцца для яе характарыстыкі. Паколькі першабытны і цывілізаваны светы з’яўляюцца мужчынскімі, ідэі, якія фармавалі культуру стаўлення да жанчыны, таксама належаць мужчынам. Вядомы нам вобраз жанчыны быў створаны мужчынамі зыходзячы з іх патрэбаў. Гэтыя патрэбы народжаныя страхам перад “іншасцю” жанчыны” [5]. Практычна да цяперашняга моманту даследаванне заганаў перадачы жаночага досведу на “мужчынскай” мове — адзін з найбольш прыярытэтных напрамкаў фемінісцкай крытыкі. У кнізе Мілет таксама пададзеныя прыклады крытычнага чытання некаторых фрагментаў з твораў такіх пісьменнікаў, як Д. Г. Лоўрэнс, Г. Мілер, Ж. Жэнэ. Тут перш за ўсё ўвага даследчыцы канцэнтруецца на тым, як “мужчынскія” стэрэатыпы адносна жаночай натуры адлюстроўваюцца ў жаночых вобразах у творах дадзеных аўтараў.
У тым жа кірунку ідзе і Мэры Элман (Mary Ellmann) у кнізе “Разважаючы пра жанчын” (Thinking about Women [6], 1968). Гэта поўнае гумару даследаванне жаночых вобразаў у мужчынскай літаратуры.
І К. Мілет, і М. Элман даказваюць, што вобразы жанчын у творах пісьменнікаў-мужчынаў дапамагаюць не асэнсоўваць рэальны жаночы досвед, а з'яўляюцца адлюстраваннем мужчынскіх забабонаў і страхаў перад жаночай прыродай. Такім чынам, на першым этапе фемінісцкай крытыкі вядзецца ў асноўным вывучэнне мужчынскай літаратуры і раскрыццё яе мізагіністычнай сутнасці.
Сярэдзіна 70-х — пачатак 80-х гг.
На гэтым этапе прадстаўніцы фемінісцкай крытыкі звяртаюцца да даследавання ўласна жаночай літаратуры. Асноўныя задачы: вызначыць месца жаночай літаратуры ў агульным літаратурным працэсе; вярнуць свету незаслужана забытыя або праігнараваныя крытыкай імёны жанчын-пісьменніц; вывучыць, як адлюстроўваецца жаночы досвед у творах жанчын. Класік фемінісцкай крытыкі, амерыканская даследчыца жаночай літаратуры Элейн Шоўолтэр (Elaine Showalter) — аўтар вельмі арыгінальнай канцэпцыі трохфазавай гісторыі ангельскай жаночай прозы [7] (Гл. "Ангельская жаночая проза: этапы гісторыі").
У 1979 годзе з’яўляецца кніга Сандры Гілберт і Сьюзан Губар (Sandra Gilbert & Susan Gubar) “Вар'ятка на гарышчы” (The Madwoman in the Attic [8]), прысвечаная ангельскай жаночай літаратуры XIX стагоддзя. Сярод іншага, аўтаркі прасочваюць, як паступова жанчыны-пісьменніцы вызваляліся ад мужчынскага ўплыву ў сваёй творчасці. У XIX стагоддзі лічылася, што мастацкая творчасць — сфера пераважна мужчынская, таму ў пачатку і сярэдзіне XIX стагоддзя многія жанчыны пісалі з адчуваннем мужчынскага заступніцтва: а) з боку Бога (бацькі, стваральніка), які міласціва надзяліў жанчыну пісьменніцкім талентам і б) з боку пісьменнікаў-мужчынаў, у якіх жанчыны нібыта вучыліся майстэрству. Аднак жанчыны-пісьменніцы не былі згодныя з такім станам рэчаў і, на думку аўтарак кнігі, цалкам усведамлялі свой пратэст. Але ў сілу шматлікіх аб’ектыўных прычын пісьменніцы не мелі магчымасці выказваць гэты пратэст наўпрост, у відавочных формах. Таму іх гнеў выяўляецца ўскосна, у пропусках і замоўчванні (менавіта таму фемінісцкія крытыкі, даследуючы жаночую літаратуру XIX стагоддзя, надаюць увагу найперш не таму, што сказана ў тэксце, а таму, што засталося нявыказаным). Часта гнеў пісьменніц выяўляўся ў вобразах маргінальных ці звар’яцелых гераіняў, якія былі быццам бы двайнікамі “добрай, правільнай” наратаркі. Такім чынам, жаночая літаратура XIX стагоддзя, на думку аўтарак, — гэта закадаванае падвойнае пасланне, у якім мастацкая форма (design) хавае больш глыбокія, цяжкадаступныя сэнсавыя ўзроўні.
Праз дзевяць гадоў пасля выхаду кнігі Э. Шоўолтэр з’яўляецца яшчэ адно гістарычна-літаратуразнаўчае даследаванне Дэйл Спэндэр (Dale Spender) “Маці раману: 100 добрых пісьменніц, якія стваралі да Джэйн Остэн” (Mothers of the Novel: 100 good writers before Jane Austen, 1986). Гэтая кніга была цалкам прысвечаная творчасці так званых “страчаных, забытых” (lost) пісьменніц. У прадмове да гэтага выдання аўтарка піша: “Чым больш пісьменніц я адкрывала, чым больш я чытала жаночых раманаў, тым больш пераконвалася ў неабходнасці адраджэння і даследаванні гэтай традыцыі, у неабходнасці кінуць выклік з такой лёгкасцю прынятай усімі аксіёме традыцыйнага літаратуразнаўства, што гісторыя жаночага раману пачынаецца з Джэйн Остэн” [9].
Пачатак 80-х — 90-я гг.
Як пісала Элейн Шоўолтэр у артыкуле “Фемінісцкая рэвалюцыя ў крытыцы” (The Feminist Critical Revolution [10]), фемінісцкая крытыка стала сур’ёзнай альтэрнатывай традыцыйным нормам літаратуразнаўства. Аднак каб умацаваць свае пазіцыі, фемінісцкай крытыцы мала было проста кінуць выклік традыцыі (таму што выклік сам па сабе гарантуе толькі маргінальную пазіцыю ў дачыненні да дамінантнай традыцыі). Трэба было пазбегнуць многіх негатыўных бакоў гэтай традыцыі і вылучыць сваю канкрэтную пазітыўную праграму. Гэта значыць, паўстала неабходнасць тэарэтычнага абгрунтавання практыкі.
У 1981 годзе ў кнізе “Да праблемы фемінісцкай паэтыкі” (Towards a Feminist Poetics [11]) Элейн Шоўолтэр уводзіць панятак “гінакрытыка” (gynocritics) — даследаванне жаночай літаратуры і творчасці ў цэлым зыходзячы з жаночага досведу і гісторыі жаночай культуры. Гінакрытыка прэтэндуе на ролю тэарэтычнай базы фемінісцкай крытыкі, аднак новаму пакаленню досвед старэйшых здаецца ўжо недастатковым. І ў ЗША, і ў Англіі многія прадстаўнікі маладога пакалення фемінісцкай крытыкі звяртаюцца да досведу французскіх постструктуралістаў і тых фемінісцкіх крытыкаў, чые працы заснаваныя на постструктуралізме.
Адна з цэнтральных фігур тут — французскі філосаф і літаратурны крытык Элен Сіксу (Hélène Cixous). Найбольш вядомая яе праца — “Смех Медузы” (Le Rire de la Méduse, 1975; The Laugh of the Medusa [12], ангельскі пераклад — 1976). Сіксу развівае тэорыі французскага філосафа Жака Дэрыда і французскага псіхааналітыка і філосафа Жака Лакана ў рэчышчы фемінісцкай крытыкі. І Дэрыда, і Лакан лічылі, што заходняя культура — гэта строга цэнтраваная сістэму, але цэнтр яны ўяўлялі сабе па-рознаму. Лакан, якога больш за ўсё цікавіла сувязь мовы як знакавай сістэмы з псіхікай чалавека, меркаваў, што мужчыны і жанчыны выкарыстоўваюць моўную структуру па-рознаму (як ён казаў, яны ўваходзяць у адзін і той жа пакой праз розныя дзверы). У патрыярхатнай культуры Захаду моўная структура фармуецца вакол сімвалічнага цэнтра — фаласа, таму і сістэму мовы, і ўсю заходнюю культуру ў цэлым можна ахарактарызаваць як фалалогацэнтрычную. У выкарыстанні мовы мужчыны бліжэйшыя да дамінантнага цэнтра — яны схільныя выкарыстоўваць прамое значэнне словаў, правільныя сінтаксічныя канструкцыі і г.д. Жанчыны, наадварот, больш успрымальныя да маргінальных элементаў сістэмы, што на ўзроўні мовы, напрыклад, выяўляецца ў асаблівай успрымальнасці да элементаў паэтычнага дыскурсу (метафара замест прамога значэння слова і г.д.). Дэрыда меркаваў, што заходняя культура цэнтраваная на Слове (Логасе) — дакладным канкрэтным панятку як адбітку таго ці іншага аспекту быцця. То бок гэта культура логацэнтрычная. Элен Сіксу для вызначэння заходняй культуры злучае гэтыя два тэрміны і атрымлівае фалалогацэнтрызм. На яе думку, асновай сучаснага заходняга тыпу мыслення з’яўляюцца канкрэтныя паняткі і бінарныя апазіцыі. У аснове фалалогацэнтрычнай культуры ляжаць наступныя бінарныя апазіцыі: мужчынскае / жаночае (male / female), гаварэнне / пісьмо (speech / writing), парадак / хаос (оrder / chaos), святло / цемра (light / dark), мова / маўчанне (language / silence), дабро / зло (good / evil), прысутнасць / адсутнасць (presence / absence). Пры гэтым, на думку Сіксу, першыя пазіцыі больш каштоўныя за другія, менавіта яны складаюць базавыя мадэлі сучаснай заходняй думкі. Далей яна сцвярджае, што ў сістэме мовы фалалогацэнтрычнай культуры няма магчымасці апісаць жаночае цела і ўсё, што звязанае з жаночай сэксуальнасцю і жаночым фізіялагічным досведам (г.зн. жаночая фізіялогія быццам аказваецца па-за мовай). У жаночай літаратуры мінулых стагоддзяў шырока выкарыстоўвалася сістэма эўфемізмаў для апісання гэтых працэсаў (сімволіка, метафары, замоўчванне і г.д.). Элен Сіксу, такім чынам, ставіць пытанне аб суадносінах гендару і моўных магчымасцяў. Яна ўпэўненая, што пісаць “як жанчына”, выкарыстоўваючы фалалогацэнтрычную мову, немагчыма. Але гэта таксама не значыць, што поспех прыйдзе адразу ж, калі проста замяніць цэнтральны сімвал у структуры (гэта значыць літаральна змясціць на месца фаласа жаночыя геніталіі). Сіксу лічыць, што любая цэнтраваная сістэма абмяжоўвае свабоду выказвання, таму яна выбірае метад не разбурэння, а дэканструкцыі фалалогацэнтрычнай сістэмы. Найперш дэканструкцыю зазнаюць базавыя бінарныя апазіцыі гэтай сістэмы. Жорсткія супрацьпастаўляльныя сувязі замяняюцца прынцыпам свабоднай гульні, у выніку чаго ні адна з пазіцый не становіцца больш каштоўнай або пажаданай; наогул, розніца паміж імі робіцца вельмі ўмоўнай. Прынцып свабоднай гульні адкрывае нябачаныя гарызонты для самавыяўлення; у дачыненні да літаратуры гэта плюралізм наратыўных дыскурсаў, у дачыненні да працэсу чытання (крытыкі) — неабмежаваныя магчымасці інтэрпрэтацыі. Сіксу выказвае надзею, што жанчына нарэшце зможа выпрацаваць свой спецыфічны дыскурс, які будзе існаваць у згодзе з жаночым целам. Cама Сіксу мяркуе, што выпрацавала такую мову ва ўласных мастацкіх творах — гэта “feminine writing” (écriture féminine). Сярод іншага, такая мова не дае магчымасці адназначнай і канчатковай інтэрпрэтацыі тэксту, не замыкаецца ў галіне прамых значэнняў. Сярод паслядоўнікаў Элен Сіксу ў англа-амерыканскай фемінісцкай крытыцы можна назваць Мэры Іглтан (Mary Eaglеton), Джудыт Фэтэрлі (Judith Fetterly), Барбару Джонсан (Barbara Johnson), Торыл Мой (Toril Moi), Дзіну Шэрцэр (Dina Sherzer).
Асаблівае месца ў фемінісцкай крытыцы займае тэорыя цела. Традыцыйна ў заходняй культуры дух шанаваўся невымерна вышэй за цела; акрамя таго, жаночае цела разглядалася як нешта слабае, амаральнае, дэградаванае, нячыстае (мужчынскае цела цэласнае, тоеснае самому сабе, а таму лягчэй паддаецца кантролю; жаночае цела, праз такія фізіялагічныя асаблівасці, як здольнасць да нараджэння дзяцей і рэгулярнае менструяванне, быццам не тоеснае самому сабе, а таму нерэгуляванае і некантраляванае). Таму адлюстраванне жаночага цялеснага досведу ў культуры на доўгі час стала табуяваным. Гэты патрыярхатны стэрэатып разбурае Юлія Крысцева [13] (Julia Kristeva). Яна кажа, што цела — такі ж інструмент пазнання быцця, як і свядомасць. Асабліва цікавіць Крысцеву сувязь цела і мовы; перш за ўсё яна надае ўвагу такім “цялесным” аспектам мовы, як рытм, тон, фанетычнае гучанне. Крысцева ўпэўненая, што ў працэсе рэпрэзентацыі (выяўлення) цялесныя стымулы павінныя ўдзельнічаць нароўні з імпульсамі свядомасці.
Яшчэ адна прадстаўніца французскага фемінізму, Манік Вітыг (Monique Wittig), як і Элен Сіксу, робіць спробы стварыць новую нефалалогацэнтрычную мову ў сваіх мастацкіх творах (найбольш вядомы раман — “Лесбійскае цела” (Le Corps Lesbien, 1973)). Яна зыходзіць з таго, што патрыярхатнае грамадства, заснаванае на прымаце гетэрасэксуальных адносінаў, гаворыць на мове жорсткіх супрацьпастаўленняў мужчынскага і жаночага. З дапамогай фалалогацэнтрычнай мовы жанчына маркіруецца як катэгорыя роду, з дапамогай грамадства — як катэгорыя полу. І ў тым, і ў другім выпадку яна, такім чынам, жорстка фіксуецца ў рамках пэўнай ролі, якую навязвае ёй патрыярхатная сістэма. Вітыг перакананая ў неабходнасці глабальных структурных зменаў у мове, вынікам якіх стала б знішчэнне катэгорый роду (gender) і полу (sex). Найперш яна эксперыментуе з займеннікамі і назоўнікамі, называючы гэты эксперымент “лесбіянізацыяй мовы” [14].
У Брытаніі ўплыў французскага постструктуралізму больш за ўсё адчуваўся ў фемінісцкім кіназнаўстве і мастацтвазнаўстве. Гэта відаць, у прыватнасці, у працах Лаўры Малвэй (Laura Mulvey) і Грызельды Полак (Griselda Pollock). Яны зыходзяць з таго, што жаночы вобраз у літаратуры, кіно, мастацтве наогул — заўсёды знак. Хто яго стварае, як, які сэнс і чаму ўкладваецца ў гэты знак — усё гэта і ёсць кірунак іх даследаванняў.
Пачынаючы з канца 80-х гадоў у англа-амерыканскай фемінісцкай крытыцы з’яўляюцца новыя напрамкі: актыўныя даследаванні “чорнай” жаночай літаратуры і посткаланіяльная крытыка [Гаятры Співак (Gayatry Spivak)].
У 90-я гады назіраецца некалькі відавочных “зрухаў”, перамяшчэнне інтарэсаў у фемінісцкай крытыцы: ад жанчыны — да гендару; ад гетэрасэксуальнасці — да гомасэксуальнасці (кніга Іў Сэджвік (Eve Sedgwick) “Сярод мужчын” (Between Men), якая выйшла ў 1985, паклала пачатак даследаванням квір-культуры (queer theory); цікавасць да жанраў масавай літаратуры.
Такім чынам, сучасная англа-амерыканская крытыка вылучаецца вялікай разнастайнасцю даследчых падыходаў, аднак нязменным застаецца галоўны аб’ект даследавання — шматгранны жаночы досвед і спосабы яго рэпрэзентацыі ў літаратурных творах.
пераклад з рускай — Юля Цімафеева
Крыніцы
[1] Friedan B. The Feminine Mystique. — New York: Norton, 1963.
[2] Фридан Б. Загадка женственности // Основы гендерной теории / Отв. ред. О. А. Воронина. — М.: Моск. центр генд. иссл., 2000. — С. 225.
[3] Millet K. Sexual Politics. — New York: Doubleday, 1970.
[4] Миллет К. Теория сексуальной политики // Основы гендерной теории / Отв. ред. О. А. Воронина. — М.: Моск. центр генд. иссл., 2000. — С. 34.
[5] Там же. С. 43.
[6] Ellmann M. Thinking About Women. — New York, 1968.
[7] Гл.: Showalter E. A Literature of their own: from Charlotte Bronte to Doris Lessing / Expanded ed. — New Jersey: Princeton Univ. Press, 1999.
[8] Гл.: Gilbert S., Gubar S. The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth Century Literary Imagination. — Yale Univ. Press, 1979.
