"Вось так я пішу": Рэпрэзентацыя негетэранарматыўнай сэксуальнасці ў літаратуры. Матэрыялы круглага стала

Удзельні_цы:

Вольга Гапеева — паэтка, пісьменніца, перакладчыца, лінгвістка

Уладзіслаў Гарбацкі — пісьменнік, перакладчык, палітолаг, сацыялінгвіст

Наста Манцэвіч — пісьменніца, ЛГБТК-актывістка

Кацярына Маціеўская — перакладчыца, літаратуразнаўца

Наталля Паваляева — літаратуразнаўца, выкладчыца ангельскай літаратуры, перакладчыца, мастачка

Юля Цімафеева — паэтка, перакладчыца, фатографка

Мадэратары — Ганна Янкута і Ціхан Чарнякевіч

11 снежня 2018 г. інтэрнэт-часопіс "ПрайдзіСвет" і Саюз беларускіх пісьменнікаў зладзілі сумесны круглы стол, прысвечаны пытанню рэпрэзентацыі негетэранарматыўнай сэксуальнасці і негетэранарматыўнага досведу ў замежнай і беларускай літаратуры. Мэтай круглага стала было сабраць выказванні эксперт_ак, якія даследуюць беларускую і замежную ЛГБТ і квір-літаратуру, і літаратар_ак, што адлюстроўваюць у сваёй творчасці негетэранарматыўны досвед, абмеркаваць выклікі і праблемы, што стаяць перад такой літаратурай у Беларусі, і паспрабаваць зрабіць першы крок у падсумаванні гісторыі і сучаснага стану беларускай літаратуры, якая закранае тэму негетэранарматыўнай сэксуальнасці і негетэранарматыўнага досведу.

Ганна Янкута. Першае пытанне я хачу скіраваць Кацярыне Маціеўскай, якая як перакладчыца і літаратуразнаўца цікавіцца творчасцю такіх пісьменнікаў, як Жан Както, Оскар Ўайлд, Фэрнанду Пэсоа, Канстанцінас Кавафіс. Раскажы, калі ласка, пра адлюстраванне негетэранарматыўнай сэксуальнасці ў класічнай літаратуры на прыкладзе гэтых пісьменнікаў.

Кацярына Маціеўская. Калі я ўзнаўляла ў памяці факты і рыхтавалася да гэтага круглага стала, то падумала, што будзе цікава прасачыць, наколькі свабода рэпрэзентацыі негетэранарматыўнай сэксуальнасці ў літаратуры залежыць ад гісторыі дэкрыміналізацыі гомасэксуальнасці ў заканадаўстве розных краін. Высновы будуць несуцяшальныя, але пра гэта пазней. Пачаць я хачу з самага вядомага аўтара сярод тых, якімі я цікаўлюся, — з Оскара Ўайлда. Усе напэўна ведаюць, як праходзіў судовы працэс над ім і за што ён на два гады трапіў у турму. Прысуд "за непрыстойныя паводзіны" быў эўфемізмам, які выкарыстоўваўся ў дачыненні да гомасэксуальных стасункаў. У Англіі гомасэксуальнасць была дэкрыміналізаваная толькі ў 1967 годзе — вельмі позна на фоне іншых заходніх краін. Для мяне было сюрпрызам, калі я даведалася, што ў Польшчы, напрыклад, гомасэксуальнасць дэкрыміналізавалі на 35 гадоў раней, чым у Англіі.

Парадаксальна, што самым скандальным творам свайго часу, які напісаў вядомы "непрыстойнымі паводзінамі" Оскар Ўайлд, аказалася п’еса "Саламея", і скандал, звязаны з тым, што на сцэне ў Англіі было забаронена выяўляць біблейскіх персанажаў. У той жа час раман "Партрэт Дарыяна Грэя" — адзін з самых, калі можна так сказаць, маралізатарскіх твораў ангельскай літаратуры, прычым мараль гэтага твора вельмі простая: калі ты саграшыў, стаў прычынай самазабойства дзяўчыны, забіў чалавека, ты атрымаеш напоўніцу. Жыццёвы досвед Ўайлда, асабліва яго сэксуальны досвед, ніяк не адлюстроўваўся ў яго творчасці. Такім чынам, у яго было два паралельныя жыцці: літаратурнае і асабістае.

Калі не лічыць краіны, дзе гомасэксуальнасць ніколі не каралася (а гэта ў большасці сваёй краіны афрыканскія — магчыма, там проста не паспелі ўвесці ў крымінальныя кодэксы адпаведны артыкул), Францыя была першай краінай, якая перарвала гэтую ганебную традыцыю. У 1791 годзе, пасля Вялікай французскай рэвалюцыі, гомасэксуальнасць была ў Францыі дэкрыміналізаваная, больш да гэтай практыкі там не вярталіся. Я займалася творчасцю французскага пісьменніка Жана Както (1889—1963), напісала пра яго магістарскую дысертацыю. У яго біяграфіі ёсць парадаксальны для Францыі момант. Жан Както быў адкрытым гомасэксуалам, часта мяняў партнёраў, усе пра гэта ведалі, бо ён ні ад кога не хаваўся, але ў яго творчасці гэта амаль не адлюстроўвалася. У 1928 годзе ён выдаў аўтабіяграфічную "Белую кнігу" пра свой гомасэксуальны досвед, але надрукаваў яе ананімна ў 30 экзэмплярах. Свайго імені ён не пазначыў нягледзячы на тое, што ў Францыі яму нічога не пагражала (магчыма, пачало пагражаць, калі да ўлады прыйшлі нацысты). Кніга атрымала розгалас у вузкіх колах абазнаных людзей, мела свой уплыў і аўдыторыю, але сярод шырокай публікі розгаласу не было зусім. Яшчэ адзін цікавы факт. Жан Както некалькі гадоў жыў з акторам Жанам Марэ і прысвяціў яму 115 інтымных вершаў. Пазней Марэ чытаў сябрам гэтыя вершы, якія выклікалі захапленне, але калі гаворка заходзіла пра выданне, сябры вельмі асцярожна раілі актору дазволіць толькі невялікую публікацыю пасля сваёй смерці. Жан Марэ памёр у 1998 годзе, але, на шчасце, сяброў не паслухаўся (сказаў, што хоча сваімі вачыма паглядзець на рэакцыю чытачоў) і вершы надрукаваў.

Два гэтыя паказальныя прыклады цягнуць за сабой выснову, што, на жаль, спушчаны зверху закон не заўсёды ўплывае на талерантнасць: інерцыя вельмі вялікая.

Ёсць пісьменнікі, якія да канца жыцця ахоўвалі сваю прыватнасць. Так, напрыклад, Канстанцінас Кавафіс (1863—1933), важнае месца ў творчасці якога займаюць гомаэратычныя матывы і які быў прызнаны найвялікшым паэтам, што пісаў на навагрэцкай мове, стаў вядомы толькі пасля смерці. Нічога не было вядома (і дагэтуль невядома) і наконт партугальскага пісьменніка Фэрнанду Пэсоа (1888—1935): у яго ёсць выразна гомаэратычная паэма "Антыной", але яна не дае падставаў ні для якіх высноваў, бо да антычных матываў можа звярнуцца хто заўгодна.

Яшчэ адзін аўтар, пра якога я б хацела расказаць, — гэта ангельскі паэт Алфрэд Эдвард Хаўсмэн (1859—1936). У нас ён малавядомы, але ў Англіі лічыцца апошнім класікам і выдатным філолагам і стылістам. Існуе традыцыя называць свае творы цытатамі з іншых твораў, і аднойчы навукоўцы падлічылі, цытатамі з чыіх твораў называлі іншыя творы найчасцей. На першым месцы аказалася Біблія, на другім — Шэкспір, на трэцім — Хаўсмэн. Ён амаль сучаснік Оскара Ўайлда (на пяць гадоў маладзейшы за яго), і атмасфера, якая панавала ў ангельскім грамадстве пасля таго судовага працэсу, ператварыла творчасць Хаўсмэна ў татальнае мастацтва эўфемізму. Як сцвярджаюць даследчыкі, паэт усё жыццё кахаў свайго аднакурсніка Мозэса Джэксана. І калі ты ведаеш, на што звяртаць увагу ў  вершах Хаўсмэна, то прачытаеш гісторыю яго пачуццяў паміж радкоў, але калі захочаш яго ў чымсьці абвінаваціць, то падставаў для гэтага не знойдзеш. Ён умела выбіраў словы, а паколькі яго біяграфія надзвычай бедная на факты, мы вымушаныя зрабіць выснову, што яму ўсё жыццё даводзілася маўчаць. У прыклад атмасферы, што панавала ў Англіі, можна прывесці верш Хаўсмэна "Што за малады злачынец..." (Oh who is that young sinner...), які быў напісаны, як можна меркаваць, па слядах працэсу над Оскарам Ўайлдам, але надрукаваны толькі пасмяротна:

Падсумоўваючы, я хачу сказаць, што цяпер сітуацыя, на жаль, не надта змянілася. Безумоўна, ёсць кропкавыя аазісы, дзе пануе талерантнасць, але на шырокія масы гэта не распаўсюджваецца. Хачу прывесці прыклад з творчасці Джоан Роўлінг. У 2007 годзе яна выпусціла кнігу "Гары Потэр і падарункі смерці", апошнюю з цыкла, і ў ёй упершыню прагучалі намёкі на гомасэксуальнасць аднаго з галоўных герояў, Альбуса Дамблдора. Але спатрэбілася яшчэ 10 гадоў, каб гэты вобраз раскрыўся. Роўлінг спачатку выказвалася вельмі асцярожна, потым пачала гаварыць больш шчыра, у яе пачалі пытацца, яна пачала адказваць. Аднак толькі ў 2018 годзе яна адкрыта сказала: так, Альбус Дамблдор — гомасэксуал. Адзін з фактаў, што прымушае мяне глядзець у будучыню з аптымізмам, — гэта тое, што сусвет Гары Потэра працягвае развівацца, выйшла другая частка фільма "Фантастычныя пачвары і дзе іх знайсці", у якім падрабязней закранаецца  гісторыя Альбуса Дамблдора, і мы ці не ўпершыню маем у папулярным, добра прадаваным блакбастары двух адкрыта гомасэксуальных герояў, пратаганіста і антаганіста. Адпаведныя намёкі ў гэтым фільме не ўсе могуць заўважыць, але яны абсалютна адназначныя і пацверджаныя стваральнікамі.

Ганна Янкута. Дзякуй. Працягваючы тэму класічнай літаратуры, я хачу задаць пытанне Юлі Цімафеевай, якая перакладае амерыканскую літаратуру — Ўолта Ўітмэна, Эмі Лоўэл, Эдрыен Рыч, а таксама іншых пісьменнікаў і пісьменніц. Ці праяўляецца ў гэтых тэкстах сэксуальная ідэнтычнасць іх аўтараў? Як ты шукаеш мову для перакладаў?

Юля Цімафеева. Адразу мушу агаварыцца, што я не займаюся даследаваннем ЛГБТ-літаратуры, а толькі перакладаю такіх аўтараў і аўтарак, як Ўолт Ўітмэн, Эмі Лоўэл, Эдрыен Рыч, Элізабет Бішап, Фрэнк О’Хара, Ален Гінзберг. Зборнік вершаў Ўолта Ўітмэна нядаўна выйшаў у маім перакладзе ў серыі выдаўца Змітра Коласа "Паэты планеты", і з гэтага паэта я хачу пачаць.

Я глядзела праграмы амерыканскіх універсітэтаў, дзе выкладаецца курс "Літаратура ЛГБТК", і Ўолт Ўітмэн, як і Оскар Ўайлд, — адна з цэнтральных у ім фігураў. Ўолт Ўітмэн (1819—1892)  — аўтар адзінага паэтычнага зборніка "Лісце травы", які выходзіў у 1855-м, а потым у 1891 годзе; усяго было шэсць ці дзевяць перавыданняў, бо аўтар усё жыццё яго дапісваў і перарабляў. Паэт ніколі і нідзе не афішаваў сваю сэксуальную арыентацыю і адкрыта пра яе не казаў, аднак у вершах часта вельмі свабодна для ХІХ стагоддзя пісаў пра любоў і каханне (у ангельскай мове гэта адно слова) мужчын і жанчын, пра мужчынскае цела:

У гэтым вершы рэпрэзентуецца любоў і да сябе, і да іншых мужчын. Аднак Ўолт Ўітмэн часта перапісваў вершы, мяняючы займеннікі з мужчынскіх на жаночыя, як у вершы "Аднойчы я ішоў праз людны горад" (Once I Passed Through a Populous City), дзе гаворыцца пра жанчыну, якая выпадкам затрымала лірычнага героя:

Такі варыянт верша лічыцца класічным, але даследчыкі знайшлі першапачатковы тэкст, дзе гаворка вялася пра мужчыну.

У 1860 годзе Ўолт Ўітмэн уключыў у свой зборнік частку "Аер" (Calamus; на рускую мову Карней Чукоўскі пераклаў яе як "Аир благовонный"). Гэтая расліна выглядае як эрэгаваны пеніс, і таму, з аднаго боку, такая назва можа разглядацца як знак ці намёк. З іншага боку, я чытала даследаванне, у якім гаворыцца, што аер у творчасці Ўолта Ўітмэна — гэта сімвал народнасці і дэмакратыі як яе разумеў сам паэт, бо гэта вельмі распаўсюджаная расліна. Тым не менш у гэтай частцы паэт вельмі адкрыта, ад першай асобы, гаворыць пра мужчынскае каханне, і некаторыя крытыкі нават сцвярджаюць, што гэты раздзел "Лісця травы"з’яўляецца "гомасэксуальным маніфестам". Вось, напрыклад, верш "Калі я пачуў на схіле дня" (When I Heard at the Close of the Day):

У гэтым вершы прачытваюцца гомаэратычныя матывы, аднак сам Ўітмэн пра сваю сэксуальную ідэнтычнасць ніколі нічога не казаў. Некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што такі адкрыты паэтычны аповед пра любоў ці каханне паміж мужчынамі быў вынікам веры ў папулярную у ХІХ ст. псеўданавуку фрэналогію, паводле якой розныя асаблівасці чэрапа чалавека могуць растлумачыць некаторыя яго схільнасці. Калі правы і левы ўчасткі над патыліцай моцна выступалі, гэта нібыта сведчыла пра асаблівую пяшчотную любоў і ахвярнасць у дачыненні да сяброў (і тады ў вершах усё ж маецца на ўвазе не каханне, а любоў да сяброў). Такую якасць Ўолт Ўітмэн называў "adhesiveness", што можна перакласці як "прыліпчывасць" ці "прыцягненне" да некага.

У тыя часы панятку "сэксуальная ідэнтычнасць" не існавала, былі толькі пэўныя практыкі. Вядомы выпадак, калі ў 1872 годзе брытанскі паэт і літаратурны крытык Джон Адынгтан Саймандз (John Addington Symonds) прачытаў "Аер" і напісаў Ўітмэну ліст, у якім спытаў, ці праўда ён мае на ўвазе тое, пра што здагадваецца Саймандз. Ангельскага крытыка самога цягнула да мужчын, ён спрабаваў разабрацца з уласнымі пачуццямі і цягам наступных 20 гадоў зрабіўся адным з першых у свеце даследчыкаў гомасэксуальнасці.  Паэт  праігнараваў ліст і адказаў Саймандзу толькі праз 18 гадоў — у 1890-м: "Тое, што вы тут напрыдумлялі наконт "Аера", — проста жахліва". Каб пацвердзіць уласную гетэрасэксуальнасць, Ўітмэн паведаміў, што з’яўляецца бацькам шасці пазашлюбных дзяцей, хоць пра гэтых яго дзяцей нічога не вядома, а вось Саймандз быў бацькам чатырох дзяцей.

Многія даследчыкі мяркуюць, што Ўітмэн не думаў пра сябе як пра гея. Аднак мы дакладна ведаем, што ў 1865 годзе ён сустрэў нашмат маладзейшага за сябе былога салдата Канфедэрацыі Пітэра Дойла і пазней пісаў у дзённіку, што хацеў бы пазбавіцца ад апантанасці чалавекам, якога ён называў "16.4" (нумары літар ангельскага алфавіта, P і D). І ўсё ж наўпроставых сведчанняў таго, што ў іх былі сэксуальныя адносіны, няма, што не перашкаджае навукоўцам разглядаць ідэнтычнасць Ўітмэна праз прызму катэгорыі "квір".

У эпоху Ўітмэна яшчэ не было разумення таго, што такое сэксуальная ідэнтычнасць, і, натуральна, не існавала мовы, якой можна было б гаварыць пра гомасэксуальнасць або, тым больш, пра квір. У 1880-я гады гомасэксуальнасць пачала разглядацца як паталагічны дыягназ і вершы з "Аеру" атрымалі новае прачытанне. А ў 1990-я гады, калі ва ўніверсітэтах пачалі праводзіцца даследаванні ЛГБТ, у публічнай прасторы загаварылі пра тое, што Ўітмэна можна разглядаць у межах гей- ці прынамсі квір-літаратуры.

Калі казаць пра мае пераклады Ўітмэна, то я пайшла на тое, каб адкрыта перадаваць у іх мужчынскае каханне, бо лічу, што ў перакладах мусіць прачытвацца ўсё, што прачытвалася ў тую эпоху. Да таго ж у нас адкрытых вершаў пра гомасэксуальнае каханне я не сустракала і хачу, каб гэтая тэма прагучала па-беларуску. Калі ў вершах згадваецца жанчына, то я адпаведна і перакладаю, а калі пол каханка не згадваецца, я раблю яго мужчынам. Мая мэта — увесці Ўолта Ўітмэна ў беларускі кантэкст як гей-паэта, а не зрабіць з яго гетэрасэксуальнага аўтара, якім ён, па сутнасці, не быў. Таму, дарэчы, у беларускім зборніку амаль няма яго грамадзянскай лірыкі. Я хацела паказаць яго як пачуццёвага творцу, апантанага сваёй цялеснасцю, мужчынскай цялеснасцю, жаночай цялеснасцю, апантанага любоўю і каханнем да іншых мужчын. Пераклад аўтара ХІХ ст. мне хацелася зрабіць падзеяй беларускай літаратуры ХХІ ст., у якой мы дагэтуль практычна не маем гомаэратычнай паэзіі.

Ганна Янкута. Ці адчувала ты падчас перакладу, што табе не хапае мовы? Ці даводзілася шукаць новыя сродкі для перадачы вобразнасці Ўолта Ўітмэна?

Юля Цімафеева. Праблем з мовай падчас перакладу не было, бо Ўітмэн нічога не казаў адкрыта і выкарыстоўваў эўфемізмы, затое было складана эмацыйна. Ўітмэн быў экзальтаваным, засяроджаным на цялеснасці паэтам, і перакладаць яго даводзілася сваім целам.

Далей мне хацелася б сказаць пару словаў пра амерыканскую паэтку Эмі Лоўэл (1874—1925). Яна жыла ў бостанскім шлюбе з Адай Расэл і шмат разоў хацела прысвяціць ёй свае вершы, але тая не пагаджалася. У выніку Лоўэл прысвяціла ёй усяго адну празаічную кнігу, і тое згадала толькі ініцыялы. Пасля смерці паэткі яе каханая знішчыла ўсе лісты, таму пра іх стасункі мы ведаем вельмі мала.

Трэцяя пісьменніца, якую я хачу згадаць, адносіцца ўжо да другой паловы ХХ стагоддзя. Гэта Эдрыен Рыч (1929—2012), амерыканская паэтка, эсэістка, феміністка і адкрытая лесбіянка. Мы з Вольгай Гапеевай перакладалі яе эсэ, і гэтыя пераклады выходзілі ў "ПрайдзіСвеце". У адрозненне ад Ўолта Ўітмэна, Эдрыен Рыч пісала тады, калі мова для апісання негетэранарматыўнага досведу ўжо існавала. Жыццёвы шлях пісьменніцы пачаўся досыць стандартна: яна выйшла замуж, была хатняй гаспадыняй, нарадзіла трох дзяцей і толькі ў трэцім паэтычным зборніку "Snapshots of a Daughter-in-Law" (1963) здолела загаварыць уласным голасам, ад першай асобы. У гэты час яна знаходзілася пад уплывам фемінісцкіх ідэй і была ўцягнутая ў актывізм. Аднак яе паэзію яшчэ нельга было назваць лесбійскай. У 1970 годзе Эдрыен Рыч сышла ад мужа, і праз тры гады ў аднайменным зборніку з’явіўся адзін з яе самых вядомых вершаў, "Ныраючы да абломкаў" (Diving into the Wreck):

У гэтым вершы лірычная гераіня апісвае сваё самотнае апусканне на дно і сустрэчу з сабой — іншай, перароджанай, той, якая не адпавядае аповедам пра яе. У гэтым вершы няма відавочнай адсылкі да негетэранарматыўнага досведу, адкрытага лесбійскага паслання, аднак у самім акце перагляду, рэвізіі (а рэвізія — адзін з асноўных паняткаў эсэістыкі і паэзіі Рыч) звычайных уяўленняў пра ролю і месца жанчыны ў свеце гэтае пасланне, безумоўна, прачытваецца. Верш заканчваецца так:

Як на мяне, тут не толькі чуецца голас феміністкі, але і адлюстроўваецца адчуванне паэткі сябе як лесбіянкі. Праз пару гадоў з’яўляецца яе важнае эсэ "Жанчыны і гонар: некалькі нататак пра хлусню", у пачатку якога Рыч кажа: "Гэтыя нататкі закранаюць адносіны паміж жанчынамі і сярод жанчын. Калі я кажу пра "асабістыя стасункі", то маю на ўвазе стасункі паміж дзвюма жанчынамі" (увесь тэкст можна прачытаць тут).

У 1976 годзе Эдрыен Рыч сустракае пісьменніцу Мішэль Кліф, з якой жыве да канца жыцця. У адной з кніг яна кажа, што лесбіянства для яе было як асабістай, так і палітычнай справай: "Прыціснутая лесбіянка, якую я насіла ў сабе з юнацтва, пачала выпростваць ногі". Але, мабыць, самы важны мастацкі тэкст, у якім Рыч выявіла лесбійскае каханне, — гэта вельмі прыгожы паэтычны цыкл "Дваццаць адзін любоўны верш" (Twenty One Love Poems, 1977), у якім жанчына звяртаецца да сваёй каханкі-жанчыны. Лесбійскі характар апісанага ў цыкле кахання быў надзвычай важны для Рыч, і яна нават раззлавалася, калі яе гетэрасэксуальныя сяброўкі, што чыталі вершы разам са сваімі каханкамі-мужчынамі, назвалі цыкл "універсальным". Рыч сцвярджала, што не прэтэндуе на ўніверсальнасць, бо сэнс яе паэзіі —  не ў тым, каб быць інтэграванай у гетэрасэксуальны канон.

Самы вядомы публіцыстычны тэкст Эдрыен Рыч, у якім яна гаворыць як лесбіянка,  —  гэта эсэ "Прымусовая гетэрасэксуальнасць і лесбійская экзістэнцыя". Рускі пераклад гэтага эсэ можна знайсці ў інтэрнэце, на беларускую, наколькі я ведаю, яно не перакладзенае. У гэтым тэксце Рыч аспрэчвае "натуральнасць" жаночай гетэрасэксуальнасці, бо яна прыводзіць да падпарадкаванага становішча жанчын, да кантролю мужчын над жаночай сэксуальнасцю і жыццём. Рыч выступае за большую бачнасць лесбіянак і крытыкуе тагачасныя фемінісцкія даследаванні за ігнараванне лесбійскага досведу. Дарэчы, як правільна — лесбіянізм ці лесбіянства?

Наталля Паваляева. Термины, которые заканчиваются на -изм, имеют идеологическую (политическую) коннотацию, поэтому если мы говорим просто про феномен, то лучше употреблять слово "лесбиянство".

Юля Цімафеева. Эдрыен Рыч лічыць лесбіянства своеасаблівым пратэстам і працягам фемінізму і прапануе ўсім жанчынам паспрабаваць завесці лесбійскія адносіны, а пасля вырашыць, наколькі іх гетэрасэксуальнасць сапраўдная. Падчас перакладу Эдрыен Рыч самае важнае — ведаць кантэкст, і я спрабавала захаваць лесбійскае гучанне яе твораў. Для мяне гэта было выклікам, бо лесбійскай паэзіі ў нас няшмат.

Ганна Янкута. Дзякуй. Цяпер я прапаную ад 1970-х гадоў і Эдрыен Рыч перайсці да больш сучаснай брытанскай жаночай літаратуры. Я прашу Наталлю Паваляеву расказаць, як тэма негетэранарматыўнай сэксуальнасці праяўляецца ў брытанскіх пісьменніц.

Наталля Паваляева. Тема гомосексуальной любви проявляется в современной британской литературе широко и разнообразно, и трудно выделить какие-то отдельные аспекты, в которых она представлена. Но я все-таки попробую это сделать. Начну с британской писательницы Дженет Уинтерсон, которая родилась в 1959 году; её дебютный роман "Не только апельсины" (Oranges Are Not the Only Fruit) вышел в 1985 году и сразу стал литературной бомбой. С этого момента писательская карьера Дженет Уинтерсон шла и до сих пор идёт по возрастающей. Роман "Не только апельсины" — автобиографический, он основан на истории первых 16 лет жизни писательницы, естественно, с некоторыми изменениями, поскольку это художественное произведение. Однако основные моменты биографии Уинтерсон там представлены, в том числе её конфликт с семьёй и окружением после того, как она в 16 лет открыто заявила о своей ориентации. Ей пришлось покинуть приёмную семью, которая её воспитала, религиозную общину, к которой она принадлежала, и начать самостоятельную жизнь, полагаясь на доброту тех, кто был готов ей помочь.

Дженет Уинтерсон противится тому, чтобы её творчество причисляли к лесбийской литературе или квир-литературе, она резко высказывается против такого рода ярлыков. У неё есть эссе "The Semiotics of Sex", которое вошло в книгу об искусстве "Art Objects"; в нём писательница в присущей ей саркастической манере описывает связанный с этой темой эпизод. Однажды в книжном магазине к ней подошла девушка и сказала, что узнала её, сообщила, что учится в университете, где ей задали написать эссе о Рэдклифф Холл (1880—1943) и попросила совета. У неё была идея сравнить творчество Рэдклифф Холл, одной из самых ярких представительниц британской лесбийской литературы, и Дженет Уинтерсон, на что та ответила, что между её творчеством и творчеством Рэдклифф Холл нет ничего общего.

В произведениях Дженет Уинтерсон одним из главных предметов всестороннего художественного исследования является любовь. Для писательницы не имеет значения, кто кого любит — мужчина мужчину, мужчина женщину или женщина женщину. Поэтому у неё нет никаких проблем и с языком тела при описании всех видов любви. В этом смысле она является представительницей мировой литературы самого высокого художественного уровня, которую нельзя рассматривать только в рамках гей-литературы, лесби-литературы, квир-литературы, что постоянно пытаются делать отдельные критики и особенно журналисты.

Другой пример — младшая современница Дженет Уинтерсон, британская писательница Сара Уотерс (род. 1966), вершиной карьеры которой является провокационная неовикторианская трилогия — романы о жизни негетеронормативных женщин в викторианскую эпоху. Первый роман трилогии "Бархатные коготки" (Tipping the Velvet) вышел в 1998 году. Сара Уотерс отправила его в 10 разных издательств, которые его отвергли, но в конце концов его опубликовало культовое женское феминистское издательство "Virago Press". Роман сделал писательницу знаменитой. Вскоре последовали ещё два романа — "Нить, сотканная из тьмы" (Affinity) и "Тонкая работа" (Fingersmith). Все они экранизированы, экранизации также являются хитами.

Творчество Сары Уотерс отличается от творчества Дженет Уинтерсон, у которой на первом месте — универсальные философские рассуждения. Сара Уотерс карнавализирует сферу сексуального, и викторианская эпоха даёт ей для этого подходящий материал. В романе "Бархатные коготки" действие разворачивается в викторианском мюзик-холле, месте, где всё замешано на сексуальности и чувственности, на том, что запретно в обществе, но разрешено на сцене. В романе "Нить, сотканная из тьмы" действие происходит в женской тюрьме Милбэнк. "Тонкая работа" — псевдоготический, или неоготический, роман, в котором описывается, с одной стороны, жизнь криминального дна Лондона, а с другой — закрытый особняк полоумного библиофила. Герой романа собирает порнографические книги со всего мира и держит взаперти свою воспитанницу, за финансы которой он отвечает и поэтому, естественно, хочет контролировать её до конца своих дней.

Третья писательница, о которой я хочу рассказать, — это Али Смит (род. 1962), творчество которой по духу, тематике и атмосфере ближе скорее к Дженет Уинтерсон, чем к Саре Уотерс. Писательницу интересует любовь как универсальный феномен, а также множество социальных проблем. Известность Али Смит принёс роман "Отель "Мир" (Hotel World), в котором открыто присутствует тема лесбийской любви, но лишь как один из сюжетных мотивов: в романе представлены жизненные истории пяти персонажей. Интересен также её роман, или повесть, "Girl Meets Boy", который не был переведён на русский язык, хотя должен был, поскольку вышел в серии "Мифы", в которой участвовала Россия: в соответствии с концепцией серии все романы, которые в ней выходят, должны практически сразу же переводиться во всех странах — участницах проекта. В этом романе Али Смит затрагивает тему лесбийской любви и трансгендерных людей, переосмысливая античный миф об Ифис, девушке, которую с детства воспитывали как мальчика. На мой взгляд, это один из самых откровенных романов Али Смит на эту тему.

Таким образом, писательниц, которые пишут о негетеронормативной сексуальности, много, и в подавляющем большинстве случаев интерес к этой теме вызван личным опытом. Но есть и обратные примеры, когда авторы, известные своей гомосексуальностью, ни в одном из произведений этой темы не касались, причём не столько из-за страха или нежелания раскрываться, сколько из-за того, что эта тема просто их не интересовала. К примеру, можно вспомнить знаменитую английскую писательницу Мюриэл Спарк (1918—2006), известнейшую представительницу английской сатирической литературы, которую прежде всего интересовал вопрос бытия человека в мире в философско-религиозном аспекте. Она никогда не затрагивала в произведениях свои личные интимные переживания — возможно, считала, что это исключительно её личное дело.

Ганна Янкута. Ва ўсіх гэты трох выступах усплывае тэма "нішавасці", калі творы выдаюцца для сваёй вузкай аўдыторыі. "Белая кніга" Жана Както выйшла ў 30 асобніках, яго інтымныя вершы сябры Жана Марэ раілі не друкаваць да смерці апошняга. Фактычна, мы маем справу з літаратурай, якая пісалася толькі для сваіх. Наступны этап — Эдрыен Рыч, якая сваю "нішавасць" адстойвала: гаворачы пра сваё пачуццё, яна была супраць, каб яго называлі ўніверсальным, то бок сцвярджала яго ўнікальнасць. А ў сучасных брытанскіх пісьменніц ужо няма адчування далучанасці да пэўнай субкультуры, да таемнага брацтва, яны разглядаюць сваю сэксуальнасць і сваё пачуццё як нешта ўніверсальнае.

Кацярына Маціеўская. Для іх уласная гомасэксуальнасць — гэта проста факт біяграфіі.

Наталля Паваляева. Думаю, важно учитывать изменения, которые происходят в обществе. Негетеронормативные отношения воспринимались как стыдные, как то, что следует держать в секрете, тогда, когда были под запретом и человек мог за них пострадать, когда существовала угроза сесть в тюрьму, быть убитым и так далее. Легко заметить, когда начались изменения в английской литературе: когда произошёл отказ от сегрегации и сексуальность стала просто частью жизни. А когда были узаконены однополые браки, это, можно сказать, практически поставило в этом вопросе точку.

Ганна Янкута. Значыць, сучасная брытанская літаратура досыць камфортна адчувае сябе ў гэтай тэме?

Наталля Паваляева. Да, так можно сказать и об английской, и о шведской литературе  — с последней я знакома не очень широко, но по тому, что знаю, могу судить, что у них в этом плане проблем тоже нет.

Ганна Янкута. Дзякуй. Безумоўна, зараз было б добра б пачуць такі агляд і па класічнай беларускай літаратуры. Але некалькі дзён таму я спытала Ціхана Чарнякевіча, ці не зможа ён нам нешта такое расказаць, і Ціхан сказаў, што калі я хачу падборку гамафобных фактаў, то калі ласка, а вось чагосьці іншага няма. Таму я прапаную без гістарычных экскурсаў перайсці да сучаснай беларускай літаратуры — да таго, што ў нас адбываецца тут і цяпер. Наста, раскажы, калі ласка, пра свой досвед працы над кнігай "Птушкі", пра рэакцыю на гэтую кнігу і пра тое, як ты сама такую рэакцыю ўспрыняла.

Наста Манцэвіч. Я хачу пачаць з тэмы "нішавасці". Калі казаць пра ўнікальнасць ці ўніверсальнасць досведу, то для мяне важна, каб мой досвед не ўніверсалізавалі і не лічылі агульным для ўсяго чалавецтва. Пакуль пад універсальным досведам будуць разумець гетэрасэксуальны і цысгендарны, для мяне важна гаварыць, што мой досвед — гэта досвед негетэрасэксуальнага і нецысгендарнага чалавека. І калі ты апісваеш негетэранарматыўны досвед, то нібыта ствараеш спецыяльную нішу. У літаратуры з’яўляецца палічка, на якую можна паставіць такія кнігі, і твой досвед аказваецца быццам упісаным у агульны кантэкст. Але насамрэч гэта не так — ён нікуды не ўпісаны, проста ў літаратуры патрэбная такая ніша. Калі я пачала пісаць свае тэксты, то атрымала падтрымку: пішы, пішы. І цяпер, успамінаючы гэта, я ўспрымаю тую падтрымку як сведчанне, што ніша была незанятая: маўляў, яна нам патрэбная. Таму, я думаю, гэты момант неадназначны.

Юля Цімафеева. Ты адна з першых у беларускай літаратуры агучыла гэтую тэму, агучыла тое, пра што ніхто не казаў. Можа, рэч была ў тым, што ты знайшла мастацкую мову, каб сказаць пра гэта па-беларуску. Можа, якраз таму табе і казалі: пішы, пішы. Як ты думаеш?

Наста Манцэвіч. Не ведаю. Магчыма, калі я раскажу гісторыю сваёй кнігі, гэта і будзе адказам на пытанне. Насамрэч я ніколі не думала пра тое, што трэба напісаць кнігу, што яна будзе выдавацца, што мае тэксты будуць сабраныя разам. Я проста перыядычна пісала пра сваё жыццё і свой досвед у папулярным тады "Жывым часопісе". А пасля мой сябар Павел Анціпаў сказаў, што запускаецца праект "Пункт адліку", і прапанаваў сабраць тэксты ў кніжку. Я пагадзілася, але з розных прычын зусім гэтым не займалася. Павел сам выбіраў тэксты ў маім "Жывым часопісе". Я нават не вырашала, у якім парадку іх надрукуюць, і далучылася да праекта, калі прымалася рашэнне наконт вокладкі.

У гэтым кантэксце рэакцыя на маю кнігу была для мяне паказальная. З’явіліся розныя водгукі, і мне важна расказаць пра некаторыя з іх і агучыць імёны. Зразумела, для мяне гэта асабістая гісторыя, але я не хачу, каб яна ўспрымалася толькі як асабістая гісторыя, як мой асабісты канфлікт ці яшчэ што. Мне важна сказаць, што ў гэтай гісторыі ёсць і сацыяльны кантэкст: у тым, як пабудаваная сістэма і чаму такія рэакцыі былі ў прынцыпе магчымыя. Першы водгук, пра які я хачу расказаць, быў ад Ганны Кісліцынай — яна апублікавала яго ў сваім "Жывым часопісе". Яна напісала, што ў нас з ёй розныя сэксуальнасці, прычым падкрэсліла, што не мае на ўвазе гендар ці штосьці яшчэ, напісала, што ёй не спадабалася, як я кажу пра сваю сэксуальнасць, бо пра гэта можна казаць па-іншаму, і прывяла прыклад, як пра гэта можна казаць — з якой электрычнасцю, пачуццямі і токам. Тое, што я напісала, яна звяла да канкрэтных сэксуальных практык, не звязаных з пачуццямі. Я прывяду цытату — яна напісала: "Бедная, бедная Наста! Як жа яна напэўна шкадуе, што ў жанчыны абмежаваная колькасць дзірачак! Аблазіш іх усе — і пачынай наноў…" Па сутнасці, яна выключыла пачуццёвую сферу і ўсё, што стаіць за ёй, і ўбачыла толькі тое, чым гераіні займаюцца: маўляў, займайцеся гэтым далей "пад коўдрай моўчкі".

Я лічу, што гэтая рэакцыя была гамафобнай. Але ніякага працягу ў той гісторыі не было. І для мяне тут важнае пытанне: якія людзі маюць права вызначаць, хто і якім чынам можа гаварыць пра свой досвед, пра сваю сэксуальнасць? Якімі словамі пра яе можна гаварыць, а якімі нельга? Чаму я ўвогуле мушу гаварыць так, каб ім спадабалася, каб яны адчулі супольнасць? У нас розны досвед, і гэта нармальна. Аднак даецца пасыл, пра што трэба пісаць і як.

Другі водгук з гэтага шэрагу — ад Ганны Севярынец, якая, наколькі я разумею, ладзіла літаратурны клуб, у якім чыталі сучасныя творы і абмяркоўвалі іх.

Юля Цімафеева. На сайце velvet.by.

Наста Манцэвіч. Там яна прапанавала для чытання маю кнігу і дадала: "Але лепей не чытайце". На яе думку, я выязджаю на моднай тэме, бо гэта кан’юнктуршчына, я спрабую прыцягнуць да сябе ўвагу і раблю гэта спецыяльна, каб трапіць у трэнд. Яна задала агульны тон дыскусіі, у якой потым прагучалі вельмі гамафобныя выказванні. Але пасля мяне зацікавіў яе водгук на кнігу гетэрасэксуальнай аўтаркі, у якім пісалася, што гэтая кніга — нават не літаратура, а жыццё як яно ёсць. І тады я падумала: гэта ж і мая гісторыя таксама... Чаму маё жыццё не можа быць такім, якім яно ёсць? Чаму трэба, каб на маё жыццё нехта даў дазвол, каб нехта зрабіў яго легітымным? На гэтае пытанне ў мяне няма адказу.

Ганна Янкута. Гісторыя тваёй кнігі паказвае, што прынамсі частка беларускіх чытачоў мае пэўныя ўяўленні, пра які досвед пісаць можна, а пра які нельга.

Кацярына Маціеўская. Гэта нават не ўяўленні, а выбудаваная іерархія.

Наталля Паваляева. Мне кажется, тут проблема в неумении объективно оценивать художественный текст и абсолютной уверенности в существовании определённой нормы, носителем которой является критик.

Вольга Гапеева. А ці былі станоўчыя рэцэнзіі або ўвогуле крытычныя матэрыялы, якія паказалі б, што наша крытыка мае інструментарый для асэнсавання такіх тэм?

Наста Манцэвіч. Станоўчыя водгукі былі, але яны тычыліся хутчэй літаратурных аспектаў і не закраналі тэму негетэрасэксуальнай ідэнтычнасці. Напрыклад, у гэтай гісторыі мяне падтрымаў Адам Глобус: ён напісаў, што мая кніга важная ў тым ліку з палітычнага гледзішча.

Вольга Гапеева. А для вас было важна, што ў рэцэнзіі, у якой вялося пра літаратурны бок вашай кнігі, не закраналася негетэранарматыўная ідэнтычнасць? Маўляў, лепш давайце паразмаўляем пра эпітэты. Як вы самі да гэтага ставіцеся?

Наста Манцэвіч. У той момант для мяне было важна, каб мой досвед не зводзіўся да маёй сэксуальнасці. Шмат у чым гэта звязана з тым, што выхад кнігі супаў з няпростым перыядам асэнсавання ўласнай гендарнай ідэнтычнасці — я асэнсоўвала сябе як нецысгендарнага чалавека, як чалавека з небінарнай гендарнай ідэнтычнасцю. Было важна, каб пра мяне не гаварылі як пра лесбіянку, а ўсе якраз і пачалі казаць, што я лесбіянка. Таму мне было важна сказаць, што я не лесбіянка. Але гэта быў 2011 год, цяпер я многае ўсведамляю іначай, чым тады, таму так ад гэтага б не адмяжоўвалася, як спрабавала адмежавацца ў той час.

Ганна Янкута. Атрымліваецца, што ты зрабілася парушальніцай табу, бо доўгі час пра негетэранарматыўную ідэнтычнасць у беларускай літаратуры ніхто не гаварыў.

Наста Манцэвіч. Але на той момант я не была актывісткай, у мяне не было разумення палітычнага сэнсу маёй кнігі. Мне проста хацелася, каб мяне прынялі як чалавека, што піша пра сваё жыццё, што так жыве. Ні тады, ні цяпер я не адчувала сябе парушальніцай табу. Мне проста хацелася сказаць: вось так я пішу. Але цяпер я лічу, што стратэгічна было б правільна прамаўляць, што так — я пішу пра негетэранарматыўны досвед, і гэта важна.

Ганна Янкута. Дзякуй за тваю гісторыю. А цяпер я  хачу звярнуцца да Уладзіслава Гарбацкага, які ў 2016 годзе таксама выдаў новую для беларускай літаратуры кнігу — "Песні тралейбусных рагуляў". Раскажы, калі ласка, пра свой пісьменніцкі досвед і пра выклікі, якія стаяць перад гей-літаратурай Беларусі.

Уладзіслаў Гарбацкі. Як і Наста, я не планаваў рабіцца пісьменнікам і пісаць тэксты. Я здаўна займаюся франкамоўнай гей-лесбі-літаратурай, і дзякуючы гэтаму я аптыміст: яна дапамагла мне як чалавеку, як даследніку і як гею. А вось беларуская літаратура мне не дапамагала. Я актыўны чытач, шмат чытаю, глытаў і глытаю кнігі. Наша літаратура цудоўная, але часта яна сляпая і глухая. Таму я знайшоў французскі ключык: я ведаў французскую мову, навучаўся ў Францыі і аднойчы адкрыў для сябе французскую гей- лесбі-літаратуру. Франкамоўная літаратура — бельгійская, швейцарская, але асабліва французская — мае на фоне іншых літаратур асаблівы статус, што звязана са спецыфічным французскім заканадаўствам адносна негетэранарматыўных адносін. Вярнуўшыся з Францыю, я глядзеў на маладых людзей і разумеў, што калі сам быў малады, то хацеў, каб мне дапамагала наша літаратура, а не толькі французская, ці ўкраінская, ці расійская. Але там такія аўтары і аўтаркі ёсць, а ў нас няма. Так паступова я пачаў пісаць.

Я ніколі не думаў, што "Песні тралейбусных рагуляў" — гэта гей-літаратура, але пасля выхаду кнігі і калегі, і крытыкі, і журналісты пачалі пісаць: гэта гей-проза. Я быў не супраць, таму што ў кнізе сапраўды шмат пра геяў. Потым выдавец сказаў, што, можа, так будзе лепей для рэкламы, а я ніколі не разбіраўся, што лепей для рэкламы. Я быў не супраць, таму што гэты складнік для кнігі важны. Вядома, нельга параўноўваць беларускі і заходні досвед: на Захадзе ўжо прыйшлі да таго, што літаратуру абсурдна называць гей- ці лесбі-, жаночай ці мужчынскай, бо існуе альбо добрая, альбо дрэнная літаратура — і кропка. Але ва ўмовах недэмакратыі мы можам гаварыць пра гей- і лесбі-літаратуру, бо гэта дапамагае іншым. Такая літаратура — гэта выклік, гэта актывізм, гэта грамадзянскі акт. І таму я лічу, што варта пра гэта гаварыць. Дылема ўсё ж застаецца, але я думаю, што два гэтыя падыходы могуць суіснаваць. У гей-літаратуры ёсць і ўнікальнае, і ўніверсальнае, бо мы таксама пішам пра каханне, пра самоту, пра смерць, падымаем універсальныя тэмы і даём універсальнае пасланне.

Мяне цікавіць гісторыя беларускай гей-лесбі-літаратуры. Я шмат шукаю, чытаю. Зразумела, такой літаратуры ў нас няма. У Адама Глобуса было ў 90-х гадах апавяданне пра тоўстага хлопчыка-гея, якога ўсе крыўдзілі. Але гэта не гей-літаратура, у апавяданні проста закранаецца гей-тэма. У Васіля Быкава было апавяданне "Ваўчыная яма", герой якога ўцёк з войска і ў якім усплывае тэма дзедаўшчыны і сэксуальнага гвалту ў войску. А такіх аўтараў, якія далі б смелае станоўчае апісанне негетэранарматыўнага досведу, у нас  не было. Але яны пачынаюць з’яўляцца — мы, вядома, спазняемся, і ўсё ж гэта добры знак.

Гей-лесбі-літаратура можа шмат у чым дапамагчы нашым гетэра-калегам і сябрам. Тэма мовы тут ужо прагучала. Магчыма, камусьці прыдасца досвед Насты ці мой у тым, што тычыцца выбару словаў, апісанняў, але ў такіх пытаннях разбіраюцца не толькі геі і лесбійкі. Рыгор Барадулін у "Вушацкім словазборы" ўжо ўсё напісаў — сабраў ці не ўсе словы, сэксуалізмы, абсцэнізмы, вульгарызмы беларускай мовы. Я змалку беларускамоўны, я сам чуў гэтую брутальную і сэксуальную лексіку, усё цалкам па-беларуску, не трэба было шукаць дапамогі ў Расіі ці Польшчы. Нашай мовы цалкам дастаткова. Аднак гетэра-аўтары ў гэтым плане далікатнічаюць, гей- і лесбі-аўтары значна смялейшыя. Яны могуць дапамагчы паглядзець на сэксуальнасць з іншага боку — не проста як на нешта цьмянае, непрыстойнае, а як на асалоду, як на смак, як на спорт. У Францыі гэта зрабілі пісьменнікі-геі: Жан Жэнэ, Дамінік Фернандэс, Віялет Ляд’юк, Эрвэ Гібэр, Гіём Дустан, Жан-Люк Лягарс, Іў Навар і іншыя. Цяпер надышла чарга беларусам гэта зрабіць — беларускім гей- і лесбі-пісьменнікам. Гэта ўніверсальная місія гей-лесбі-літаратуры.

Такая літаратура ў нас слабая і кволая: нас мала, і ёсць аўтары, якія хаваюцца. Яны існуюць, яны пішуць цудоўныя тэксты, цудоўна перакладаюць — напрыклад, "Гарбатую гару" Эні Пру, — але не хочуць, каб іх называлі геямі і ўвогуле іх згадвалі. Арнольд Макмілін збіраўся пісаць кнігу ў тым ліку пра беларускую гей-лесбі-літаратуру, прыехаў для гэтага ў Мінск, аднак яны на сустрэчу не прыйшлі. Але яны жывуць у Менску, пішуць, і мне шкада, што іх творы не заўсёды выдаюцца.

Я часта праводжу паралель паміж беларускай мовай і літаратурай і гей-літаратурай. Мяне цікавіць феномен беларускамоўнай гей-лесбі-літаратуры. Беларускамоўнасць часта ўспрымаецца як нешта маргіналізаванае, але ў той жа час элітарнае, шляхетнае, а калі ты гей, гэта адразу ж выклікае негатыўную рэакцыю. Калі ж з’яўляецца такі цудоўны кактэйль, як беларускамоўная гей-літаратура, то якія водгукі мы атрымліваем на кнігі: ну проста "спадарасты" нейкія, "спадараства", якое нам рэгулярна дасылае, вось гэтыя "спадарасты" развяліся. Але сабака брэша — караван ідзе. У гэтым і ёсць місія гей-аўтараў. Я ніколі не імкнуўся быць гей-аўтарам, але цяпер я гей-аўтар, бо гэта можа камусьці дапамагчы. Апошні год я даволі актыўна ўдзельнічаў у праектах у Вільні і Берліне пра гей-літаратуру: колькі ў ёй літаратуры і колькі актывізму. Гэта асабліва важна ў кантэксце недэмакратыі, бо такая літаратура, як я лічу, — гэта шок для беларускай калядэмакратычнай апазіцыі. З’яўляюцца раптам нейкія беларускамоўныя геі і лесбійкі, а мова ж, як кажа Пазняк, — гэта "святое", не чапайце яе "бруднымі рукамі". Гей-лесбі-літаратура кволая, слабая, нас мала, але мы кропкава можам выклікаць такую рэакцыю і выкрыць рэальны статус нашай апазіцыі. Бо насамрэч яна не дэмакратычная, і я думаю, што феміністкі і гей-лесбі-аўтары — першыя, хто паказвае сапраўдны твар апазіцыі, паказвае, што тая не гатовая да сапраўдных зменаў. Так што гэта яшчэ адна важная місія гей-літаратуры.

Ганна Янкута. Дзякуй. Да тэмы пра літаратуру і актывізм мы вернемся трошкі пазней, а пакуль у мяне вось якое пытанне. Прагучала думка, што ў Беларусі ёсць гей-аўтары, якія штосьці пішуць і перакладаюць, і мяне адказу зацікавіла: дзе ўсё гэта можна прачытаць? І з гэтага пытання выцякае яшчэ адно — пра самацэнзуру. Гэтыя людзі друкуюцца ці не друкуюцца? І калі не друкуюцца, то праз што — праз самацэнзуру ці праз тое, што гэта небяспечна?

Уладзіслаў Гарбацкі. Рэч, вядома, перадусім у самацэнзуры. Але тэксты ўсё адно з’яўляюцца ў друку, напрыклад, адзін зборнік вершаў выдаў Саюз беларускіх пісьменнікаў.

І калі ты чытаеш гэтыя вершы, то адразу бачыш, колькі ў іх гомаэротыкі. А аўтар здзіўляецца: не можа быць, няўжо я так пішу, што адразу бачна. Аўтар хаваецца, але людзі яго вершы чытаюць, а ў іх — жаданне, каханне, мужчыны, целы і вельмі прыгожая беларуская мова. Ён думаў, што піша нейтральна, — а ў тэксце ўсё бачна. Кніга стаіць у  кнігарні "Ў", яе можна купіць. Але страх існуе — не ўсім жа, як мне, дапамагла французская літаратура. У некаторых іншы досвед, яшчэ той, савецкі і беларускі, страх, ім тут жыць і працаваць. Хтосьці кажа, што не адкрываецца канчаткова, бо баіцца, што яго не прымуць, напрыклад, у Саюз беларускіх пісьменнікаў. Адзіны выхад для такіх аўтараў — друкавацца ананімна.

Ганна Янкута. Гэтая праблема робіцца яшчэ больш актуальнай на фоне нядаўніх падзей, калі ўладныя структуры, якія, як мне здаецца, пэўны час звярталі трошкі менш увагі на ЛГБТ-супольнасць, пачалі публічна дэманстраваць сваю неталерантнасць. Мабыць, гэта таксама ўзмацняе і трывожнасць, і самацэнзуру, і жаданне схавацца.

Дзякуй, Уладзіслаў. Цяпер я прапаную вярнуцца да тэмы пра літаратуру і актывізм. Вольга, табе даводзілася мадэраваць дыскусіі на гэтую тэму ў Вільні і Берліне. Падзяліся, калі ласка, гэтым досведам і раскажы, якія пытанні вы падымалі. Што хвалюе пісьменнікаў у іншых еўрапейскіх краінах?

Вольга Гапеева. Пачалося ўсё з таго, з чаго пачынаюцца многія праекты, — з уласнага досведу. Цікавасць да гей-літаратуры, лесбі-літаратуры, ЛГБТ-літаратуры ў мяне з’явілася тады, калі я пазнаёмілася з прадстаўнікамі гэтых літаратур і яны сталі маімі блізкімі сябрамі. У прыватнасці я маю на ўвазе нарвежскую паэтку і пісьменніцу Лінду Клакен, якая друкавалася ў "ПрайдзіСвеце". Для мяне гэта было першае блізкае знаёмства з чалавекам/жанчынай, што мае адрозную ад маёй сэксуальную арыентацыю. Я пачала заўважаць, што калі расказваю камусьці пра яе, то не зусім ведаю, як гэта лепш рабіць. Вядома, па-ангельску было нашмат прасцей, але ў размовах з беларускамоўнымі сябрамі я не ведала, як яе абазначыць. Назваць яе лесбі-пісьменніцай было цяжка, бо я думала: а ці маю я на гэта права? Калі ў яе ёсць жонка, гэта яшчэ не значыць, што яна лічыць сябе лесбі-пісьменніцай.

І тады я пачала думаць, як мне, жанчыне, што мае іншы досвед ці, наадварот, не мае іншага досведу, выбудоўваць гэтыя стасункі, бо гэта закранала і маю ўласную творчасць — я сама пачала пра гэта пісаць. Мне зрабілася цікава, як людзі з іншай сэксуальнасцю рэагуюць на тое, што пра іх пішуць крытыкі. І калі ў мяне назбіралася крытычная маса пытанняў, мы з Уладзіславам Гарбацкім вырашылі арганізаваць на гэтую тэму дыскусію. Мы зрабілі яе на базе ЕГУ, запрасілі майго калегу і сябра з Эстоніі, гей-паэта Івара Сільда, паэтку з Літвы Гедрэ Казлаўскайтэ. Быў таксама пісьменнік з Партугаліі Жуаа Рэйс, які не з’яўляецца прадстаўніком ЛГБТ-супольнасці, але ён расказаў пра партугальскі досвед. Асноўнае пытанне, якое падзяліла нашу групу: ці мусіць гей-лесбі-літаратура рабіцца актывізмам? Альбо яна павінная ўсё ж заставацца літаратурай, для якой арыентацыя аўтара не мае значэння? Калі я рыхтавалася да дыскусіі, то знайшла кнігу па дадзенай праблематыцы — "Queer Stories of Europe" (2016), пад рэдакцыяй латвійскіх калег Kārlis Vērdiņš i Jānis Ozoliņš. У адным з артыкулаў была фраза, якая, як на мяне, вельмі добра ілюструе тое, пра што мы цяпер гаворым: "Ёсць пісьменнікі, якія з’яўляюцца геямі, і ёсць геі, якія з’яўляюцца пісьменнікамі" ("There are writers who are gays, and there are gays who are writers").

Для заходняй думкі і заходняга кніжнага рынку пытанне пра вызначэнне літаратуры не надуманае: ім трэба прадаваць кнігі. У Беларусі пра кніжны рынак казаць, напэўна, не выпадае: у нас усё ў зародкавым стане, хоць Уладзіслаў і сказаў, што яго творы назвалі гей-прозай, бо так лепш для рэкламы, а Насту абвінавацілі, што яна імкнецца заняць незанятую нішу. Гэта, відаць, першыя кволыя спробы маркетынгу ў беларускай выдавецкай прасторы. На Захадзе ж усё досыць празрыста і ёсць выдавецкія стратэгіі, якія базуюцца на тым, каб прадаваць нават не столькі пэўную літаратуру, колькі асобных аўтараў, і гэта тычыцца не толькі ЛГБТ-тэматыкі.

Падчас нашай дыскусіі ў Вільні ўдзельнікі падзяліліся на два лагеры: адным было важна адстойваць сваю пазіцыю і быць гей- ці лесьбі-аўтарам, іншым жа надакучыла, што крытыкі ўвесь час пачынаюць з іх арыентацыі, бо сэксуальная ідэнтычнасць з’яўляецца не адзінай іх ідэнтычнасцю. У выніку мы прыйшлі да высновы, што глядзець на літаратуру як на літаратуру незалежна ад тэматыкі магчыма толькі ў грамадствах, якія прайшлі пэўны этап станаўлення, у якіх шэраг праблем ужо абгавораны і ёсць пэўны ўзровень дэмакратыі. Гедрэ Казлаўскайтэ адзначыла, што ў пачатку творчага шляху ў яе былі такія ж праблемы, як ва Уладзіслава: хаця Літва ў Еўрасаюзе, узровень гамафобіі там дагэтуль высокі. Таму актывісцкі момант быў для яе вельмі важны. А вось Івар Сільд сказаў, што яму, наадварот, не падабаецца, што яго ўспрымаюць выключна як гей-паэта.

На дыскусіі ў Берліне ў нас была такая ж тэма ("літаратура і актывізм"), якую я сама і прапанавала арганізатарам фестывалю "Queer EAST" і якую мадэравала. У ёй узялі ўдзел Уладзіслаў Гарбацкі, аўтар з Польшчы (Jacek Dehnel), пісьменніца з Турцыі (Ebru Nihan Celkan), даследчыца з Венгрыі (Zsófia Bán), паэт з Чэхіі (Marie Ferina). Мне падаўся цікавым выступ турэцкай пісьменніцы, якая піша для тэатра. Яна расказала, што ў турэцкай мове з даўняга часу існуе арго, якім карыстаецца ЛГБТ-супольнасць. Сама яна расла ў шматмоўным асяроддзі, так што ў яе вельмі свой досвед з пункту гледзішча мовы. Аднак у Турцыі неспрыяльная палітычная сітуацыя, і ўзровень гамафобіі вельмі высокі. Калега з Венгрыі таксама расказала пра палітычную сітуацыю ў сваёй краіне. У іх цяпер самы вялікі адсотак правых, і ЛГБТ-тэматыка не вітаецца.

На наступны дзень фестывалю была панэль, прысвечаная дзіцячай літаратуры. У ёй удзельнічалі аўтары, якія пішуць для дзяцей і лічаць, што гэтую тэму варта падымаць у дзіцячай літаратуры. Аўтары расказвалі, як яны хадзілі ў школы і як настаўнікі (нямецкія) баяліся, каб яны не сказалі чаго лішняга. Нягледзячы на тое, што ў Нямеччыне гэтая тэма нашмат больш прагавораная, чым у многіх іншых краінах, калі справа пачынае тычыцца дзяцей, то адразу ж чуюцца галасы, што так нельга, бо дзеці — гэта святое (як у нас — мова). Узровень гамафобіі тут жа ўздымаецца. Хаця пры гэтым дзіцячыя кнігі на ЛГБТ-тэматыку ўсё адно выходзяць. Напрыклад, кніжка "Кенгуру як ты" пра кенгуру, які быў першакласным баксёрам і ў той жа час геем.

Яшчэ адзін важны момант. Падчас дыскусіі ў Вільні хтосьці з прысутных згадаў, што паміж гей-літаратурай і лесбі-літаратурай існуе перакос. Лесбі-літаратура не тое каб больш маргіналізаваная, але гей-літаратура пераважвае, і, мне здаецца, гэта сведчыць пра тое, што сітуацыя з гетэранарматыўнай літаратурай узнаўляецца і ў ЛГБТ-дыскурсе. Праблемы такога кшталту падымае фемінісцкая літаратура, і мне цікава, як ЛГБТ-супольнасць і крытыкі будуць з гэтым перакосам спраўляцца. У кантэксце пытання, ці варта гаварыць пра такія кірункі, як гей-літаратура ці лесбі-літаратура, цікава і тое, што пісьменніцы часта ўздымаюць такое пытанне і кажуць, што не хочуць называцца паэткай ці аўтаркай: маўляў, я пісьменнік і пішу добрую літаратуру, а не жаночую. Таму я бачу тут шмат паралеляў, і мне здаецца, што ЛГБТ-літаратура можа пазычыць у фемінісцкай літаратуры крытычныя падыходы ці інструментарый і, наадварот, ЛГБТ-супольнасць можа прапанаваць фемінісцкай супольнасці свае рашэнні праблемы.

Юля Цімафеева. Дарэчы, Эдрыен Рыч яшчэ ў 1970-х гадах пісала, што фемінізм ігнаруе ЛГБТ і што паміж гей-літаратурай і лесбі-літаратурай існуе перакос.

Ганна Янкута. Дзякуй, Вольга. У мяне з’явілася пытанне, якое я адрасую ўсім сённяшнім прамоўцам. У нас увесь час усплывае тэма мовы: як мы гаворым пра негетэранарматыўную ідэнтычнасць у літаратуры, як называем розныя феномены, якія словы выкарыстоўваем. Як беларускаму крытыку тут і цяпер пісаць пра ЛГБТ-літаратуру, пра такія кнігі, як "Птушкі" і "Песні тралейбусных рагуляў"? Як падступіцца да гэтай тэмы?

Наталля Паваляева. Я думаю, что такой проблемы не должно стоять в принципе. Если человек получил образование, которое готовит его к работе литературным критиком или к работе с литературой в целом, то это предполагает широкое чтение. А чтение учит всему. Писать об ЛГБТ-литературе нужно точно так же, как пишут о любой другой литературе, отмечая прежде литературные особенности текста. Если концентрироваться только на теме, ничего хорошего из этого не выйдет. Ведь если мы будем говорить, например, о произведениях Диккенса и концентрироваться только на теме, то придётся ограничиться обсуждением социальных проблем в его эпоху. Всё упирается в образование и в подготовку человека, который занимается критикой. Если критик достаточно образован, хорошо начитан, владеет литературоведческим инструментарием и понимает, что такое литература, то и проблем с языком у него не будет.

Ціхан Чарнякевіч. У кантэксце гаворкі пра тое, як можа крытыка ці літаратуразнаўства падступіцца да гэтай тэмы, варта згадаць, што ў такой літаратуры шмат што звязана з паказам эратычнага, аднак такая тэма можа з’яўляцца не толькі ў гей-літаратуры ці лесбі-літаратуры, але і ў творах, напісаных не прадстаўнікамі ЛГБТ-супольнасці. Гэта надзвычай шырокае поле для даследавання. Тэма эратычнага, як і лесбі-тэма ў беларускай паэзіі, — для мяне, напрыклад, з’явы вельмі знаёмыя. Некалі я досыць шмат часу прысвяціў масавым часопісам для падлеткаў, цэлыя рубрыкі якіх аддаваліся вершам 13–14-гадовых людзей. І там гэтая тэма ўздымалася ўвесь час, бо для людзей 14-ці гадоў эратычнае не ёсць бар’ерам, як не ёсць бар’ерам аднаполае каханне. Яны пасылаюць вершы, якія ў іх напісаліся, — з жахлівымі рыфмамі і вершаванымі памерамі, без канцэптуальнасці ў прынцыпе, але з іх можна складаць анталогію лесбі-паэзіі Беларусі на дзвюх мовах. Для падлетка перадача эратычнага досведу — вельмі значны момант. У прозе гэта таксама можна знайсці, і тут важна, каб гаворка ішла пра мову апісання эратычнага, як яна розніцца ў таго ці іншага аўтара. Ці кладзецца яна ў канцэпцыю нейкага эстэтычнага ці палітычнага кірунку, ці ідзе яму насуперак. Якраз гэта сёння мне было найбольш цікава пачуць, хоць, здаецца мы вельмі шмат гаварылі перадусім пра біяграфіі. У гэтым кантэксце я магу згадаць Альгерда Бахарэвіча з раманам "Сабакі Еўропы", у якім у першай частцы прысутнічае апісанне негетэранарматыўнага досведу, што сутыкаецца з апісаннем досведу людзей, якія прыдумляюць ненарматыўную мову. Зразумела, гэта цяжка назваць гей-прозай, бо ў творы гомаэротыка патрэбная для выяўлення пэўнай ідэі і разгортвання пэўнай калізіі, аўтарскай задумы. Таксама можна згадаць Алену Браву, якая на ўзроўні задумы, унутраных спасылак злучае інтымныя перажыванні сваіх гераінь з правінцыйным пейзажам. Вяртаючыся да пытання, што крытык у Беларусі недастаткова разумее, як пісаць пра гэтыя тэмы: рэч у тым, што калі крытык абірае тэму, то ён можа абраць толькі эпоху — напрыклад, віктарыянскую эпоху, і пісаць толькі пра яе, і гэта будзе хутчэй гісторыя пытання. Таксама крытык можа пісаць замест крытыкі нейкія прыцягнутыя за вушы біяграфіі, залучаючы тэкст у абарону нейкіх рэальных дзеянняў аўтара. Дык вось, пішучы пра беларускую літаратуру, даволі цяжка пісаць аналіз негетэранарматыўнай літаратуры, пісаць біяграфіі аўтараў такой літаратуры, таму што іх вельмі мала. Прынамсі праяўленых. Тут няма й блізка параўнання з брытанскай ці амерыканскай літаратурай. Але калі мы апісваем мову твора, мову апісання цялеснага, эратычнага, то такія даследаванні цалкам можна праводзіць ужо сёння, пісаць крытычныя эсэ, браць розны досвед розных аўтараў, у тым ліку параўноўваючы аўтараў ЛГБТ-літаратуры з агульным фонам і паказваючы іх адметнасць.

Вольга Гапеева. Мне здаецца, для нашых крытыкаў, якія могуць пісаць пра ЛГБТ-літаратуру, галоўная праблема ў тым, што такія тэмы табуяваныя ў грамадстве. Калі паглядзець, напрыклад, на Нарвегію, то там сітуацыя зусім іншая. Лінда Клакен напісала раман пра дзяўчынку 12-13 гадоў, якая закахалася ў іншую дзяўчынку, і фрагмент гэтага тэксту ўключылі ў школьную праграму. Я не магу ўявіць, каб у Беларусі дзеці чыталі такое па праграме.

Юля Цімафеева. Не так даўно я чытала на Фэйсбуку пра скандал. Украінская пісьменніца Таня Малярчук таксама напісала кнігу пра каханне дзяўчынкі да дзяўчынкі, і ўрыўкі з гэтай кнігі ўвялі ў школьную праграму для дадатковага чытання — прынамсі для тых, хто вывучае літаратуру на павышаным узроўні.

Уладзіслаў Гарбацкі. Нашы крытыкі могуць карыстацца метадам самавызначэння — удакладняць у аўтарак і аўтараў, як яны самі сябе вызначаюць. Гэта тычыцца любой тэмы, не толькі гей-лесбі-літаратуры. Так, напрыклад, стараверы ніколі так сябе не называюць, а заўсёды пішуць "стараабрадцы". Варта кантактаваць з людзі, каб выпадкова не напісаць пра палітолага, што ён культуролаг. Такая вось тэхнічная парада.

Ганна Янкута. Мне хочацца, каб наш круглы стол скончыўся на пазітыўнай ноце. Мы, вядома, не можам цяпер вырашыць, што рабіць далей, альбо скласці праграму. Але я хачу задаць такое пытанне: ці можа літаратурная супольнасць нейкім чынам падтрымаць аўтараў і аўтарак з ЛГБТ-супольнасці, якія хочуць пісаць і выдаваць свае творы, але не наважваюцца і хаваюцца? Як зрабіць, каб ЛГБТ-літаратуры і квір-літаратуры выходзіла больш?

Уладзіслаў Гарбацкі. Важна, каб станоўчыя вобразы людзей з негетэранарматыўным досведам стваралі не толькі геі і лесбійкі, але і гетэра-аўтары. Такая тэндэнцыя ёсць цяпер у Францыі. Ясна, што Юры Станкевіч тут нам ніяк не дапаможа. Але ёсць пісьменнікі і пісьменніцы, якія маюць доступ да чытацкай аўдыторыі і якія могуць такім чынам дапамагчы ЛГБТ-супольнасці. У Францыі гэта працуе.

Наста Манцэвіч. Таксама важна публічна, а не толькі ў прыватных гутарках, рэагаваць на гамафобныя выказванні, рабіць такія выказванні бачнымі і гаварыць пра іх на розных пляцоўках.

Ганна Янкута. Вялікі дзякуй усім за ўдзел у круглым стале. Сёння мы коратка абмеркавалі шэраг праблем з рэпрэзентацыяй негетэранарматыўнай сэксуальнасці ў замежнай літаратуры розных перыядаў і пагаварылі пра сучасную беларускую літаратуру ў гэтым аспекце, акрэслілі выклікі, што стаяць перад літаратурнай і ЛГБТ-супольнасцю.

Ціхан Чарнякевіч. Напэўна, гэтую тэму варта ўздымаць часцей, каб сітуацыя была больш бачнай. Каб ужо самі такія гутаркі не ўспрымаліся ў літаратурнай прасторы як нешта незвычайнае і балючае. Можа, тады грамадства пачне ставіцца да нашай сённяшняй тэмы больш спакойна, і колькасць гамафобных выказванняў зменшыцца. Варта не вешаць ярлыкі, не гаварыць пра ЛГБТ-супольнасць як субкультуру — а абмяркоўваць такога кшталту пытанні нейтральнай мовай.