Беларуская жаночая паэзія міжваеннага перыяду і фармаванне "новай" жанчыны

У канцы ХХ стагоддзя беларуская гуманітарная навука нарэшце звярнула ўвагу на паняцце гендару. У выніку, следам за сацыялогіяй, гісторыяй, культуралогіяй, актывізаваліся даследаванні гендарнай праблематыкі і ў літаратуразнаўстве. Убачылі свет артыкулы і навуковыя працы С. Калядкі, Т. Фіцнер[1] і іншых даследчыц, у якіх разглядаўся гендарны аспект беларускай літаратуры. Аб’ектам даследавання пераважнай большасці гэтых прац стала творчасць беларускіх жанчын да 1917 году (часткова ХІХ ст. і перыяду, які звычайна вызначаецца як “нашаніўскі”) і паэзія, напісаная пасля Другой сусветнай вайны. Але за рэдкім выключэннем (Л. Геніюш, Н. Арсеннева) заставаўся па-за ўвагай надзвычай цікавы і трагічны перыяд 20–30-х гадоў ХХ стагоддзя. Прычына палягала не ў адсутнасці тэкстаў для даследавання, а ў іх няўведзенасці ў шырокі навуковы і чытацкі ўжытак (хоць, папраўдзе, гэта датычыць вялікай колькасці тэкстаў, створаных у тыя гады, безадносна гендарнай прыналежнасці іх аўтараў). У варунках грамадска-палітычнай сітуацыі другой паловы трыццатых гадоў абсалютная большасць беларускіх пісьменнікаў была вымушаная спыніць сваю літаратурную дзейнасць. Іх імёны да пэўнага часу замоўчваліся, але яшчэ і сёння аўтары і літаратурны працэс 20–30-х гадоў не маюць належнай увагі. Жанчыны, якіх і так было меней у працэнтных суадносінах, аказаліся, напэўна, у найгоршым стане. З гэтага пункту гледжання заслугоўвае ўвагі спроба стварэння “Анталогіі жаночай паэзіі”, здзейсненая ў пачатку двухтысячных Ю. Пацюпам на старонках гарадзенскай газеты для жанчын “Саламея” (тыраж якой, аднак, быў абмежаваны 299 асобнікамі), дзе жаночая паэзія 20–30-х гг. займала годнае месца (у 2-х нумарах) і выдзялялася ў асобныя раздзелы па прынцыпе “Першыя паэткі Савецкай Беларусі” і “Паэткі Заходняй Беларусі”. Згадаем і выданне паэтычнай спадчыны Ганны Брэскай — кнігі “Настурцыі” (2000 г.) Алесем Аркушам. Вялікая праца па вяртанні паэтычнай спадчыны 20–30-х гадоў рабілася і робіцца Леанідам Мараковым, Віктарам Жыбулем[2] і іншымі даследчыкамі[3], а таксама БДАМЛіМам і БІНІМам. Нельга не згадаць і працу агульнатэарэтычнага характару, прысвечаную ў тым ліку і гэтаму перыяду, — кнігу Ірыны Багдановіч “Авангард і традыцыя: Беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага Адраджэння” (2001).  

У сучасным беларускім літаратуразнаўстве амаль не выкарыстоўваецца тэрмін “міжваенны”, які ўжо атрымаў шырокае распаўсюджанне ў мастацтве, архітэктуры і іншых галінах гуманітарных навук. Пры гэтым існуюць розныя варыянты перыядызацыі беларускай літаратуры, напрыклад, некаторыя даследчыкі выдзяляюць перыяд нацыянальнага адраджэння (1900—1930) і перыяд пачатку 30-х — першай паловы 50-х. Але наколькі мэтазгодна разрываць 20-я і 30-я гады? У нашым выпадку думаецца, што не, прынамсі, разгляд 20-х — 30-х гадоў як перыяду паміж дзвюма сусветнымі войнамі можа быць вельмі прадуктыўным з пункту гледжання асэнсавання гендарнай эвалюцыі і яе адлюстравання ў беларускай літаратуры. Такі падыход (што пацвярджае яго правамоцнасць) выкарыстала Алена Гапава ў артыкуле  “Паміж войнамі: жаночае пытанне ў нацыянальных праектах у Савецкай Беларусі і Заходняй Беларусі”, даследуючы ў першую чаргу сацыяльнае вырашэнне “жаночага пытання”. Яна адзначае, што “міжваенная беларуская (і ўкраінская) гісторыя дае ўнікальную магчымасць назіраць разгортванне гендарных ідэалогій у адным выпадку ва ўмовах узнаўлення, а ў другім — карэнных зменаў гендарнага парадку”[4]. І калі ў дачыненні да Усходняй Беларусі з такой перыядызацыяй яшчэ можна было б пагадзіцца, то для Заходняй Беларусі яна не мае асаблівага сэнсу.

Літаратуразнаўцаў цікавіць у першую чаргу літаратурны працэс, хоць для яго разумення, безумоўна, неабходна трымаць пад увагай умовы, у якіх ён праходзіў. Ці правамоцны ўвогуле падзел літаратуры, у прыватнасці паэзіі, па гендарным прынцыпе? Наш адказ — так, прынамсі на дадзенай стадыі вывучэння міжваеннага перыяду. Ён неабходны хаця б дзеля таго, каб жаночая паэзія стала аб’ектам даследавання літаратуразнаўцаў, мовазнаўцаў, сацыёлагаў і іншых прадстаўнікоў гуманітарных навук, бо калі паэзія, напісаная мужчынамі, больш-менш вывучаная і вывучаецца (хоць, прагледзеўшы вялікую колькасць матэрыялаў гэтага перыяду, можна смела сцвярджаць, што і тут у даследчыкаў застаецца вялікае поле дзейнасці), то жанчыны працягваюць заставацца ў цені. Сёння, аднак, ужо ніхто не задае пытання ці вартая аналізу жаночая паэзія сама па сабе — здаецца, гэта ўжо высветлены факт, і адпраўны пункт для таго, каб зрабіць яшчэ адзін крок наперад, — даследаваць створанае жанчынамі, вызначыць галоўныя тэндэнцыі паэзіі, напісанай жанчынамі, яе трансфармацыі ў канкрэтныя гістарычныя перыяды і, магчыма, вызначыць далейшыя перспектывы развіцця, а таксама пазбавіцца стэрэатыпаў, звязаных з ужываннем слова “жаночая”. Акрамя таго, цэлы пласт беларускай літаратуры пакуль застаецца незапатрабаваным, і хацелася б спадзявацца, што гэтая лакуна будзе запоўненая.

Жаночы рух першапачаткова ўзнік з мэтай дамагчыся выбарчага права для жанчын, і самай прагрэсіўнай краінай у гэтым плане можна лічыць Новую Зеландыю, якая першай у свеце ў 1893 г. адкрыла для жанчын выбарчыя ўчасткі. У 1920 г. Кангрэсам ЗША была прынятая 19-я папраўка да Канстытуцыі, што давала выбарчае права жанчынам. У Англіі гэтае права ў 1918 г. атрымалі толькі замужнія жанчыны, у 1928 — усе астатнія (у Францыі жанчынам далі такое права толькі ў 1946 г., а ў Швейцарыі — у 1970-х). У 20-я гг. XX ст. у Еўропе і ЗША фемінісцкі рух першай хвалі, дасягнуўшы разам з выбарчым правам законаў, якія дазвалялі вышэйшую адукацыю і працу па-за межамі дома, палічыў свае задачы выкананымі, і актыўнасць жаночых арганізацый пачала слабець.

Несумненна, на гендарную палітыку савецкай дзяржавы не маглі не ўплываць падзеі, якія адбываліся ў гэтай сферы ў іншых краінах, а найперш — у Расійскай імперыі. І. Юкіна адзначае, што хоць амаль ва ўсіх працах на тэму жаночага пытання падкрэсліваецца перадавая роля заканадаўства бальшавікоў, якое забяспечыла жанчын выбарчым правам пасля 1917 г., яшчэ ў верасні 1917 г. часовы ўрад надзяліў жанчын правам абірацца ва Устаноўчы сход, такім чынам, бальшавікі зусім не былі першапраходцамі, і да атрымання жанчынамі палітычных правоў ні савецкі ўрад, ні партыя бальшавікоў не мелі ніякага дачынення. Праўда, аднак, і тое, што многія пытанні заставаліся нявырашанымі і першыя заканадаўчыя акты саветаў былі накіраваныя на іх вырашэнне, напрыклад, першая Канстытуцыя, прынятая ў чэрвені 1918 г., замацавала роўныя палітычныя і грамадзянскія правы жанчын. Можна сказаць, што савецкае заканадаўства значна апярэджвала свой час, але, тым не менш, даволі хутка “законы аб раўнапраўі пачалі разглядацца не ў логіцы правоў жанчын, а ў логіцы яе павіннасці. Ад ідэалогіі свабоднай асобы, якая мае права выбару і адказвае за сябе, адбыўся пераход да ідэалогіі асобы, мабілізаванай на пабудову камунізму, інакш кажучы, якая права выбару не мае”[5]. Пры гэтым даследчыкі, наколькі можна бачыць, разыходзяцца ў меркаваннях наконт таго, ці магчыма, гаворачы аб першых дзесяцігоддзях савецкай улады, весці гаворку пра фемінізм (І. Жарэбкіна, напрыклад, лічыць, што першая хваля фемінізму ў Савецкім Саюзе прыпадае на 80-я гг. ХХ ст. і звязаная з дзейнасцю часопіса “Марыя” ў Санкт-Пецярбургу[6], у той час як І. Юкіна выдзяляе наступныя перыяды развіцця фемінізму ў Расійскай імперыі / Савецкім Саюзе: жаночы рух (1858—1905), фемінісцкі рух (1905—1918), савецкі фемінізм — ці прынамсі яго першая хваля (1918—1930), завяршэнне якога аўтар звязвае з закрыццём жанаддзелаў у 1929 г.; другая хваля савецкага фемінізму — 80-я гг.). І. Юкіна таксама выкарыстоўвае такі тэрмін, як “дзяржаўны фемінізм першых гадоў савецкай улады”, і гэты тэрмін нам падаецца найбольш удалым.

Актуальнасць выдзялення міжваеннага перыяду заключаецца яшчэ і ў тым, што жанчын, якія пісалі і друкаваліся ў пачатку ХХ ст. (да Першай сусветнай вайны), можна было налічыць з дзясятак. Прычым калі аўтаркі ХІХ ст., здаралася, бралі сабе мужчынскія псеўданімы, то цяпер, наадварот, яны імкнуліся падкрэсліць сваю полавую прыналежнасць. У 20-я гады іх колькасць значна ўзрасла, даходзячы да некалькіх дзясяткаў (у наш час гаворку можна весці пра сотні). Такім чынам, жаночую паэзію альбо паэзію жанчын немагчыма не выдзеліць у асобную катэгорыю, бо яна вымагае ўважлівага даследавання з розных пунктаў гледжання, у тым ліку і сацыяльна-палітычнага. Колькасны рост творчых жанчын быў звязаны і з сацыяльнымі працэсамі: як справядліва адзначае А. Гапава, “у міжваенны перыяд на беларускіх землях рэалізуюцца дзве версіі нацыянальнага будаўніцтва: у Савецкай Беларусі адбываецца пабудова сацыялістычнай і “сацыяльнай” дзяржавы, у Заходняй Беларусі — фармаванне буржуазнай нацыі. Адпаведна, рашэнне жаночага пытання ў першым выпадку прадугледжвае “абуджэнне жаночых мас для новага жыцця”, а ў другім звязанае з актывізмам асобных (і ў пэўным сэнсе дастаткова прывілеяваных) жанчын, у той час як масы жанчын “застаюцца ў цемры”. Гэтыя дзве версіі здаюцца вельмі рознымі, што звязана з роляю дзяржавы ў гэтых працэсах, аднак паміж імі ёсць і агульнае. У абодвух выпадках жанчыны разглядаліся як частка больш вялікай супольнасці: класа ў першым выпадку, нацыі — у другім, хоць у абодвух выпадках гаворка ідзе хутчэй пра паняцце “клас-нацыя”. У абодвух выпадках як самі жанчыны, так і грамадства, у якім яны жылі, меркавалі, што надзяленне правамі ўсяго грамадства дазволіць вызваліць жанчын. І ў абодвух выпадках гэта сапраўды было так, але толькі да пэўнай ступені”[7].

З Першай сусветнай вайной завяршыўся “нашаніўскі” перыяд, а Беларусь выйшла з вайны са шматлікімі чалавечымі і матэрыяльнымі стратамі, аднак абазначыла сваю прысутнасць на мапе свету, і гэты факт ужо не мог ігнаравацца нікім. Нацыянальнае адраджэнне працягвалася як у межах сацыялістычнага будаўніцтва, так і па іншы бок заходняй мяжы. Пры гэтым у Савецкай Беларусі адбывалася дэканструкцыя традыцыйных гендарных стасункаў, прынамсі, іх вонкавых формаў. А. Гапава звяртае ўвагу, што “дзяржава, якую ўзялася будаваць пасля рэвалюцыі і грамадзянскай вайны савецкая ўлада, акрамя іншага, займалася рашэннем дзвюх задач: з аднаго боку, стварыць сацыялістычныя нацыі на месцы некалькіх этнічных і лінгвістычных арэалаў, а з іншага — вырашыць “жаночае пытанне”. Гэтыя глабальныя мэты ў некаторым сэнсе супярэчаць адна адной”[8]. Тым не менш, у Беларусі адначасовасць гэтых працэсаў прывяла да таго, што савецкая ўлада была вымушаная вывесці жанчыну ў публічную прастору, і сацыялізацыя творчай жанчыны адбывалася ў рэчышчы беларускага нацыянальнага адраджэння, хай сабе ў гэтым разе і запушчанага зверху.

Дзяржава ставіла перад сабой задачы актывізацыі жаночага насельніцтва для ўдзелу ў будаўніцтве сацыялізму і эканамічнай мадэрнізацыі краіны. З гэтай мэтай пры мясцовых партыйных камітэтах у 1918 г. былі створаныя жанкамісіі, у верасні 1919 г. — жанаддзел пры ЦК РКП(б), следам за ім — жанаддзелы ва ўсіх саюзных і аўтаномных рэспубліках. І. Гаўракоў адзначае: “Адным з важных дыскурсаў ў першыя гады савецкай улады было так званае “жаночае пытанне”  — сукупнасць розных аспектаў становішча жанчыны ў новым грамадстве, яе сацыяльных роляў і правоў, жыццёвых сцэнарыяў і каштоўнасцяў, што адпавядалі запытам часу і грамадства. “Эмансіпацыя зверху”, якую праводзілі бальшавікі, сутыкнулася з мноствам праблем. Адна з галоўных — якімі спосабамі данесці да аўдыторыі перадавыя ідэі аб жаночым раўнапраўі і паскорыць уключэнне жанчын у будаўніцтва новага грамадства. Такім універсальным сродкам пераканання стала публіцыстыка”[9].

Напрыклад, артыкул адной з кіраўніц жанадзела пры ЦК РКП (б)  (1920—1921) Аляксандры Калантай (якую І. Юкіна лічыць прадстаўніцай марксісцкага фемінізму) “Дарогу крылатаму эрасу: Ліст да працоўнаф моладзі!”, надрукаваны ў 1923 г. у часопісе “Маладая гвардыя” (№ 3 (10)),  выклікаў вялікі рэзананс, а выраз “крылаты эрас” увайшоў у шырокі ўжытак у тым ліку і беларускіх пісьменнікаў. Артыкул складаўся з трох частак:  “Каханне як сацыяльна-псіхічны фактар”; “Гістарычная даведка”; “Каханне-таварыства”. Яго аўтарка пісала: “Разам з перамогай камуністычных прынцыпаў і ідэалаў у галіне палітыкі і эканомікі непазбежна павінная адбыцца і рэвалюцыя ў светаўспрыманні, у пачуццях, у будове душы працоўнага чалавецтва. Ужо цяпер адзначаецца новае стаўленне да жыцця, да грамадства, да працы, да мастацтва, да “правілаў жыцця” (г. зн. да маралі). У правілы жыцця як складнік уваходзяць стасункі паміж паламі. Рэвалюцыя на духоўным фронце завяршае вялікі зрух у мысленні чалавецтва, выкліканы пяцігадовым існаваннем працоўнай рэспублікі”[10].

У канцы Калантай прыходзіла да высновы, што “пакуль мы знаходзімся яшчэ на зломе дзвюх культур. І ў гэты пераломны момант, звязаны з гарачымі схваткамі двух светаў на ўсіх франтах, уключна з фронтам ідэалагічным, пралетарыят зацікаўлены ў тым, каб усімі мерамі палегчыць хутчэйшае назапашванне запасаў "сімпатычных пачуванняў". У гэты перыяд перад маральным ідэалам, што вызначае кантактаванне полаў, з'яўляецца не аголены інстынкт полу, а шматгранныя любоўна-таварыскія перажыванні як мужчыны, так і жанчыны. Гэтыя перажыванні, каб адпавядаць патрабаванням новай пралетарскай маралі... павінныя абапірацца на тры асноўныя палажэнні: 1) роўнасці ва ўзаемных стасунках (без мужчынскай самадастатковасці і рабскага рашчынення сваёй асобы ў каханні з боку жанчыны), 2) узаемнага прызнання правоў другога без прэтэнзіі валодаць непадзельна сэрцам і душой іншага (пачуццё ўласнасці, узгадаванае буржуазнай культурай), 3) таварыская чуласць, уменне прыслухацца і зразумець работу душы блізкага і любімага чалавека (буржуазная культура патрабавала гэтую чуласць у каханні толькі з боку жанчыны)”[11].

Беларускі жаночы рух развіваўся ў межах агульнага жаночага руху Расійскай імперыі. Вядома, што Алаіза Пашкевіч (Цётка) брала ўдзел у жаночым з’ездзе ў Маскве (май 1905 г.) як "дэлегатка ад беларускіх жанчын". І надалей “дзяржаўны фемінізм” у БССР развіваўся ў рэчышчы агульнасавецкага. Услед за расійскай з’явілася і беларуская жаночая прэса. 5 сакавіка 1924 г. у Мінску ў дзяржаўным тэатры адкрыўся І Усебеларускі з’езд работніц і сялянак, на якім і была ўзнятая праблема стварэння друкаванага органа беларускіх жанчын. Праз паўгода, у канцы лістапада 1924 г., быў створаны часопіс “Беларуская работніца і сялянка”, яго першым рэдактарам стала тагачасная загадчыца жанаддзела ЦК КП(б)Б Марыя Муратава (1922—1927)[12]. Часопіс “Беларуская работніца і сялянка” публікаваў артыкулы і агітацыйныя матэрыялы (у тым ліку ў мастацкай форме), якія сцвярджалі ідэю “новай жанчыны”, распаўсюджаную яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расіі, але ўзбагачаную новымі канатацыямі. Дарэчы, у рэдакцыі працавалі не толькі жанчыны, напрыклад, пэўны час абавязкі стыль-рэдактара часопіса выконваў паэт Сяргей Дарожны.

Агітацыйную функцыю мелі і выданні кшталту “8 сакавіка” (1926), якое пачыналася з артыкула Леніна “Міжнародны дзень” (дзе між іншым сцвярджалася: “…уцягнуць у палітыку масы немагчыма без таго, каб не ўцягнуць у палітыку жанчын. Бо жаночая палавіна роду чалавецтва пры капіталізме ўціснутая падвойна…”[13]). Сярод аўтараў — і “сялянка з в. Сапожкава, Кармянскага раёну Магілёўскай акругі К. Драбышэўская”, якая пісала:

Цяпер сабе сама я пані:

Хаджу ў чытальню, ў клюб хаджу.

Ламацца нада мной ня стане

Ніхто, — я грамаце вучусь[14].

Адзначыліся ў аўтарах І. Чабарык (Ігнат Шпак) з вершам “Голас кабеты”, паэт Андрэй Александровіч (адзін з актыўных аўтараў часопіса “Беларуская работніца і сялянка”) з вершам “Свята жанчын”, З. Бандарына з вершам “8 сакавіка”, Марыля (Самуіл Плаўнік/Змітрок Бядуля) з вершам “Вясковай кабеце”, у якім таксама чуваць водгукі тагачасных рэалій:

Дзяўчына маладая, сталая матка,

На З’ездах Саветаў і ты дэлегаткай!

Будуй сваё шчасце адважна і поўна —

Пад сцягам Чырвоным з усімі ты роўна![15]

У канцы кніжачкі друкаваўся “Інтэрнацыянал” і сцэнка А. Гарачага “Жаночая праўда”. Як бачым, асноўную частку аўтараў склалі мужчыны, хай сабе і “замаскіраваныя”.

Для беларускай літаратуры палітыка сацыялізацыі жанчын вылілася ў іх прыцягненне да літаратурнай дзейнасці і разам з першай хваляй беларусізацыі мела станоўчыя наступствы. Выхад жанчын з прыватнай сферы ў публічную, усеагульная ліквідацыя непісьменнасці, магчымасць не абмяжоўвацца чатырма класамі царкоўна-прыходскай школы ў Савецкай Беларусі (у Заходняй Беларусі магчымасць атрымаць адукацыю мелі далёка не ўсе) прывяла да таго, што прыход маладых жанчын у літаратуру стаў масавым. І хоць у пачатку дваццатых працягваюць, хоць і не вельмі актыўна, сваю творчую дзейнасць паэткі “нашаніўскага прызыву” Канстанцыя Буйло, Зоська Верас, Алена Цапрынская, чыя лірыка захоўвала рысы “нашаніўскай” эстэтыкі і паэтыкі, самае галоўнае — у літаратуру прыходзяць новыя маладыя сілы, звязаныя з творчым аб’яднаннем “Маладняк”, якое ўзнікла ўвосень 1923 г. Ганна Брэская, Акіліна Мялешкіна, Іда Чырвань, Арына Глінская, Наля Маркава, Наталля Вішнеўская, Зінаіда Бандарына, Яўгенія Пфляўмбаўм, Ганна Арахоўская-Базыленка і многія іншыя прыйшлі ў літаратуру праз рэгіянальныя аддзяленні “Маладняка”. Іх уваход быў поўны энтузіязму, які выліваўся ў творчасці, як у вершы Іды Чырвань “Маладняку” (1925):

Старое зруйнуйце —

Яму з шляху йсці.

Мы сваё будуем,

Мы паперадзе.

Маладняцкі крокі

К сонцу ўраз, — ды прытка!

Наш размах шырокі,

Ў сэрцы — хвалі рэчкі.

Паэзія “маладняковак” мела характэрныя для ўсёй маладнякоўскай паэзіі рысы, але пры гэтым вылучалася асаблівай танальнасцю. І калі ўжо казаць пра мужчынскае і жаночае ў  творчасці, то рэцэпцыя творчасці Ясеніна адбывалася незалежна ад полу (узяць хоць бы вершы Налі Маркавай). “Расейская школа вершавання — і то школа 20-х гадоў — у творчасці маладняковак згледжваецца няўзброеным вокам. Асабліва прыкметны пралеткультаўскі ўплыў з яго машынамі, сцягамі, культам будучыні. А праз гэтую вонкавую атрыбутыку яскрава прабіваюцца характэрныя ясенінскія інтанацыі”[16], — адзначае Ю. Пацюпа. І. Багдановіч звяртае ўвагу, што падабенства ў паэзіі розных аўтараў аб’яднання “ахоплівае сферу ідэалогіі — адбіццё ў мастацкіх вобразах грамадскай тэорыі “класавасці”; паэтыку — вытрымліванне стылёвага прыёму супастаўлення “старога” і “новага”, “учарашняга і сённяшняга”, “мінулага і будучага”; топасы — топасы “завірухі”, “віхуры”, “рання”, “радасці” і інш.”[[xvii]] Аднак можна сказаць, што ў паэзіі жанчын (у асноўнай сваёй масе маладых дзяўчат) амаль не назіраецца “бурапеннасці”, уласцівай хлопцам, у той жа час пэўная ўвага надаецца жаночай праблематыцы і многія вершы адлюстроўваюць працэсы сацыялізацыі жанчын, што адбываліся ў тагачасным грамадстве, прыцягненне жанчын да сацыялістычнага будаўніцтва. Некаторыя аўтаркі абсалютна шчырыя, прынамсі ў першай палове 20-х, як Наталля  Вішнеўская ў вершы “Да дня жанчыны” (1925), дзе славіць вызваленне жанчыны з кола спрадвечных абавязкаў:

Гэй, ляці, мая першая песня

У кужэльную, шэрую вёску.

Гэй, туды, дзе у хаце курнай

Тчэ жанчына схіліўшыся кросны!..

Ўжо ад хатніх турбот векавечных

Ад жніва, ад калыскі дзіцяці

Яе клічуць к сабе усяўладна, —

Яе кліча вялікая праца...

Далёка не ўсе гісторыкі адназначна ацэньваюць імкненне вызваліць жанчыну “ад калыскі дзіцяці”, многія лічыць, што ў гэты перыяд былі закладзеныя механізмы разбурэння не толькі традыцыйна-патрыярхатнай, але і сям’і ўвогуле, якія леглі ў аснову працэсаў, што пачалі набіраць шырокі размах з 1930 г. пад уплывам рэпрэсій.

Уласна кажучы, тэма супрацьпастаўлення вёскі і горада, распаўсюджаная ў творах маладнякоўцаў, адлюстроўвала больш шырокую тэму супрацьстаяння цывілізацыі і культуры, інакш кажучы, індустрыялізацыю сельскай гаспадаркі. Адным з прыкладаў увасаблення гэтай тэмы можна лічыць верш Акіліны Мялешкінай “Вясна” (1926):

Сэрца бадзёрыць юнацкі мой май

І вабіць п’яняючай ласкай.

Колькі не смейся, о, поле! выбачай —

Больш горад заве сваёй казкай.

Пляцовак, дзе маладыя аўтаркі маглі публікаваць свае творы, было таксама дастаткова. Галоўнымі і найбольш чытанымі з іх сталі часопісы “Маладняк”, “Полымя”, “Беларуская работніца і сялянка”, газеты “Савецкая Беларусь” і “Чырвоная змена”. Акрамя таго, філіялы "Маладняка" выпускалі ў рэгіёнах свае альманахі і часопісы: "Маладняк Калініншчыны" (1924—1926 гг.), "Маладняк Барысаўшчыны" (1926 г.), "Аршанскі маладняк" (1925—1927 гг.), "Уздым" (Бабруйск, 1926, 1928 гг.), "Наддзвінне" (Полацк, 1926 г.) і інш., і гэтыя рэгіянальныя выданні рэцэнзаваліся ў цэнтральным выданні арганізацыі — часопісе “Маладняк”.  Як ні дзіўна, часопіс “Узвышша”, на нашую думку, самы высокамастацкі, паэзіі, напісанай жанчынамі, не друкаваў, і ўвогуле, здаецца, не друкаваў аўтарак-жанчын.

Мэтанакіраваная праца з жаночым кантынгентам дала і першы гендарны плён у літаратуры: у 1926 г. тыражом 2000 экзэмпляраў у серыі “Кніжніца Маладняка” выйшла сумесная кніга З. Бандарынай, Н. Вішнеўскай і Я. Пфляўмбаум “Вершы”. Рэдактарам кнігі выступіў У. Дубоўка. Кожная аўтарка была прадстаўленая сямю вершамі, а таксама фотаздымкам. Гэтыя вершы яшчэ не зусім майстэрскія, але галасы іх аўтарак ужо гучалі на поўную сілу (дарэчы, практыка сумесных выданняў была ў той час даволі распаўсюджанай і сярод хлопцаў).

У невялікай рэцэнзіі на кнігу, надрукаваную ў часопісе “Маладняк”, М. Байкоў пісаў: “Зборнічак вершаў паэтак-маладняковак зварачае на сябе ўвагу, што гэта першы за час рэвалюцыі зборнік жаночае творчасці. Вядома, што нашыя кабеты сарамяжныя і іх трэба парадкам раскачаць, каб яны пачалі выяўляць сябе ўраўне з мужчынамі. Праўда, некаторае выяўленне ў беларускай літаратуры жаночая творчасць знайшла сабе яшчэ да рэвалюцыі. Да гэтай катэгорыі належаць зборнік Канст. Буйло і вершы Цёткі, аднак, калі не лічыць вельмі скромнай па сваіх размахах Хмаркі, чамусь у час рэвалюцыі нашыя кабеты маўчалі ды маўчалі...”[18] Крытык адзначае і характэрныя рысы творчасці кожнай з аўтарак: "Зборнічак вершаў Бандарынай і К-° відавочна паказвае, што беларуская камсамолка выходзіць на шлях шырокай грамадзянскай дзейнасці. Грамадзянскія матывы асабліва выразна чуваць у вершах Бандарынай. У яе ж “гул фабрычны прывітанне спявае”... Вершы Вішнеўскай і Пфляўмбаўм больш лірычны па свайму зместу, прычым у першай мае перавагу, я б так казаў, лірызм суб’ектыўны, а ў другой — аб’ектыўны, — замілаванне да роднай краіны"[19]. 

У цэлым М. Байкоў даволі высока ацэньвае творчасць маладняковак: “Большасць вершаў можа вытрымаць крытыку. Беларускія паэткі паказалі, што яны могуць пісаць ня горш, а часам, калі мова датыча жаночых інтарэсаў, жаночае долі-нядолі, лепш за іх таварышаў-хлопцаў. Праўда, як першыя спробы маладога пярка, вершы маюць і бракі”. Сярод недахопаў М. Байкоў адзначаў шаблоннасць пабудовы вершаў і рыфмаў, але падсумоўваў, што зборнічак пакідае прыемнае ўражанне і з’яўляецца гарантыяй поспехаў паэтак у будучыні.

Кніга была прыязна сустрэтая і ў Заходняй Беларусі. Напрыклад, Антон Луцкевіч апублікаваў у “Беларускім календары” за 1929 г. артыкул “З усходніх загонаў (Літаратурны агляд)”, дзе пісаў: “...адзначым адну вельмі прыемную праяву, якой з’яўляецца зборнічак вершаў трох маладых пяснярак: З. Бандарынай, Н. Вішнеўскай і Я. Пфляўмбаўм. Наша паэзія мае надта мала жаноцкіх найменняў. Апрача Цёткі ды Буйлянкі — бадай нікога больш з жанок ня бачылі мы на нашым адраджэнскім Парнасе. Дык тым прыемней адзначыць уваход на Парнас беларускі гэтых трох паэтак. Праўда ад ацэнкі іхняе творчасці (ведама, у маладнякоўскім духу) мы мусім сяння ўстрымацца, бо лішне мала маем матэрыялу дзеля гэтага. Але спадзяемся, што яны і самыя пойдуць яшчэ наперад у сваім мастацкім развіцці, і павядуць за сабой цэлы рад новых пяснярак”[20]. А ў часопісе “Жаноцкая справа” ў 1931 г. (№ 2, 3, 4), акрамя невялікай нататкі пра кнігу, друкаваліся і па некалькі вершаў кожнай з аўтарак.

Дзяўчаты сапраўды мелі сур’ёзныя намеры пісаць далей і развіваць свае здольнасці. У часопісе “Полымя” ў 1927 г. № 8 у раздзеле “Хроніка беларускае культуры” сустракаюцца наступныя звесткі: “Зіна Бандарына здала Беларускаму Дзяржаўнаму Выдавецтву для надрукавання зборнік вершаў “Звоны-перазвоны”[21]. На жаль, іншай інфармацыі, датычнай гэтага зборніка, мы пакуль не маем. З невядомых прычынаў кніга “Звоны-перазвоны” не пабачыла свету, але ў 1931 г. у З. Бандарынай усё ж такі выйшла кніга вершаў пад назвай “Веснацвет”. Хоць, думаецца, гэта была ўжо зусім іншая кніга.

У тым жа 1927 г., але ўжо ў хроніках часопіса “Маладняк” (№ 5) з’яўляюцца і першыя звесткі пра тое, што Я. Пфляўмбаўм “рыхтуе да друку зборнік лірычных вершаў”[22], але толькі ў 1930 г. у № 1 і № 3 гаворка ідзе пра тое, што кніга здаецца ў друк, прычым агучваецца і яе назва — “Мелодыі”. Гэты зборнік таксама не пабачыў свету, хоць, мяркуючы па цудоўных вершах, якія Я. Пфляўмбаўм друкавала пасля выхаду сумеснага зборніка, кніга магла б стаць сапраўднай падзеяй.

Калі мы гаворым пра Савецкую Беларусь, то 30-я гады сталі новым этапам у палітыцы дзяржаўнага фемінізму, якая ў свой час паспрыяла зменам у статусе жанчыны і ў самім жаночым руху. Актыўныя дыскусіі па “жаночым пытанні”, што адбываліся ў 1920-я гады пры падтрымцы жаночых аддзелаў, практычна сышлі на нішто. Сталінскі ўрад перагледзеў папярэднюю палітыку ў дачыненні да жанчын і сям’і, напрыклад, у сярэдзіне 30-х стала цяжэй атрымаць развод, аборты зноў забаранілі. Эмансіпацыю жанчын абвяшчалі дасягнутай, а “жаночае пытанне” — вырашаным. Гэта датычыла ўсяго Савецкага Саюза.

І. Гаўракоў, разважаючы аб гендарнай палітыцы, адзначае: “…злом грамадскіх каштоўнасцяў пасля Кастрычніка 17-га года ў значнай меры адбіўся на “жаночым пытанні”. Падрыхтаваны дзейнасцю апалагетаў марксісцкага фемінізму, падагрэты і даведзены да сваёй кульмінацыі Аляксандрай Міхайлаўнай Калантай, гэты працэс прывёў да таго, што ў нейкі момант ідэалы барацьбы і пабудовы новага свету змянілі традыцыйныя жаночыя каштоўнасці. Гэта была спроба стварэння Новай жанчыны, з новым складам розуму, іншымі жыццёвымі арыенцірамі і мэтамі. Нягледзячы на вядомыя перагібы, многія з ідэй Калантай актуальныя і сёння. На жаль, савецкія кіраўнікі ў рэшце рэшт адмежаваліся ад тэорыі Калантай, аддаючы перавагу агульнай крытыцы замест тонкага і паслядоўнага аналізу на карысць савецкай жанчыны”[23]. Дадамо сюды згортванне беларусізацыі і рэпрэсіі, якія хваля за хваляй пракаціліся па шэрагах беларускіх літаратараў, і робіцца зразумелым, што спад жаночай паэзіі ў Савецкай Беларусі (як і ўвогуле ўсёй літаратурнай дзейнасці незалежна ад полавай прыналежнасці) быў непазбежным.

Апошняй ластаўкай стаў доўгачаканы, як бачыцца, зборнік вершаў З. Бандарынай “Веснацвет[24], які ўсё яшчэ заставаўся адной з першых кніг паэзіі, напісаных жанчынамі у беларускай літаратуры. І з’явілася яна ў самым пачатку 30-х гадоў, калі, можна сказаць, ужо адбыўся пералом у гендарнай палітыцы дзяржаўнага фемінізму. Кніга выйшла ў той час (1931), калі жанаддзелы ўжо спынілі сваё існаванне (1929), таму верш “Жанаддзелу Беларусі”, што ў яе ўвайшоў, гучаў дысанансам з рэальнасцю.

Росквітам цудоўным

і прывабным

Усміхнулася нам

шчасная

зара.

Вольнымі арліцамі

ўзмахнулі крыллем

Родная матуля

і сястра.

Для кожнага даследчыка паўстае пытанне: як ставіцца да вершаў “на патрэбу дня”? Ці варта разглядаць іх у агульным кантэксце творчасці паэта, ці адкінуць іх як творы, што страцілі надзённасць, а іх мастацкая якасць не выклікае захаплення? У дадзеным выпадку мы не будзем выкрэсліваць “палітычную лірыку” аўтаркі, яна дастаткова красамоўная з гендарнага пункту гледжання. І прачытваць яе вершы можна па-рознаму.

У творах З. Бандарынай прарываецца сіла маладосці, пазіцыя актыўнага ў сацыяльным плане чалавека, як у вершы “Імклівасць”: “…Я на свет нарадзілася / з бурай, / каб імкнуцца тварыць, / будаваць, / каб бяздоннай прагай, / віхурай / цвіль прывычак / ушчэнт руйнаваць”. У прынцыпе, пазіцыя, характэрная ці не для ўсёй тагачаснай мужчынскай паэзіі, і гэтая пазіцыя актыўнага суб’екта дзеяння праяўляецца і ў вершы “Адыйшоўшым”, які сам па сабе можа стаць падставаю для грунтоўнага артыкула. Верш ўяўляе з сябе дыялог лірычнай гераіні з замужняй сяброўкай, ён застаецца актуальным і сёння: дастаткова замяніць “любы камсамол” (адзнаку мінулага часу) на, напрыклад, “любы свой бамонд” або любы іншы публічны асяродак, як сотні жанчын пазнаюць сябе ў лірычнай гераіні твора:

На гэрань, на прымус і пялёнкі

Ты змяніла любы камсамол.

А калісьці радасна і звонка

Заклікала верай новых дзён.

Дружа мой, адкуль такія змены?...

Кругагляд такі абмежаваны —

Дабрабыт, кватэра, муж і сын;

Малы свет кругом замураваны

І мінулых успамінаў дым…

“Камсамол” у дадзеным выпадку азначае магчымасць самарэалізацыі, выхаду ў публічную прастору, і адказ сяброўкі не страціў сваёй актуальнасці, ён утрымлівае і крытыку шматлікіх заклікаў тагачаснай прэсы (нагадаем, што адзін з раздзелаў часопіса “Беларуская работніца і сялянка” якраз і называўся “Новы быт”):

“Новы быт — колькі прыгожых слоў!

А на справе — кухня і пялёнкі.

А на справе — брудныя наскі”.

І ў вачах счарнелаю вясёлкай

Дагаралі імпэту агні…

Лірычная гераіня З. Бандарынай тлумачыць цяжкасці з арганізацыяй побыту наступным чынам: “Гэта спадчыны агідная адрыга…” і ў імкненні яе пераадолець заклікае: 

Вырвем з коранем агідлы, рабскі звычай,

Жыць па-новаму, па-новаму кахаць,

Каб ня быць ахвяраю прывычкі,

Каб тварыць, імкнуцца, будаваць.

У вершы “Апошняя вясна” супрацьпастаўленне-дыялог мужчынскага і жаночага — гэта супрацьпастаўленне ірацыянальнага і рацыянальнага, прыроднага і сканструяванага, культуры і цывілізацыі: “Ў вітрынах кармазыняць вішні, / Па вуліцах гудзіць, снуе аўто… / А ў полі дзесь… / Ды ты не зразумееш… / Табе больш любы горад і завод, / Прамені любіш ты электрыкі і зменнасць / І грукат, гул трамваяў і аўто...” Аднак у вершы “Не дакарай мяне мінулым” лірычная гераіня З.Бандарынай абірае іншыя ноты ў дыялогу з мужчынам, накіраваным на збліжэнне і ўсталяванне сяброўскай гармоніі: “Не дакарай мяне мінулым, / Аб перажытым не кажы. / Дай руку брата сэрцам чулым, / О навучы, як трэба жыць!”.

Ніякім чынам нельга пагадзіцца з Ю. Пацюпам, які пісаў пра З. Бандарыну: “Ідэалогія, відаць, падарвала яе музу, і паэтка звярнулася ўрэшце да прозы”[25]. З паэтак-“маладняковак” З. Бандарына даўжэй за астатніх змагалася за права працягваць паэтычную творчасць. Пасля паэтычнай публікацыі 1933 г. (у Я. Пфляўмбаўм, напрыклад, у 1931 г.) наступіў вельмі працяглы перапынак (наступная публікацыя адбылася за год да смерці ў 1958 г., верш “На купалаўскіх сцежках”). Часы змяніліся. А можа быць, З. Бандарынай проста надакучыла апраўдвацца: "Прынамсі калісьці т. Дворкіна[26] (“Маладняк”, № 9), крытыкуючы мой “Веснацьвет”, абвінавачвала мяне ў няшчырасьці, базуючыся на разыходжаньнях у гэтак званай грамадзкай і асабістай лірыцы. Так і цяпер — я пішу вершы палітычна актуальныя і больш таго, для “Работніцы і калгасьніцы”, старанна працуючы над больш простай і даступнай формай, стымул дзеля іх — новы творчы дзень будаўніцтва, пульс зьвязаны з маім пульсам. Мяне глыбока хвалюе кожная перамога, і ў гэтым вялізнае маральнае задавальненьне. Аднак, пэўныя творчыя няўдачы, вузка асабістыя перажываньні жанчыны таксама нараджаюць лірыку, і мне цяжка вырашыць яе мастацкую вартасьць"[27].

У БДАМЛіМ у фондзе Л. Бэндэ захоўваецца машынапіс з рэдактарскай праўкай вялікага артыкула Алеся Кучара “Становішча і перспектывы развіцця беларускай савецкай паэзіі”, які быў апублікаваны ў 1934 г. у часопісе “Полымя рэвалюцыі” (№ 1). Адзін з раздзелаў называецца “Ці патрэбна нам пяшчотная і жаноцкая лірыка”, і гаворка там ідзе пра З. Бандарыну[28]. У пачатку А. Кучар спасылаўся на артыкул З. Бандарынай “Маё слова ў спрэчках”, дзе яна ўздымала пытанне “злучнасці грамадскай і інтымнай лірыкі”, а пасля ставіў пытанне рабром: "Ці патрэбна нам сапраўды жаноцкая і пяшчотная лірыка і ці быў такім лірыкам Гайнэ. Праўда, Гайнэ даваў малюнкі кахання ў духу лепшых эстэцкіх сантыменталістаў, але Бандарына не разумее таго, што гэтыя сантыментальныя малюнкі кахання Гайнэ даваў для таго, каб у гэтыя ж вершы яшчэ з большай сілай надсмяяцца над гэтым пяшчотным сантыментальным каханнем... Не быў Гайнэ ні “пяшчотным”, ні “жаноцкім” лірыкам, а Зіна Бандарына паўтары стагоддзі пасля смерці гэтай пяшчотнай і жаноцкай лірыкі хоча яе культываваць"[]. Кучар крытыкуе верш “Маё credo”, называе некаторыя грамадскія вершы паэтэсы “пустымі” і “халтурнымі”, адзначае, што “грамадскасць ёй патрэбна толькі тады, калі ў яе жаночым сэрцы бываюць непрымірымыя пачуцці”[30]. Але ў друкаваны варыянт артыкула гэтая частка, як і частка пад назвай “Пра рэвалюцыйную рамантыку”, не ўвайшлі. Магчыма, рэдакцыя палічыла, што раз няма патрэбы ў жаноцкай і пяшчотнай лірыцы, то і пісаць пра іх не варта. Ды і для рэвалюцыйнай рамантыкі месца ў Савецкай Беларусі больш не засталося.

Ці магла ў такой атмасферы існаваць паэзія, ды і ці магла існаваць літаратура ўвогуле? З 1934 г. да 1945 З. Бандарына не друкавала не толькі вершаў, але і прозы. Аднак не кінула паэзію, хоць наступная публікацыя паэзіі адбылася толькі ў 1958 годзе (прынамсі, наколькі вядома на сённяшні дзень). Тым не менш, у БДАМЛіМ захоўваецца машынапісны паэтычны зборнік З. Бандарынай “Выбраныя вершы”, палову якога складаюць творы, напісаныя ў 40—50-я гады.

Многія літаратуразнаўцы лічаць, што толькі Я. Пфляўмбаўм не кінула літаратуры, пісала “ў стол” да апошніх дзён і пасля доўгага маўчання выдала кнігі вершаў “Сувой жыцця” ў 1989 г. і “На захадзе сонца” ў 1992 г.  Думаецца, калі б З. Бандарына пражыла болей, то і яе новая кніга ўбачыла б свет.  

Многія паэткі раз’ехаліся з Савецкай Беларусі хто куды. У вымушаным зацішшы 30-х гадоў ва Усходняй Беларусі пачыналі друкавацца Марына Барсток і Эдзі Агняцвет, аднак гендарная афарбоўка іх вершаў была зусім інакшай, прынамсі, пра неабходнасць вызвалення жанчыны гаворка больш не ішла.

У якасці заключэння

Калі аўтарак можна налічыць некалькі дзясяткаў, то паэтычных кніжак у жанчын у Савецкай Беларусі мы налічылі усяго чатыры “дарослых”: адну калектыўную (Бандарына З., Вішнеўская Н., Пфляўмбаўм Я. Выбраныя вершы. 1926, Мінск) і тры персанальныя (Бандарына З. Веснацвет, 1931, Мінск; Эдзі Агняцвет “Маё пакаленне”, 1935, Мінск; Эдзі Агняцвет “Вершы”, 1938, Мінск). Акрамя згаданых выйшлі і тры вершаваныя кнігі для дзяцей І. Каганоўскай: “Як Натка гутарыла з маткай” (1932), “Ударныя брыгады ў дзіцячым садзе” (1933) і “Кіскі і кніжкі” (1935). Кніг магло б (і павінна было) быць больш, але не здарылася. За гэты ж перыяд тры кніжкі выйшлі ў аўтарак з Заходняй Беларусі: Арсеннева Н. Пад сінім небам, 1927 (Вільня), Вайцюлевіч В. Вершы. Dzejas. 1932 (Рыга), Тарас Н. На ўсход ідучы, 1940 (Мінск).

У параўнанні з жаночай паэзіяй Заходняй Беларусі паэзія жанчын Усходняй Беларусі была значна больш гендарнай і палітызаванай з прычыны самой сацыяльна-палітычнай сітуацыі. У сваю чаргу, паэзію жанчын Заходняй Беларусі можна назваць у большай ступені трансцэндэнтнай, нацыянальна скіраванай, з характэрнымі хрысціянскімі матывамі. 

Хочацца верыць, што неўзабаве ўбачыць свет анталогія беларускай жаночай паэзіі міжваеннага перыяду, якая дапаможа па-іншаму паглядзець на літаратурны працэс 20—30-х гадоў і на ўдзел у ім жанчын. Анталогія проста неабходная для ўзнаўлення гістарычнай справядлівасці, каб больш не з’яўляліся фразы кшталту “Наталля Арсеннева — адзіная жанчына-паэтка на беларускім паэтычным алімпе 1920—1930 гадоў”[31]. Магчыма, Н. Арсеннева мела ці не самы магутны талент, але, на шчасце, не была адзінай, у тым ліку і на паэтычным алімпе.

У канцы сваёй прадмовы да раздзела аб творчасці паэтак Савецкай Беларусі Ю. Пацюпа напісаў: “Падсумоўваючы наш агляд, хочацца звярнуць увагу на некаторыя акалічнасці эпохі. Савецкая ідэалогія абяцала шырокае вызваленне чалавека, і жанчыны ў прыватнасці. На даную тэму нямала было затрачана хвальнага патасу, палемічнае энэргіі, ды ў выніку ўсё вярнулася ў патрыярхальную даўніну. Многія з паэтак пражылі доўгае жыццё, але ці так, як ім хацелася? Практычна ніводная з іх не стала соцрэалісткаю. Яны ў час замаўчалі. Зышлі з паэтычнае дыстанцыі. У прозу. У навуку. У сям’ю. У самоту. У няведамасць”[32].

Гэты сыход быў вымушаным і часта ратаваў жыццё. І цяпер стаіць задача вярнуць беларускую жаночую паэзію 20—30-х гадоў з “няведамасці”, каб аднавіць гістарычную і мастацкую справядлівасць.