Маці Лермантава памерла ў 1817 годзе ад туберкулёзу (лічыцца, што пэўным чынам хуткаму ходу хваробы паспрыяла здрада яе мужа). Выхаваннем будучага паэта займалася бабуля, Елізавета Арсеньева, энэргічная і настойлівая жанчына, якая вельмі любіла ўнука, што меў у дзяцінстве слабое здароўе. Яна ўзяла Міхаіла да сябе з умовай, што будзе выхоўваць яго да 16 гадоў і ва ўсім раіцца з бацькам хлопчыка. Апошняя ўмова не выконвалася; бабуля была нават супраць сустрэчаў бацькі з сынам.
Калі Міхаілу споўнілася 9 гадоў, бабуля павезла яго на Каўказ на воды, дзе хлопчык упершыню закахаўся. Праз два гады ён прысвяціў гэтаму каханню верш “Да Генія”.
З восені 1825 году пачаліся больш-менш пастаянныя заняткі Лермантава, але выбар настаўнікаў (француз Капэ і збеглы з Турцыі грэк) апынуўся няўдалым. Грэк хутка кінуў выкладанне, а француз так і не здолеў зацікавіць Лермантава французскай мовай і літаратурай. Тым не менш, паэт шмат чытаў, вывучаў еўрапейскія мовы (ангельскіх, французскіх і нямецкіх пісьменнікаў ён чытаў у арыгінале) і цудоўна ведаў еўрапейскую культуру.
Праз два гады пасля вяртання з Каўказу бабуля павезла Лермантава ў Маскву, дзе яго пачалі рыхтаваць да паступлення ва універсітэцкі пансіён. У пансіёне Лермантаў заставаўся каля двух гадоў, надзвычай зацікавіўшыся ў гэты час літаратурай: асноўным яго чытаннем зрабіліся Шылер і Шэкспір. Калі тэрмін выхавання паэта пад наглядам бабулі заканчваўся, барацьба за юнака паміж бацькам і бабуляй моцна абвастрылася. Спрэчкі адбываліся на вачах у Лермантава. Урэшце бабуля, спасылаючыся на сваю самотную старасць, адваявала ўнука, прыгразіўшы адпісаць усю сваю маёмасць не яму, а роду Сталыпіных, калі хлопец з’едзе ад яе. Бацьку давялося саступіць; у 1831 годзе ён памёр.
У 1829 годзе быў напісаны першы накід “Дэмана” і верш “Маналог”. Вясной 1830 году пансіён быў пераўтвораны ў гімназію, і Лермантаў пакінуў яго. Лета ён правёў у Сярэднікаве, падмаскоўным маёнтку брата бабулі Сталыпіна. Непадалёк жылі іншыя родныя Лермантавых – Верашчагіны. Аляскандра Верашчагіна пазнаёміла паэта са сваёй сяброўкай Кацярынай Сушковай, у якую паэт закахаўся. Праз шмат гадоў пасля гэтага Сушкова апісвала Лермантава як чалавека, што пакутаваў ад безнадзейнае жарсці, і нават прыпісвала сабе яго верш, прысвечаны іншай жанчыне – Варвары Лапухіной, яго суседцы па маскоўскай кварэты на Малой Малчанаўцы. Тым жа летам 1830 году Лермантаў зацікавіўся асобай і творчасцю Байрана і параўноўваў сябе з ангельскім паэтам, нават прысвяціў некалькі вершаў польскай рэвалюцыі.
З верасня 1830 году Лермантаў быў залічаны ў Маскоўскі універсітэт, спачатку на “маральна-палітычнае аддзяленне”, пасля – на філалагічнае. Але менш чым праз два гады паэт пакідае універсітэт; у выдадзеным яму пасведчанні пазначанае звальненне “па просьбе”, але лічыцца, што яно магло быць вымушаным і звязаным з адной студэнцкай гісторыяй. З 18 чэрвеня 1832 году Лермантаў больш не студэнт. Паэт паспрабаваў зноў паступіць ва універсітэт у Санкт-Пецярбургу, але там яму адмовіліся залічыць два гады Маскоўскага універсітэта і прапанавалі паступіць на першы курс. Лермантава гэта не задавальняла, і ён, насуперак уласным планам і пад уплывам пецярбургскіх родных, паступае ў Школу гвардзейскіх падпрапаршчыкаў і кавалерыйскіх юнкераў. Два гады, праведзеныя ў школе, былі для паэта не найлепшым часам у жыцці: ніхто не думаў пра разумовае развіццё вучняў, ім не дазвалялі чытаць кнігі з чыста літаратурным зместам. У гэты час паэт напісаў мала вершаў (пераважна “Юнкерскія малітвы”), аднак ён працаваў над гістарычным раманам на тэму пугачоўшчыны, які застаўся няскончаным і ўвайшоў у гісторыю літаратуры як раман “Вадзім”. Пасля заканчэння школы Лермантаў трапіў у гусарскі полк карнэтам лейб-гвардыі.
Да гэтага паэтычны талент Лермантава быў вядомы толькі ў афіцэрскіх і свецкіх колах. Першы яго надрукаваны твор – “Хаджы Абрэк” (1835) – трапіў у “Бібліятэку для чытання” без ведама аўтара, і пасля гэтага выпадковага, але ўдалага дэбюту Лермантаў доўга не хацеў друкаваць свае вершы. Уся сіла таленту Лермантава адкрылася рускай публіцы пасля смерці Пушкіна. У канцы студзеня доктар Арэндт пабываў у Лермантава (які тады хварэў) і расказаў яму падрабязнасці дуэлі і смерці Пушкіна, вынікам чаго стаўся верш “Смерць Паэта” (пакуль яшчэ без апошніх 16 радкоў). Верш хутка распаўсюдзіўся ў спісах, выклікаўшы ў грамадстве сапраўдную буру; адзін з родных Лермантава, Сталыпін, пачаў асуджаць паэта за яго гарачнасць у дачыненні да Дантэса. Гэта раззлавала Лермантава, і ён дадаў да верша яшчэ 16 радкоў.
Паэта арыштавалі, пачалося судовае разбіральніцтва, за якім сачыў сам імператар, але за паэта заступіліся сябры Пушкіна, перадусім Жукоўскі, а таксама бабуля паэта, якая выкарыстала ўсе свае сувязі, каб палегчыць лёс унука. Хуткім часам Лермантаў быў пераведзены ў Ніжагародскі драгунскі полк, што дзейнічаў на Каўказе. Але праз некалькі месяцаў паэта пераводзяць у Наўгародскую губерню. Па вяртанні ў Пецярбург паэт стварае паэмы “Дэман” і “Мцыры”. Хутка ён робіцца адным з самых вядомых рускіх пісьменнікаў, уваходзіць у кола пушкінскіх сяброў і пачынае актыўна друкавацца.
Пасля дуэлі з Эрнэстам дэ Барантам (супернікам Лермантава ў заляцаннях да графіні Шчарбатавай) паэт быў зноў арыштаваны і зноў адпраўлены на Каўказ – гэтым разам у Тэнгінскі пяхотны полк.
Згодна з загадам імператара Лермантаў мусіў быў быць задзейнічаны ў ваенных аперацыях. Адразу ж пасля прыбыцця паэт вызначыўся мужнымі паводзінамі і вытрымкай. Падчас гэтага знаходжання на Каўказе Лермантаў напісаў раман “Герой нашага часу” (асобнае выданне 1840), які спачатку існаваў у выглядзе адасобленых частак, што друкаваліся як асобныя аповесці ў часопісе “Отечественные записки”. Першае выданне рамана хутка было раскупленае, і амаль адразу з’явілася крытыка на яго. Большасць крытыкаў сышлася на тым, што ў вобразе Пячорына Лермантаў выявіў самога сябе і што такі герой не можа быць героем свайго часу. З гэтай нагоды Лермантаў напісаў прадмову да другога выдання рамана, у якой адмежаваў сябе ад свайго героя і вызначыў асноўную ідэю рамана. У 1840 годзе выйшла адзінае прыжыццёвае выданне вершаў Лермантава, у якое паэт улучыў 28 вершаў.
Зімой 1841 году Лермантаў прыехаў у Пецярбург падчас адпачынку. Ён хацеў выйсці ў адстаўку, каб цалкам прысвяціць сябе заняткам літаратурай, але не наважыўся зрабіць гэта, бо бабуля была супраць такога рашэння – яна спадзявалася, што ўнук зробіць кар’еру. Таму вясной 1841 году ён быў вымушаны вярнуцца ў свой полк на Каўказ.
У Пяцігорску ён пасварыўся з маёрам у адстаўцы Мікалаем Мартынавым, з якім пазнаёміўся яшчэ ў Школе гвардзейскіх падпрапаршчыкаў. Згодна з “Нататкамі дзекабрыста” Лорэра Лермантаў часта жартаваў з чаркескага касцюма Мартынава, і маёр урэшце не вытрымаў.
Дуэль адбылася 15 ліпеня. Мартынаў патрапіў проста ў грудзі паэта.
Творы Лермантава перакладзеныя на нямецкую, ангельскую, французскую, польскую (яго вершы на гэтую мову перакладаў Сыракомля), дацкую, шведскую, беларускую, сербскую і іншыя мовы.
Імя Лермантава носяць не толькі вуліцы і плошчы ў гарадах Расіі і СНД, але і вуліцы ў іншых гарадах свету, напрыклад, у Празе. Таксама яго імем названая малая планета 2222 Lermontov, кратэр на Меркурыі і мыс у Крыме.
