Мы сядзім за столікам у Траецкім, і наш далікатны нарвежскі сябар Тур вучыць нас правільнаму вымаўленню.
“Княўсгорь”, — кажаш ты.
“Княўсгорь”, — кажу я.
Імя выгінаецца на менскім сонцы, як цёмная бліскучая спінка вугра. Тур задаволена ківае. Ён не чытаў Карла Увэ Кнаўсгара і не збіраецца. Ён вольны ад гэтай княўсгореманіі — “Кнаўсгар мне не піша законаў”, як сказаў бы Янка Купала. Але мне цікава. Чым больш я чую пра таго Кнаўсгара, тым больш цікава: хто ён і чаму — ён.
У літаратурнай беларускай мове не можа быць мяккага “р”. А ў беларускай літаратуры — шасцітомнага рамана пад назвай “Мая барацьба”. Менавіта так, правакацыйна пазычыўшы два скампраметаваныя словы, Карл Увэ Кнаўсгар ахрысціў свой каласальны твор — і вакол твора ўжо некалькі гадоў вядуцца такія спрэчкі, што нам застаецца толькі пазайздросціць. Нарвежцам, Кнаўсгару і самім сабе. Бо “Мая барацьба”, у якой каля 3600 паўнаважкіх старонак, наўрад ці будзе ў найбліжэйшы час перакладзеная на нашую цвёрдую і рашучую мову. А значыць, можна і далей цешыць сябе марамі пра моц і веліч уласнай літаратуры. Зрэшты, кніжкі кшталту “Маё Жодзіна”, “Край мой верасовы”, “Маё змаганне” і г.д. — таксама ў нейкім сэнсе “Майн Кампф”… Толькі гэты кампф за іншае. За вялікае і святое. Не за сябе.
У нас пра Кнаўсгара, аднаго з самых знакамітых еўрапейскіх пісьменнікаў сучаснасці, чулі дагэтуль хіба знаўцы. Проста на расійскую ягоная шасцітомная пачвара таксама пакуль што не перакладзеная. Хто можа і хоча — чытае ангельскі пераклад, а хто хоча, ды не можа, робіць як я.
Аднойчы ўвечары я адкрываю прывезеную мне з Польшчы сінявата-кіслотную таміну, на якой стаіць: “Moja walka. Powieść 1”.
І з галодным недаверам пачынаю чытаць.
Я яшчэ не чуў, каб за “Маю барацьбу” Кнаўсгара нехта пахваліў. Нехта са знаёмых чытачоў. Як і любую знакамітасць, што наважылася напісаць пра сябе любімага, за гэты шасцітомны раман яго альбо бэсцяць, альбо пагардліва адварочваюцца: “Прэтэнцыёзна, самазакахана і нудна”.
“Час завязваць з пасрэднай творчасцю заходніх белых мужыкоў-гетэрасэксуалаў, — чытаеш у адным водгуку на “My struggle”. — Моцы няма чытаць пра невыносныя пакуты і творчыя хістанні тых, каму ад нараджэння пасцеленая чырвоная дарожка і залатая лыжка ўстаўленая куды трэба, а яны ўсё мучаюцца, бедненькія”.
Пафас зразумелы. На жаль, нудна апісваць невыносныя пакуты, звязаныя з эякуляцыямі ўласнага “я”, заходняя мужчынская проза і праўда любіць. І, на шчасце, мы ўсё яшчэ верым у старую добрую літаратуру: звычайна ўсё бывае наадварот, за “самазакаханасцю і прэтэнзіяй” хаваецца талент, а за “жарсцю, нацыянальным космасам і захапляльнасцю” — папса і прымітыў.
Чырвоную дарожку Кнаўсгару ніхто не слаў. Ён нарадзіўся ў Осла ў сям’і медсястры і школьнага настаўніка, а гадаваўся на выспе Тромёй і ў Крысціянсане, горадзе памерам са Светлагорск. Першую кніжку, “Упрочкі ад свету”, выдаў у 1998-м. Напісаў “Энцыклапедыю пораў году” (дарэчы, урыўкі з Кнаўсгаравых твораў перакладаў Ян Максімюк). Заснаваў маленькае выдавецтва. А потым…
“Для сэрца жыццё простае: сэрца б’ецца, пакуль можа”.
Так пачынаецца “Min kamp”. Старонка, дзесяць, дваццаць, пяцьдзясят, сто… Халодныя, вывераныя, рытмічныя, даволі доўгія сказы часам нечакана цяплеюць, каб неўзабаве зноў ператварыцца ў адстаронены голас расчараванага, але не забітага яшчэ чалавека. Не, я не бачу ў гэтым рамане ніякай прэтэнцыёзнасці — што я бачу, дык гэта расказаную досыць шчымліва гісторыю хлопчыка, які жыве ў маленькім нарвежскім горадзе. Ягоныя няўмелыя перажыванні, ягоныя несвядомыя памкненні, ягоныя непрыручаныя пачуцці.
Ягоныя кнігі і ягоныя кружэлкі.
Ягоныя сняданкі, ягоныя сардынкі. Ён як сын і ён як брат. Ён як сон. Увесь гэты аповед — як чужы і знаёмы сон. Сон з сямідзясятых.
Ягоныя спробы. Усё — спробы, нічога не даводзіцца да канца. Ягоны хлапечы чэлес. Так, і ён тут ненадоўга з’яўляецца: яго крывізна — прадмет балючага страху: ніводная дзяўчына не захоча са мной. І радасць адкрыцця — ва ўсіх такія.
Ягоная музыка: прышчавы юначы рок-гурт, які існуе невядома навошта.
Ягоныя прыяцелі і прыяцелькі, аднакласніцы і аднакласнікі, ягоныя настаўнікі. Ініцыяцыя алкаголем, якую герой прымае з уздыхам палёгкі. Піва, піва, піва. Ванітнае мора піва.
Рэканструкцыя пубертату, нягеглыя, пабеглыя па ўзбочынах жыцця піўныя і мыльныя ручаіны. Эпітафія самому сабе.
На ўсім гэтым старанна выпісаным свеце нібы ляжыць ліпучы дотык падлеткавых далоняў. Усё расказанае і праўда падаецца сном — старанна закансерваваным і цяпер выцягнутым з каламуці пражытых гадоў. Ва ўсім гэтым свеце пануе холад — стасункаў, рухаў, дотыкаў. Холад у сям’і — толькі рыфма да холаду за акном. І бацька забывае тапіць у хаце.
Кнаўсгар апісвае сваё сталенне так падрабязна, што аўтара пачынаеш паважаць: у наш час патрэбная смеласць, каб так пісаць сваімі словамі і браць іх роўна столькі, колькі трэба табе самому, а не чытачу, крытыку або выдаўцу. Танная даступнасць, вечнае заляцанне аўтара да свайго адрасата даўно набіла аскому добраму чытачу — літаратура засумавала па шматслоўных, доўгіх і вязкіх раманах, у якія можна занурыцца не на дзень-два, а на год. Пісьменнік — сам сабе адрасат, які дзеліцца лістамі з тымі, каму цікава. Кнаўсгар прыйшоў тады, калі згадваць Пруста ці Джойса зрабілася адзнакай старамоднасці. Прыйшоў і вярнуў веру ў мову. Нагадаў, што некалі ў нас быў Пруст — і мы яго забылі.
Так, Кнаўсгар таксама шукае страчаны час. Так, ён піша пра сябе — любімага, няшчаснага, дзіўнага і нікому, па вялікім рахунку, не цікавага. Піша падрабязна, як пра пуп зямлі, аснову свету, апісвае сваё існаванне, год за годам. Я думаю, нарвежцы, дый не толькі яны, выдатна пазнаюць сябе ў гэтым героі Кнаўсгара. Усе мы сталеем так — не разумеючы, што з намі, не ведаючы, чаго хочам, натыкаючыся на людзей і пачынаючы падазраваць, што гэта і ёсць жыццё.
У сваім бліскучым эсэ “Куды не дацягнуцца аповеду”, Кнаўсгар спрабуе ўзламаць замок на самых таямнічых дзвярах пісьменніцтва – зразумець, якім чынам у гэтым дзіўным занятку спалучаюцца адзінота і супраца з іншымі. Зразумець і знайсці адказ на балючае для любога аўтара пытанне: дзе, уласна кажучы, нам браць сілы для таго, каб пісаць кнігі. Высновы, якія ён робіць, гучаць для нявіннага беларускага літаратара як выклік. Добры рэдактар – вось чалавек, які робіць добрую літаратуру. Добры рэдактар – не той, хто кантралюе якасць тэкстаў і з лінейкай у руках дае ім ацэнку, прыкладваючы будучую кніжку да іншых, якія ўжо атрымалі прызнанне: маўляў, не супадае – значыць, і гаварыць няма пра што. Задача добрага рэдактара ў тым, каб добры пісьменнік не кінуў пісаць. Ператварыць талент і адзіноту, гордасць і роспач яшчэ сырога рукапісу ў літаратуру. Што ж такое добрая літаратура? Гэта заўжды няўдача – у тым сэнсе, што добрая літаратура ніколі не падобная да таго, што прынята называць яе ўзорамі. Заўжды нефармат, заўжды міма, заўжды насуперак – чаканням, густам, рэкамендацыям, рынку. Толькі так і пішуцца добрыя кнігі. Пісьменніку патрэбны рэдактар і патрэбны сябар – той, хто зможа сказаць: тое, што ты пішаш, каштоўна і цікава. Адзінота пісьменніка – рэальнасць, адзінота пісьменніцкай працы – міф.
Я ўсё яшчэ чытаю першы том — і ўвесь час адчуваю, што нешта ў гэтым тэксце на мяне насоўваецца. І ніяк не надыдзе.
Можа, яно і зусім не надыдзе? Можа, гэта такая гульня?
Адным словам, тое, што я чытаю, — гэта аўтабіяграфія. Падрабязная, таленавітая і бясконцая. Другое і апошняе выдумванне сябе. Такое самае, калі б нехта год запар расказваў табе пра свае інтымныя таямніцы. Спачатку цікава. Потым стамляешся. Але ён не спыняецца, гэты спавядальнік. Ён мармыча і крычыць, ён шэпча і спявае. Ніхто не забыты, нішто не забытае.
І робіцца страшна. Калі ён так шчыра і балюча — пра сябе ў шаснаццаць гадоў, што ён будзе расказваць, калі дойдзе да сябе дарослага?
Тое, што чырвоную дарожку Кнаўсгару ніхто не слаў, ужо зразумела. Дарожкі нам пракладаюць любімыя пісьменнікі. Дарэчы, у гэтым сэнсе Кнаўсгар — таленавіты і прагны чытач. У адным вялікім інтэрв'ю ў яго спыталі, каго са славутых майстроў ён запрасіў бы на вячэру, калі б мог. Джойса, Гамэра і Эн Карсан. А каму даверыў бы напісаць гісторыю свайго жыцця? Краснахоркаі або Лідыі Дэвіс. А што парэкамендаваў бы прачытаць Трампу? Пруста. Любімы персанаж? З Гамсуна. Ён захапляецца Хандке, Слотэрдайкам, Рэбекай Солніт і — ах, ах, трымці-дрымці, нашае калектыўнае сэрца — Алексіевіч.
Ну, добра.
Але ці ёсць у яго яшчэ і шкадаванне?
З гэтым і быў звязаны адзін з скандалаў вакол “Маёй барацьбы”. У тых схаваных ад нас астатніх пяці тамах аўтар раскажа пра сябе ўсю праўду, а значыць, праўду пра сваіх бацькоў, жанчын, дзяцей, знаёмых і сяброў. Звядзе рахункі — у тым ліку асабістыя. Але ці не ёсць уся літаратура звядзеннем рахункаў — са светам, які не прымае мастацтва, нібы чужароднае цела ўнутры свайго цудоўнага арганізму? Нечым гэты скандал нагадвае скандал вакол Ўэльбека, які аднойчы кепска напісаў пра сваю маму. Усе мы ведаем біблейскі запавет, вывучаны намі ў савецкай школе: “Маму надо уважать і не надо оскорблять”. Гэта табу, якое распаўсюджваецца і на літаратуру. Год за годам усё часцей здаецца, што заходняя літаратура парушыла ўсе табу, якія можна. І высвятляецца, што ёсць табу вечныя. Колькі ні парушай — людзі ніяк не звыкнуцца. Дробныя добрыя людзі, якім хочацца аднаго: спакою, прымірэння з мінулым і сваімі нікому не цікавымі ўспамінамі.
Я не ведаю, дзе межы асабістага. Я не ведаю, дзе аўтабіяграфія ператвараецца ў гвалт. Я не ведаю, мае рацыю Кнаўсгар ці не — і ці хоча яе мець. Я ведаю, што ў Менску на вуліцы Каліноўскага ёсць спартовы Палац Барацьбы. Раней на ягоным месцы стаяў стары кінатэатр “Вільнюс”. А цяпер там сучасны, новы будынак, ты едзеш па знаёмай вуліцы і чуеш, як у тралейбусе гучыць урачыстая, нібы абвяшчэнне ваеннай перамогі, абвестка:
“Наступны прыпынак — Палац Барацьбы!”
Малады, здаровы, бадзёры голас. У ім бляск будучыні, трэск удалай кар’еры, марш чэмпіёнаў.
Вакол Палаца Барацьбы — старыя хрушчоўкі, пластыкавы рынак, панылая савецкая крама, пабіты асфальт, спілаваныя дрэвы, увосень — смецце пад талым снегам, высачэзныя лініі электраперадач, прыемны водар хлебазавода, аблезлыя школы, пустая спортпляцоўка... Усё гэта нікому не цікавае. Людзям цікавыя палацы і турніры. Прызы і змаганне. Але сапраўдная барацьба ідзе кожны дзень за сценамі прыгожага Палаца. Там, куды чэмпіёнам уваход забаронены.
Вось ідзе мінак узросту Кнаўсгара. З тварам шэрым, як гэты кнаўсгорад у канцы лістапада. Вось прадавачкі выйшлі пакурыць на ганак. Вось хлопец з жахам ідзе ў школу. Вось дарогу перабягае кот. Вось плача дзяўчынка, якую трымае за руку брат. Мы такія дзіўныя, хворыя, слабыя, крохкія, а ўсё чагосьці хочам, чапляемся, злуемся, жывем. Змагаемся за сябе. Думаем пра смерць. Забываем пра любоў. Да сябе. Пра сябе. Найперш за сябе і пра сябе, а там пабачым, мо нешта і застанецца.
Можа, я не дачытаю гэтую кнігу.
Сэрца б’ецца, пакуль можа.
Photo: @Oktober and Thomas-Waagstroem
