Данііл Хармс (Ювачоў) нарадзіўся 17 (30) снежня 1905 году ў Санкт-Пецярбургу ў сям’і Івана Ювачова, былога марскога афіцэра, рэвалюцыянера-нарадавольца, высланага на Сахалін, які заняўся там рэлігійнай філасофіяй. Бацька Хармса быў знаёмы з Чэхавым, Талстым і Валошыным.
Данііл вучыўся ў прывілеяванай пецярбургскай нямецкай школе Петрышуле. У 1924 годзе паступіў у Ленінградскі электратэхнікум, але неўзабаве быў вымушаны яго пакінуць. У 1925 годзе пачаў пісаць. У раннім юнацтве пераймаў футурыстычную паэтыку Хлебнікава і Кручоных. Затым, у другой палове 1920-х гадоў, адмовіўся ад перавагі “зауми” ў вершаскладанні.
У 1925 годзе Ювачоў пазнаёміўся з паэтычным і філасофскім колам чынароў, куды ўваходзілі Аляксандр Увядзенскі, Леанід Ліпаўскі, Якаў Друскін і іншыя. Ён хутка набыў скандальную вядомасць у колах літаратараў-авангардыстаў пад псеўданімам “Хармс”, вынайдзеным ім яшчэ ў 17 гадоў [1]. Псеўданімаў у Ювачова было шмат, і ён гуляючы змяняў іх: Ххармс, Хаармсъ, Дандан, Чармс, Карл Іванавіч Шустэрлінг і інш. Аднак менавіта псеўданім “Хармс” з яго амбівалентнасцю (ад французскага charme – “чароўнасць, абаяльнасць” і ад ангельскага harm – “шкода”) найбольш дакладна адлюстроўваў сутнасць стаўлення пісьменніка да жыцця і творчасці. Псеўданім быў замацаваны і ва ўступнай анкеце Усерасійскага саюзу паэтаў, куды Хармса прынялі ў сакавіку 1926 году на падставе прадстаўленых вершаваных твораў, два з якіх (“Выпадак на чыгунцы” і “Верш Пятра Яшкіна – камуніста”) атрымалася надрукаваць у малатыражных зборніках Саюзу. Акрамя іх, да канца 1980-х гадоў у СССР быў апублікаваны толькі адзін “дарослы” твор Хармса – верш “Выходзіць Марыя, адвесіўшы паклон” (зб. “Дзень паэзіі”, 1965).
Для ранняга Хармса была характэрная “заумь”, ён уступіў у “Ордэн заумнікаў DSO” на чале з Аляксандрам Туфанавым. З 1926 году Хармс актыўна спрабуе арганізаваць сілы “левых” пісьменнікаў і мастакоў Ленінграду, ствараючы недаўгавечныя арганізацыі “Радыкс”, “Левы фланг”. З 1928 году Хармс піша для дзіцячага часопіса “Чыж” (яго выдаўцы былі арыштаваныя ў 1931 годзе). Тады ж ён робіцца адным з заснавальнікаў авангарднай паэтычнай і мастацкай групы “Аб'яднанне рэальнага мастацтва” (ОБЭРИУ), якая у 1928 годзе правяла знакамітую вечарыну “Тры левых гадзіны”, дзе была прадстаўленая і абсурдысцкая “піэса” Хармса “Лізавета Бам”. Пазней у савецкай публіцыстыцы творы ОБЭРИУ былі абвешчаныя “паэзіяй класавага ворага”, і з 1932 году дзейнасць ОБЭРИУ ў ранейшым складзе (некаторы час яна доўжылася ў нефармальных стасунках) фактычна спыняецца.
У снежні 1931 году Хармс разам з іншымі абэрыутамі быў арыштаваны, абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці (пры гэтым яму інкрымінаваліся і тэксты твораў) і 21 сакавіка 1932 г. калегіяй ОГПУ прысуджаны да трох гадоў выпраўленчых лагераў (у тэксце прысуду ўжыты тэрмін “канцлагер” [2]). У выніку 23 траўня 1932 г. прысуд быў заменены высылкай (“мінус 12”), і паэт накіраваўся ў Курск, дзе ўжо знаходзіўся высланы А. Увядзенскі. Там Хармс пражыў з вясны да восені 1932 году.
Пасля вяртання з высылкі Хармс працягвае стасавацца з аднадумцамі і піша шэраг кніг для дзяцей, каб зарабіць на жыццё. Пасля публікацыі ў 1937 годзе ў дзіцячым часопісе верша “З хаты выйшаў чалавек з вяроўкай і мяшком”, які “з таго часу знік”, Хармса некаторы час не друкуюць, што ставіць яго з жонкай на мяжу галоднай смерці [3]. Адначасова ён піша мноства кароткіх гісторый, тэатральных сцэнак і вершаў для дарослых, якія пры яго жыцці не публікаваліся. У гэты перыяд ствараецца цыкл мініяцюр “Выпадкі”, аповесць “Старая”.
23 жніўня 1941 году арыштаваны за ўпадніцкія настроі (па даносе Антаніны Аранжэрэевай – знаёмай Ганны Ахматавай і шматгадовага агента НКУС). У прыватнасці, Хармсу ставіліся ў віну яго словы “Калі ж мне дадуць мабілізацыйны лісток, я дам у пысу камандзіру, хай мяне расстраляюць; але форму я не апрану” і “Савецкі Саюз прайграў вайну ў першы ж дзень, Ленінград зараз альбо возьмуць у аблогу, і мы памрэм галоднай смерцю, альбо разбамбяць, не пакінуўшы каменя на камені” [4]. Таксама Хармс сцвярджаў, што горад замініраваны, а на фронт пасылаюць бяззбройных салдатаў. Каб пазбегнуць растрэлу, сімуляваў вар'яцтва; ваенны трыбунал вызначыў “зважаючы на цяжар здзейсненага злачынства” ўтрымліваць Хармса ў псіхіятрычнай лякарні. Мяркуецца, што Хармс памёр у 1942 годзе падчас блакады Ленінграду, у найбольш цяжкі па колькасці галодных смерцяў месяц, у аддзяленні псіхіятрыі лякарні турмы “Крыжы” (Арсенальная набярэжная, 9).
Архіў Хармса захаваў Якаў Друскін.
Хармс быў рэабілітаваны ў 1956 годзе, аднак доўгі час яго галоўныя творы афіцыйна ў СССР не выдаваліся. Да часоў перабудовы яго творчасць хадзіла з рук у рукі і ў самвыдаце, а таксама выдавалася за мяжой (з вялікай колькасцю скажэнняў і скарачэнняў).
Хармс шырока вядомы як дзіцячы пісьменнік (“Іван Іваныч Самавар” і інш.), а таксама як аўтар сатырычнай прозы. Хармсу памылкова прыпісваюць аўтарства серыі гістарычных анекдотаў “Вясёлыя рабяты” (“Аднойчы Пушкін перапрануўся Гогалем…”), створаных у 1970-х гадах у рэдакцыі часопіса “Піянер” як перайманне Хармса (яму сапраўды належыць шэраг парадыйных мініяцюр пра Пушкіна і Гогаля). Акрамя таго, падчас выдання вершаў “Пліх і Плюх” часта не пазначаецца, што гэта скарочаны пераклад з нямецкай твора Вільгельма Буша.
Абсурдысцкія творы Хармса выдаюцца ў Расіі з 1989 году.
Заўвагі:
[1] Існуе легенда, што Хармс сам упісаў свой псеўданім у пашпарт, зрабіўшы прозвішча падвоеным.
[2] “Ювачова (Хармса) Данііла Іванавіча зняволіць у канцлагеры тэрмінам на ТРЫ гады, адлічваючы тэрмін з 10/XII-31 г.” (А. А. Кобрынскі. Данііл Хармс. – С. 220).
[3] А. А. Кобринский. Даниил Хармс. – М., 2008. – С. 381 і наст.; цытуюцца дзённік Хармса і ўспаміны М. В. Маліч.
[4] Сборище друзей, оставленых судьбою. – М., Ладомир, 2004. – (Серия «Русская потаенная литаратура»).
