Я веру ў каханне, адзіную
індывідуальную каштоўнасць,
здольную процістаяць
сістэмам драпежніцтва
і калектыўным тыраніям!
Ж.-М. Г. Леклезіё
Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры за 2008 год Жан-Мары Гюстаў Леклезіё — адзін з найбуйнейшых сучасных французскіх пісьменнікаў. Раманіст узнагароджаны за “даследаванне сутнасці чалавека за межамі паноўнай цывілізацыі і ўнутры яе, адкрыццё новых кірункаў, паэтычныя прыгоды і пачуццёвы экстаз кніг”.
У красавіку 2010 году пісьменніку споўнілася семдзесят гадоў. Жан-Мары Гюстаў Леклезіё — незвычайны пісьменнік: ён пазбягае самарэкламы і парыжскіх літаратурных кланаў, не любіць даваць інтэрв’ю, рэдка бывае ў Францыі, аддаючы перавагу Лазурнаму берагу, дзе вырас, востраву Св. Маўрыкія, Японіі альбо Мексіцы. Леклезіё — адкрыты супернік сучаснай цывілізацыі і грамадства спажывання, яго лічаць у нейкай ступені пісьменнікам-эколагам, хаця гэта і відавочнае спрашчэнне. Індзейцы Панамы або пастухі Сахары для гэтага надзвычай тонкага майстра пяра не ўнікальны падвід homo sapiens, якому пагражае знішчэнне, а людзі, што змаглі захаваць сваю культуру і цывілізацыю. У нейкім сэнсе ён — дысідэнт заходняй цывілізацыі, апошні абаронца плямёнаў, што знікаюць. Здавалася б, грамадства, якое ён адпрэчвае, павіннае было аддаць яго астракізму, але кожная новая кніга Леклезіё мае вялікі поспех у чытачоў і робіцца падзеяй у франкафоніі.
Творчасць Ж.-М. Г. Леклезіё не змяшчаецца ў рамкі той ці іншай літаратурнай школы або мастацкага метаду. Замежныя крытыкі адносяць прозу Ж.-М. Г. Леклезіё то да экзістэнцыялізму, то да структуралізму, то да рэалізму, то да неарамантызму, то да рамантызму, то да постмадэрнізму.
Па лініі маці Жан-Мары Гюстаў Леклезіё — выхадзец з брэтонскай сям’і, якая ў XVIII стагоддзі пасялілася на востраве Св. Маўрыкія. Будучы пісьменнік нарадзіўся 13 красавіка 1940 году ў Ніцы. Яго бацька, ангельскі вайсковы лекар, падчас Другой сусветнай вайны служыў у Нігерыі. Жана-Мары Гюстава і яго старэйшага брата ў гэтыя гады выхоўвала маці — яны жылі ў доме яе бацькоў на поўдні Францыі ў мястэчку Ракебільер. У Афрыку да бацькі сям’я Леклезіё пераехала ў 1948 годзе роўна на адзін год, і, як пазней раманіст напіша ў сваім аўтабіяграфічным эсэ “Афрыканец. Рысы і партрэты” (L'Africain. Traits et portrais, 2004), “сустрэча з амаль незнаёмым мне бацькам сталася адной з найважнейшых падзеяў майго жыцця, прыезд у Афрыку быў крокам у вітальню дарослага свету” [L'Africain. Traits et portrais, с. 12]. Менавіта тады васьмігадовы хлопчык упершыню пачаў складаць вершы, казкі, апавяданні і навелы, а ў сямнаццаць гадоў ён ужо атрымаў ступень бакалаўра ў галіне літаратуры і філасофіі. Нягледзячы на тое, што Леклезіё вырас у білінгвістычнай сям’і і юнаком дасканала авалодаў яшчэ і гішпанскай мовай, варта адзначыць яго асаблівую прыхільнасць да мовы французскай. Падчас аднаго інтэрв’ю ён прызнаўся: “Для мяне — астраўляніна, кагосьці, хто стаіць на беразе мора і глядзіць на грузавыя судны, хто прыходзіць у порт і блукае там, падобны да чалавека, які ідзе па бульвары і ў якога няма ні свайго квартала, ні свайго горада, але які належыць любому кварталу, любому гораду <…> такім чынам, французская мова <…> адзіная краіна, адзінае месца, дзе я жыву”.
Леклезіё — адзін з тых пісьменнікаў, хто падпісаў у сакавіку 2007 году маніфест у абарону новага пакалення аўтараў, якія абралі сабе французскую мову ў якасці роднай. У маніфесце, апублікаваным у Le Monde, Леклезіё і яшчэ 43 аўтары звярнулі ўвагу суайчыннікаў на тое, што французская літаратура стагнуе, што яна замкнёная ў геаграфічных межах краіны. “Але калі яна зробіцца такой жа адкрытай, як ангельская, уцягнуўшы ў сваю арбіту аўтараў з былых калоній, то ёй наканаванае сусветнае прызнанне”.
Леклезіё вучыўся ў Ніцы, Брыстолі, Лондане, атрымаў доктарскую ступень па даследаванні мексіканскага штата Мічыякану ў Цэнтры даследавання Мексікі ў Перпіньяне. Аднак яго навуковая кар’ера складвалася марудней, чым літаратурная. Першы раман пісьменніка і дысертацыю раздзяляюць 20 гадоў: кніга “Пратакол” (Le Рrocès-verbal, 1963) выйшла ў 1963 годзе, калі пісьменніку было 23 гады, а дысертацыю ён абараніў у 1983 годзе.
Леклезіё выкладаў ва ўніверсітэце ў Альбукерку (Нью-Мексіка, ЗША) і Бангкоку, шмат падарожнічаў па Паўднёвай Амерыцы, Афрыцы, Паўднёва-Усходняй Азіі. Сярод краінаў, у якіх ён надоўга атабарваўся, — не толькі ЗША, але і Тайланд, Японія, Нігерыя. Пісьменнік вывучаў культуры гэтых краінаў, не падобных адна да адной і істотна адрозных ад еўрапейскіх, і адшукваў сапраўдны цэласны свет, у якім чалавек адчувае сябе інакш, чым у звыклай і панурай прасторы цывілізацыі. Адмысловую ролю ў жыцці і ў літаратурным лёсе Леклезіё адыграла яго “паглыбленне” ў свет карэннага насельніцтва Мексікі і Панамы. Вынікам знаходжання сярод індзейцаў, далучэння да іх паўсядзённага побыту і старадаўніх вераванняў сталі кнігі “Haï” (1971), “Vers les icebergs” (1978), “Voyages à Rodriges” (1986), “Le Rêve mexicain ou la pensée interrompue” (1988), якія ўзнаўляюць міфалогію амерыканскіх абарыгенаў. У сваіх даследаваннях Леклезіё блізкі да Клода Леві-Строса, французскага антраполага, які напісаў не толькі мноства працаў па міфалогіі і рытуалах карэнных народаў Амерыкі, але і “Маркотныя тропікі”, дзе апавядаецца пра скалечаны свет, які ляжыць за межамі старой і ўтульнай Еўропы.
Пісьменніцкі дэбют Ж.-М. Г. Леклезіё быў удалым. Яго першы раман “Пратакол” адразу быў адзначаны ў літаратурных колах і ўганараваны прэстыжнай прэміяй Рэнадо. Гэты твор таксама атрымаў амаль палову галасоў пры абранні на Ганкураўскую прэмію. Кнігі, якія выйшлі за “Пратаколам” — збор навелаў “Ліхаманка” (La Fièvre, 1965), раманы “Патоп” (Le Déluge, 1966), “Terra Amata” (1967), “Кніга ўцёкаў” (Le Livre des fuites, 1969), “Вайна” (La Guerre, 1970), — стала прыцягвалі ўвагу крытыкаў. Імя маладога раманіста практычна адразу ўвайшло ў літаратурна-крытычныя працы, аўтары якіх аднадушна назвалі таленавітага дэбютанта “адным з найзначнейшых, а можа, і найзначнейшым пісьменнікам новага пакалення” [Pierre Brunel, “Où va la littérature française aujourd’hui”, с. 67].
У перыяд з 1963 па 1975 гады ў творах Леклезіё з’яўляюцца рысы экзістэнцыялізму, “новага рамана”, а таксама постструктуралізму. Яго раманы і эсэ шмат у чым наватарскія, яны даследуюць фармальныя і тыпаграфічныя магчымасці мовы ў рэчышчы, зададзеным яго сучаснікамі, такімі як Анры Мішо, Жорж Перэк, Мішэль Бютор. У навеле “Дзень, калі Бамон даведаўся, што такое боль” (Le Jour où Beaumont fit connaissance avec sa douleur, 1964) са зборніка “Ліхаманка” Леклезіё стварыў мастацкую мадэль, у якой сусветны смутак, экзістэнцыяльны канфлікт чалавека са светам абазначаюць нашмат больш, чым, да прыкладу, пакуты ад празмернага холаду або спякоты. Нанізваючы адну метафару на іншую, аўтар дэталёва апісвае пакутлівы зубны боль, але ў выніку фізічны боль стаецца толькі алегорыяй пакуты метафізічнай, самоты, невытлумачальнага страху перад жыццём, рэчамі і людзьмі. Герой навелы Бамон раптам усведамляе дзіўную рэч: калі суразмоўца па тэлефоне спагадліва згодзен слухаць пра ягоны зубны боль, то гэты боль для яго, Бамона, важны і патрэбны, “значыць, <...> я нешта ўяўляю з сябе толькі дзякуючы яму…” [La Fièvre, с. 16]. Бамон, які раней на абыякавасць людзей заўсёды сам адказваў абыякавасцю, прыходзіць да высновы, што боль, які ён адчувае, усё ж несапраўдны, што сапраўднага болю ён яшчэ не адчуваў. “Бо каб па-сапраўднаму пакутаваць, трэба каго-небудзь кахаць. У мяне ж няма нікога на свеце, усё мне аднолькава нецікава і абыякава” [La Fièvre, с. 20], — сцвярджае персанаж. І тым самым паўтарае адзін з вядомых пастулатаў экзістэнцыялізму: чалавек — гэта трагічна самотны “экзістант”, што трапіў у бездань жахлівага, варожага для яго быцця.
Персанажы Леклезіё — Адам Пало (“Пратакол”), Франсуа Бэсон (“Патоп”), Аган (“Кніга ўцёкаў”) шмат у чым падобныя да герояў А. Камю і Ж. П. Сартра. Адам Пало ўцякае з псіхіятрычнай бальніцы, замыкаецца ў закінутай хаце на беразе Міжземнага мора, сілкуецца аднымі кансервамі і марыць зусім адмовіцца ад ненавіснага яму навакольнага свету. Уцякач амаль увесь час маўчыць і змагаецца з пацукамі. Нечакана адзін з пацукоў быццам вырастае да гіганцкіх памераў, а Адам робіцца зусім маленькім і ліхаманкава шукае нару, каб схавацца. Сітуацыя амаль як у Ф. Кафкі — бездапаможнасць чалавечай асобы ў велізарным свеце, негасцінным і няўтульным. Апынуўшыся аднойчы ў горадзе, Адам Пало, перапоўнены ўражаннямі ад убачанага там, пачынае занатоўваць іх у жоўты сшытак. Аўтар быццам выкарыстоўвае запісы з гэтага ўяўнага сшытка — своеасаблівага “пратаколу катастрофы” — у творы. Адам пастаянна адчувае сцяну паміж сабой і асяроддзем, быццам нехта паставіў на ім своеасаблівае кляймо адчужанасці ад астатняга свету. Пасля істэрычнай прамовы, звернутай да мінакоў на вуліцы, Адама зноў ізалююць у псіхіятрычнай лякарні. У тым звароце юнака да людзей — крык адчаю асобы, пазбаўленай сэнсу жыцця. Лёс Адама Пало сімвалізуе крушэнне лёсу асобнага чалавека ў свеце абстрактнага гуманізму, скажоных чалавечых каштоўнасцяў.
Жыццё героя рамана “Патоп” Франсуа Бэсона ўяўляе ланцуг бессэнсоўных учынкаў, даволі натуральных для грамадства, “статка”, да якога належыць і сам Франсуа. Герой Леклезіё, як і персанажы Сартра, пагарджае сабой не менш, чым іншымі людзьмі. Падчас споведзі святару Бэсон выдае каскад такіх неверагодных прызнанняў, ад якіх той ледзь не вар’яцее. Праносячыся па гарадах і кантынентах, Франсуа Бэсон не столькі ўцякае ад людзей або рэчаў, колькі ад сябе — ад “пустэчы”. Каб хоць як запоўніць яе, ён ідзе на нематываваныя забойствы, здзяйсняючы такім чынам акт свабоднай волі, які не растлумачыш нічым, апроч унутранай патрэбы здзейсніць яго. Бэсон поўны прадчуванняў ці то сусветнага патопу, ці то атамнай вайны. Ён не знаходзіць у сабе сілаў існаваць у чаканні няўхільнага апакаліпсісу і пачынае паступова знішчаць сябе фізічна, свядома пазбаўляе сябе зроку, шырока адкрыўшы вочы насустрач пякучаму сонцу. Бэсон як пра збавенне марыць пра той час, калі ён нарэшце ступіць “на іншы бок”.
Леклезіё, па вялікім рахунку застаючыся верным экзістэнцыялісцкай філасофіі, уносіць у яе і дысанансныя ноты. Персанаж Камю або Сартра ніколі не звярнуўся б да мінакоў на вуліцы або да выпадковага суразмоўцы па тэлефоне з просьбаю пагаварыць, пазбавіць ад страшнай самоты (“Дапамажыце, калі ласка, пакахайце мяне”, — нема крычыць Аган у “Кнізе ўцёкаў”). Знемагаючы ад дакучлівасці жыцця, экспансіі акаляючых гукаў (радыё, грукату аўтастрады, гуду галасоў у кафэ, дзе размаўляюць усе, але па сутнасці не размаўляе ніхто і г.д.), маладыя людзі ў творах Леклезіё ўсё ж не страчваюць здольнасці марыць: “Калі б хоць адзін гук быў для мяне, калі б мяне паклікала цяпер закаханая жанчына…” [Le Livre des fuites, с. 120]. Героі Леклезіё спрабуюць зразумець свет і саміх сябе, у той час як тыповы экзістэнцыялісцкі персанаж ніколі не мае ў гэтым патрэбы. Апошні адчувае самадастатковасць уласнага ўнутранага свету і ўпэўнены, што іншага чалавека зразумець проста немагчыма. Герой Леклезіё здольны захаваць душу рамантыка, які не адмаўляецца ад мары бачыць свет іншым, ён не страціў здольнасці “радасна дзівіцца лістоце, якая распускаецца, беласнежным аблокам, нават цудам тэхнічнага прагрэсу” [Pierre Brunel, “Où va la littérature française aujourd’hui”, с. 32].
У творах французскага раманіста персанаж імкнецца запоўніць бездань паміж ім і чытачом, “не рэалістычнымі дэталямі, а сімпатыяй, якая захоплівае ў сваю арбіту і гумар, і наіўнасць” [Pierre Brunel, “Où va la littérature française aujourd’hui”, с. 43]. Такая сімпатыя ляжыць па-за сферай экзістэнцыялісцкай эстэтыкі. Леклезіё неаднаразова вяртаўся да паняцця “сімпатыі”, і гэта значна змяніла танальнасць філасофіі абсурду і адчаю, характэрную для яго кніг 1960-х гадоў.
Адмысловыя адносіны складаліся ў Леклезіё і з “новым раманам”. У творах “Пратакол”, “Патоп”, “Вайна” можна прасачыць многія рысы неарамантычнага пісьма. У тэкстах адсутнічае скразны сюжэт, героі пазбаўленыя характараў, учынкі персанажаў псіхалагічна нематываваныя. Для раманаў Леклезіё характэрная высокая ступень экстэмпаральнасці і замкнёнасць прасторы, у выніку чаго мастацкі свет твора выступае як змадэляваны, а таму ідэальны для развіцця абагульняльнай аўтарскай думкі. Раздзелы ў раманах можна адвольна перастаўляць месцамі, больш за тое, раздзелы з рамана “Патоп” можна лёгка ўставіць у раманы “Вайна” або “Кніга ўцёкаў” і наадварот. Ніякай паслядоўнасці, ніякай залежнасці паміж імі не існуе. З неараманістамі Леклезіё лучыць таксама імкненне стварыць раман у рамане. Адам Пало, як згадвалася вышэй, занатоўвае ўсё, што бачыць у горадзе, у жоўты сшытак. Франсуа Бэсон знаходзіць рукапіс, тэкст якога апавядае пра неграў, мора, далёкія падарожжы. Аган (“Кніга ўцёкаў”) увесь час вяртаецца да думкі пра тое, каб напісаць раман, а ў раздзеле “Самакрытыка” герой і аўтар разважаюць пра тое, якім герою трэба быць.
З сярэдзіны 1970-х гадоў Ж.-М. Г. Леклезіё пераглядае свае ранейшыя эстэтычныя прынцыпы і пачынае працаваць у іншай манеры. Празаік звяртаецца да рамантызму а часам і да неарамантызму, да фальклорных легендаў, міфаў, паданняў, прыпавесцяў, казак.
У кнігах “Мандо” (Mondo et autres histoires, 1978), “Незнаёмае на зямлі” (L'Inconnu sur la Terre, 1978), “Вандраванні на той бок” (Voyages de l’autre côté, 1975), “Пустэльня” (Désert, 1980), “Золаташукальнік” (Le Chercheur d'or, 1985) Леклезіё здолеў па-майстэрску зафіксаваць найтанчэйшыя натуральныя зрухі чалавечай душы. Эсэ “Незнаёмае на зямлі” ўяўляе саюой своеасаблівы гімн прыгажосці роднага краю: бляску агнёў вялікага горада, ранішняму туману, скіраванай удалячынь стужцы дарогі, працы пекара і іншых майстроў, якія дораць людзям радасць. У рамане “Вандраванні на той бок” гарманічны свет з Зямлі няўзнак перамясціўся на казачную планету, якая знаходзіцца зусім побач з нашым спакутаваным светам. Гераіня твора Ная-Ная здольная ператварацца ў птушку, у зялёны ліст, здольная прымасціцца на самым сонцы, праліцца дажджом або, зрабіўшыся нябачнай, прынесці людзям неспадзяваную радасць, не чакаючы падзякі. Аўтар надзяляе сваю гераіню незвычайнымі здольнасцямі, каб яна магла пераадолець разнастайныя заганы “зямнога прыцягнення”. Аповед пра жанчыну-фею даецца аўтарам у аблямоўцы невялікіх па аб’ёме раздзелаў пра пачатак і канец жыцця на зямлі. Халодныя прасторы, камяні, бязмежныя воды — такі пачатак усяго існага. Падобная карціна і ў фінале, які дэманструе ўжо “іншы бок” — ці то пасля атамнай вайны, калі блукаюць цудам ацалелыя людзі, ці то на “тым свеце”, далёкім ад зямнога жыцця: “Ні пажар, ні патоп, ні бітва не пагражалі больш знішчыць дамы, якія захаваліся. Нарэшце запанавалі прыгажосць, спакой, бяскрайнасць. Гэта апошняя краіна, іншых не будзе. Краіна невядома для каго — чыстая, спакойная, без усялякіх межаў” [Voyages de l’autre côté, с. 201].
У рамане-прыпавесці “Пустэльня” (за які пісьменнік атрымаў прэстыжную прэмію Французскай акадэміі) Леклезіё адмаўляецца ад такіх казачных і фантастычных сродкаў, але робіць больш выразнай рамантычную лінію. У “Пустэльні” дзве сюжэтныя лініі — аповед пра супраціў качэўнікаў Сахары экспансіі еўрапейскіх захопнікаў і паралельна — аповед пра лёс дзяўчынкі-сіраты Лалы Хавы, ледзь не апошняга нашчадка смелых ваяроў пустэльні. Лала выпраўляецца на заробкі ў Марсэль, а потым вяртаецца ў родныя мясціны, каб, як і яе маці, нарадзіць дзіця пад старой смакоўніцай каля крыніцы. Нягледзячы на тое, што ў вялікім горадзе Лала робіцца фотамадэлькай і яе прыгажосць заваёўвае свет, дзяўчына не прымае падараванага ёй “шчасця” — камфорту цывілізацыі. Гераіня вышэйшая за свой выпадковы дабрабыт. Яе душа ўвасабляе душу народа, амаль знішчанага каланізатарамі, але вечна жывога і чарговым разам адроджанага ў вобразе дзіцяці Лалы. Моц гераіні — у прыродным дары жыцця, захаваным на ўзроўні падсвядомасці, — ён выступае закладам выратавання ад агрэсіўнага “цывілізаванага” свету.
У рамане “Золаташукальнік” пісьменнік развівае тэму бескарыслівага пошуку ісціны. Алексіс, галоўны герой твора, што вырас на востраве Св. Маўрыкія, жыў у Еўропе, перанёс тыф у траншэях Першай сусветнай вайны і, захоплены жаданнем знайсці скарб, схаваны на адным з астравоў Маскарэнскага архіпелага, пераязджае з месца на месца. Нібыта цень або мара, нечакана з’яўляючыся і знікаючы, яго суправаджае дзяўчына-туземка Ума. Са шчырым здзіўленнем яна аднойчы пытае Алексіса: “Вы насамрэч так любіце золата?” “Тады я яе не зразумеў…” — не раз вяртаецца думкай да гэтага моманту Алексіс. Ён бачыць, наколькі бяспраўныя цемнаскурыя, “што апрацоўваюць зямлю, якая ніколі не будзе ім належаць” [Le Chercheur d’or, с. 289], бачыць, як зневажаюць іх у перасыльных лагерах, як груба забараняюць пакідаць месца, прадпісанае каланіяльнымі ўладамі. У канцы рамана герой знаходзіць свой скарб — магчымасць “вольна жыць і дыхаць”. У гэтым скарбе — і згода з самім сабой, і спакойная пагарда да пагоні за выгодамі, якія вельмі рэдка прыносяць шчасце.
У раманах 1990-х гадоў пісьменнік працягвае ўздымаць у сваіх творах маральна-этычныя праблемы: праблему страчанага дзяцінства ў рамане “Блукальная зорка” (Étoile errante, 1992), праблему беднасці і бяспраўнасці малых народаў у рамане “Каранцін” (La Quarantaine, 1995), праблему адзіноты чалавека ў сучасным грамадстве ў рамане “Залатая рыбка” (La poisson d'or, 1997).
У рамане “Блукальная зорка” аўтар на прыкладзе лёсу сваёй гераіні — малалетняй дзяўчынкі Эстэр — паказвае трагедыю габрэйскага народа падчас Другой сусветнай вайны. Эстэр робіцца сведкай таго, як італьянскія акупанты жорстка забіваюць яе бацьку і спальваюць іх дом. Дзяўчынка жыве ў пастаянным страху, прыніжэнні, небяспецы. Яна пазбягае смерці, уцёкшы з яшчэ некалькімі суайчыннікамі ў горы. Калі вайна скончылася, Эстэр і яе маці вырашаюць вярнуцца на радзіму сваіх продкаў, аднак нават “зямля абяцаная” не прыносіць дзяўчынцы суцяшэння. Падчас вандравання яна знаёміцца з палестынскай дзяўчынкай з лагера ўцекачоў, Неймай, змушанай шукаць сабе сховішча ў чужой краіне. Дзяўчаты больш ніколі не ўбачацца, але разгублены погляд Неймы запомніўся Эстэр на ўсё жыццё. Адчуўшы на сабе, што такое вайна, яны абедзве выступаюць супраць яе.
У рамане “Каранцін” (які, зрэшты, можа быць перакладзены і як “Сорак дзён” — абедзве назвы цалкам адпавядаюць зместу твора) браты Жак і Леон пасля доўгай адсутнасці вяртаюцца на радзіму — востраў Маўрыкій. Дзеянне твора адносіцца да 1891 году — перыяду росквіту каланізатарства і гандлю рабамі. Падчас плавання некалькі пасажыраў карабля паміраюць ад невядомай хваробы. Порт прызначэння адмаўляецца прыняць карабель, і ўсе пасажыры (жменька еўрапейцаў і вялікая колькасць індыйцаў) вымушаныя высадзіцца на адным з вулканічных астравоў за некалькі кабельтоваў ад Порта-Луі. Ігнараваныя маўрыкійскімі ўладамі, людзі застаюцца ў атмасферы страху, непаразумення, этнічнай варожасці, нянавісці, здрады, без правіянту і медыкаментаў, і кожны з іх спрабуе выжыць любой цаной. Лёс хлопчыкаў-падлеткаў ускладняецца яшчэ і тым, што адзін з іх, Леон, закахаўся ў індыянку Сіравейці. І калі на дапамогу еўрапейцам прыбывае карабель, Леон вырашае застацца з індыйцамі на востраве, назаўжды парываючы са сваёй сям’ёй і радзімай. Учынак Леона — гэта выразнае “не” этнічнай непрымірымасці і прыгнёту малых народаў.
“Залатая рыбка” — раман пра самоту і беспрытульнасць арабскай дзяўчыны, змушанай бадзяцца ў пошуках працы. Яе жыццё напоўненае нягодамі і стратамі, жорсткасцю і непаразуменнем з боку людзей: публічны дом у Марока, гішпанскія трушчобы, парыжская багема, нарэшце, паездка ў Амерыку, дзе здзяйсняецца яе мара стаць джазавай спявачкай.
На працягу ўсёй творчасці Леклезіё ўносіць у свае шматлікія творы аўтабіяграфічныя рысы. Часцей за ўсё ён выкарыстоўвае тапонімы, такія як востраў Маўрыкій (адкуль ідуць карані аўтара) ці мястэчка Ракебільер (дзе прайшлі дзіцячыя гады пісьменніка). Найбольш насычаныя рэальнымі падзеямі з жыцця аўтара раманы “Аніча” (Onitsha, 1991) і “Афрыканец” (L’Africain, 2004). Калі ў аснову рамана “Аніча” пісьменнік кладзе сваё дзіцячае вандраванне ў Афрыку, дык “Афрыканец” — гэта своеасаблівы гімн бацьку, які шмат гадоў жыцця прысвяціў выратаванню карэнных афрыканцаў.
Раманы апошніх гадоў, “Рэвалюцыі” (Révolutions, 2003) і “Уранія” (Ourania, 2005) — утапічныя творы. Леклезіё нібыта спрабуе паказаць самотнаму, дарэшты стомленаму сучаснай цывілізацыяй чалавеку шлях да нейкага ідэальнага месца, дзе той нарэшце знойдзе сабе прытулак.
Многія творы Леклезіё экранізаваныя, напрыклад, “Дыега і Фрыда” (Diego et Frida, 1993), “Баласінер” (Ballaciner, 2007) і іншыя.
У кастрычніку 2008 году, за некалькі дзён да абвяшчэння Леклезіё нобелеўскім лаўрэатам па літаратуры, у свет выйшаў чарговы яго твор — “Вечная песня пра голад” (Ritournelle de la faim, 2008). Гэтую кнігу пісьменнік прысвяціў маці. У цэнтры аповеду — гісторыя жыцця і станаўлення дзвюх дзяўчынак, Этэль і Ксеніі. Першая нарадзілася ў заможнай буржуазнай сям’і, якая пасля цалкам разарылася. Этэль перажывае драму разбурэння адносінаў паміж бацькам і маці, а таксама робіцца сведкай прыходу нацызму і фашызму. Пазней яна далучыцца да антыфашысцкага фронту разам са сваім мужам Ларанам. У той час яе сяброўка Ксенія (руская эмігрантка, якая вырасла ў галечы і бяспраўі) выбірае іншы шлях — яна выходзіць замуж за багатага прамыслоўца і спакойна глядзіць на голад і разруху навокал. З дапамогай дзіцячых успамінаў гераіняў аўтар маляўніча ўзнаўляе 1930—1940-я гады: даваенны Парыж, дзе адбылася прэм’ера балета “Балеро” Равэля (з Ідай Рубінштэйн у галоўнай ролі), акупаваную нацыстамі Францыю. “Мама, — тлумачыць Леклезіё ў анатацыі да кнігі, — расказала мне, як яна ўзрушылася, апынуўшыся на прэм’еры “Балеро” <…>. У той жа зале знаходзіўся адзін малады чалавек, якога яна не ведала, — Клод Леві-Строс. Апошні шмат гадоў таму расказаў мне, як гэтая музыка змяніла яго жыццё. Цяпер я разумею, чаму <…>. Я разумею, што для яго пакалення значыла гэтая шматкроць паўтораная музычная фраза, якая гучала на розны лад, узмоцненая рытмам і крэшчэнда. “Балеро” нельга параўноўваць з іншымі музычнымі творамі. Калі апантаная мелодыя Равэля абрываецца, цішыня, што прыходзіць за ёю, невыносная для аглушаных, але ўсё такі выжылых слухачоў” [Ritournelle de la faim, с. 8].
Нягледзячы на багаты жыццёвы досвед, падчас аднаго з нядаўніх інтэрв’ю газеце Le Monde пісьменнік прызнаецца, што для яго свет — па-ранейшаму нешта невядомае. “Я, шчыра кажучы, чалавек без адрасу. Мусіць, таму, што ў нашай сям’і ўсе мы былі трохі валацугамі. У нейкі момант я вырашыў асесці тут, але надыдзе момант, і я рушу далей <…>. Да мяне нядаўна дайшло, што мне падабаецца жыць недалёка ад мяжы <…>. Гэта месца, якое мне сапраўды падыходзіць. Адгэтуль, ад Бюкас, да мексіканскай мяжы ехаць чатыры гадзіны, таму я тут і пасяліўся: такім чынам, я без асаблівых цяжкасцяў магу перамясціцца ў іншую краіну. Гэта, мусіць, важна для тых, хто піша, бо для пісьменніка свет — заўсёды нешта невядомае, мы адкрываем яго для сябе падчас працы над тэкстам”.
© Вольга Жылевіч, 2011
