№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Тамаш Зан (Tomasz Zan)

1796 - 1855

Тамаш Зан
Польскі паэт-рамантык, філамат, сябра Адама Міцкевіча. Нарадзіўся 21 снежня 1796 ў вёсцы Мясата. Бацька Тамаша Караль Зан удзельнічаў у паўстанні Тадэвуша Касцюшкі і пасля яго задушэння вярнуўся дамоў, але з пачаткам рэпрэсіяў у дачыненні да паўстанцаў мусіў уцячы. Цяжарную жонку Кацярыну з першым сынам Вінцэнтам ён адвёз у маёнтак Селішча да брата. Паводле меркаванняў біёграфаў паэта, жонка Караля Зана была вымушаная хавацца з Вінцэнтам і Тамашом у лесе праз небяспечнасць казацкіх войскаў. Пасля амністыі Караль Зан уладкоўваецца аканомам у адстаўнога палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў маёнтку Вязынь, дзе праходзіць маленства будучага паэта.

У 1807 годзе разам з малодшым братам Ігнасем Тамаша Зана адправілі ў Мінскую гімназію. Тамаш належаў да ліку найбольш здатных вучняў і актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах. Найбліжэйшымі сябрамі Зана ў гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзаф. Асабліва моцна ён пасябраваў з Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся з яго сястрой Марыляй Верашчакай —каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся з ёю не без пасярэдніцтва Зана.

Далейшаму навучанню ў Мінскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам дамоў у фальварак Выверы, які яго бацькі ўзялі ў арэнду. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Зана. Выверы былі недалёка ад Маладзечна, таму па выздараўленні Тамаша бацькі паслалі яго разам з братамі Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладзечанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйска.

Звесткі пра маладзечанскі перыяд жыцця паэта захаваліся збольшага ў дакументах следчай камісіі працэсу над філаматамі. Саміх “маладзечанскіх” твораў Зана не захавалася. Адзінае сведчанне пра іх — рапарт сенатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў траўні 1824 году, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры “К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи” (Варшава, 1898).

У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізічна-матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэта і, каб мець сродкі на жыццё, працуе гувернёрам.

Ужо ў першы год навучання ён ўступае ў Таварыства шасці, у якое ўваходзілі студэнты-менчукі. У 1817 годзе Зан робіцца адным з заснавальнікаў Таварыства філаматаў, у 1820 — стварае Таварыства прамяністых, рэарганізаванае пазней у Таварыства філарэтаў. У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі. У часе следства 1823—1824 гг. усю віну за стварэнне і дзейнасць згуртаванняў моладзі бярэ на сябе, дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх былі Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзаф Яжоўскі, выслалі ўглыб Расіі, а не зняволілі ў цытадэлі.

За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 году высылаюць у Арэнбургскую фартэцыю. У высылцы ён сустракае нямецкага навукоўца-прыродазнаўца Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Урал у навуковую экспедыцыю. Пад яго ўплывам паэт захапляецца геалогіяй і батанікай. Праз некаторы час Зану даручаюць геалагічную разведку ў Прыўраллі і Тургайскім стэпе. На Волзе, пад Самарай, ён адшукаў нафту, у Заўральскім стэпе — паклады золата, каля Троіцкай фартэцыі — медную руду. Таксама стварыў багаты мінералагічны музей у Арэнбургу.

Улічваючы заслугі Тамаша Зана ў вывучэнні прыроды Урала і выяўленні пакладаў золата, 3 траўня 1837 паэту паведамілі, што “государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину”.

У 1837 годзе Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горны інстытут, займаецца выданнем сваіх працаў пра прыродныя багацці Урала агульным аб'ёмам сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжанне гэтага рукапісу невядомае дагэтуль.

Пасля сямнаццацігадовай высылкі Тамаш Зан у 1841 годзе вяртаецца на радзіму. Марыля Путкамер (у дзявоцтве Верашчака) забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі. У вёсцы Аборак на Маладзечаншчыне Тамаш Зан сустракае Брыгіду Свентажэцкую, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасцю Адама Міцкевіча. У 1846 годзе яны пабраліся шлюбам. Бацькі Брыгіды Свентажэцкай набылі для сям’і невялікі маёнтак Кахачын у Аршанскім павеце.

Рэшту жыцця Тамаш Зан правёў у маёнтку Кахачын, дзе памёр 19 ліпеня 1855. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку Смаляны.

Чытайце таксама

Ян Вагнэр

Ян Вагнэр

Нямецкі паэт і перакладчык

Ўільям Карлас Ўільямс

Ўільям Карлас Ўільямс

Амерыканскі педыятр і паэт, блізкі да колаў мадэрністаў і імажыстаў, натхняльнік Біт-пакалення

Рэд'ярд Кіплінг

Рэд'ярд Кіплінг

Знакаміты ангельскі паэт і празаік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі 1907 году

Марыс Леблан

Марыс Леблан

Французскі пісьменнік, аўтар дэтэктыўных раманаў пра Арсэна Люпэна

6798