№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Антон Францішак Брыль

Пра ўсё і пра ўсіх

13 лістапада 2011

Пра ўсё і пра ўсіх


Каб абзавесціся прыдатнаю тэмаю для доўгай размовы, часта трэба няшмат. Адкрыем, напрыклад, хрэстаматыю па беларускай літаратуры XVIII—XIX стагоддзяў, выкладзеную на сайце філалагічнага факультэта БДУ, і на першай жа старонцы прадмовы прачытаем: “…беларуская літаратура — гэта літаратура, створаная беларусамі пра беларусаў ды Беларусь і ў першую чаргу для беларусаў” [1]. Бачыце — такія кароткія дзеянні, а тэма для доўгай размовы ўжо пры нас.

 

Пакінем у гэтай размове за дужкамі тэрміналогію: ужытак у такім кантэксце слова “беларусы” небясспрэчны, але пакуль усе разумеюць, пра што гаворка, выбар словаў не ўплывае на вынік — на акрэсленне кола тэкстаў, якія прапануецца вывучаць і якім вучыць. Не будзем доўга спыняцца і на словах “у першую чаргу для беларусаў” — гэтую частку вызначэння, прызнаемся, ніхто і так не прымае ўсур'ёз, іначай не ўважалася б гэтак згодна за частку беларускай літаратуры “Песня пра зубра”, пісаная для папы Льва Х. Пагаворым пра іншую дэталь, якая акурат уплывае на адбор тэкстаў — і ўплывае напраўду спусташальным чынам. Гэтая дэталь — увядзенне тэматычнай прыкметы: “пра беларусаў ды Беларусь”.

 

У недарэчнасці гэтай прыкметы лёгка пераканацца, прыклаўшы яе да відавочных выпадкаў. Яе немагчыма лічыць неабходнаю для ўключэння твора ў беларускую літаратуру, бо інакш давядзецца выкрасліць з гэтай апошняй не толькі “Слёзы Тубі” Янкі Маўра, але і “Бандароўну” Янкі Купалы, напісаную на ўкраінскім матэрыяле, пра Украіну ды ўкраінцаў. Гэтак жа немагчыма палічыць гэтую прыкмету дастатковай, бо інакш беларускай літаратурай у нас акажуцца, насуперак здароваму сэнсу, “Радкі аб разні ў Ашмяне” шатландца Энэя Макдонэла Доўсана [2]. Калі гэтая прыкмета не неабходная і не дастатковая, то якая? Адкажу без ваганняў: яна, відавочна, памылковая.

 

Нападаючы — вельмі справядліва — на вызначэнне межаў літаратуры па моўнай прыкмеце, М. Хаўстовіч у той жа прадмове піша: “Беларускамоўныя творы (ці твор) звычайна складалі толькі частку мастацкага даробку таго ці іншага беларускага літаратара XVIII—ХІХ стст. Ці ж не дзіўна, што мы, далучыўшы гэтыя тэксты да беларускага пісьменства, на іншамоўныя не будзем звяртаць увагу? А як быць з лацінамоўнымі творамі? Да якой літаратуры аднесці іх?” [3] Гэта цалкам слушна — і цалкам прыдатна для нападу і на тэматычную прыкмету. Сапраўды, дзіўна было б правесці мяжу паміж вершам “Едзе міленькі Адам” і баладай “Бірута Кейстутава жонка”, напісанымі, хай сабе на розных мовах, адным і тым жа Чачотам. Але ці не дзіўна ў такім разе праводзіць яе паміж “Хохлікам” Адынца і ягоным жа “Рэхам у Альпах”? А як быць з вершамі, увогуле пазбаўленымі прывязкі да мясцовасці альбо народа?

 

Між тым гэтая прыкмета самым непасрэдным чынам ужываецца на практыцы, перадусім у дачыненні да краёвай польскамоўнай літаратуры. Добрым прыкладам будзе кнігазбораўскі том “Філаматы і філарэты” [4] — кніга, бясспрэчна, значная, хаця б таму ўжо, што наблізіла да больш-менш масавага беларускага чытача цэлы шэраг імёнаў, да таго знаёмых вельмі ўмоўна. Вось, напрыклад, перад намі Аляксандр Ходзька — буйны арыенталіст, які густоўна і дасведчана развіў у польскамоўнай паэзіі ўсходнія матывы. Якім яго ўбачыць чытач? За апісаннем паэтавага жыцця ў кнізе — раптоўнае падсумаванне: “З творчай спадчыны Аляксандра Ходзькі для нас маюць цікавасць яго паэтычныя творы, напісаныя на літоўскія тэмы, заснаваныя на ўзорах беларускай народнай паэзіі”. Ці не згубілася нешта ад такога адбору? Я адкажу: так; згубіўся Аляксандр Ходзька. Згубіўся разам са сваімі цікавасцямі, сваімі густамі і схільнасцямі, сваімі найбольш моцнымі бакамі, сваімі, нарэшце, вярблюдамі.

 

Справы робяцца яшчэ горшымі, калі размова ідзе не пра асобных творцаў, а пра перыяды. Сапраўды, падыход да тэмаў у розныя часы моцна розніцца, і адбор па адзінай тэматычнай прыкмеце стварае надзвычайна скажонае аблічча літаратуры як цэлага. Адбіраць па прыкмеце лакальнай тэматыкі творы класіцызму і рамантызму запар дрэнна хаця б ужо таму, што зварот да лакальнай тэматыкі ўласцівы класіцызму і рамантызму ў зусім рознай ступені. Класіцызм у выніку церпіць наймацней: нездарма ў хрэстаматыі, з якой мы пачалі размову, Юльян Урсын Нямцэвіч аказаўся прадстаўлены адно “Канстанцінам Астрожскім” — вершам, які хоць і быў створаны ў межах класіцыстычнага кірунку, аднак наўрад ці здольны сам па сабе даць пра яго хоць якое уяўленне. Рамантызм, прыродна зацікаўлены, сярод іншага, і мясцовымі матывамі, устае з пракрустава ложка тэматычнага адбору цалейшым. Але цалейшым — не значыць цэлым; мясцовая тэма ў ім, канечне, далёка не адзіная. Зрэшты, Ходзьку і ягоных бедных небеларускіх вярблюдаў мы ўжо згадалі.

 

То што мы бачым, калі глядзім на паэтаў? Мы бачым няшмат, бо вырашылі глядзець на іх праз адну-адзіную высвідраваную ў дзвярах дзюрачку. Аднога больш-менш убачылі ў твар, другі не так стаў, і бачная толькі палова твару, а трэці завысокі ці занізкі, і вось — замест твару нам дастаецца гузік каўняра ці віхур на макаўцы. Так і запамінаем. N.N.? О, ведаем; гэта такі, з твару падобны да гузіка.

 

І што дастаецца нам ад мінулых часоў літаратуры? Нам дастаецца зямля амаль пустынная. О! Гэта напраўду суровае відовішча. Пасярод пусткі высіцца каменны ідал мясцовай тэмы, з выгляду досыць новы, і перад ідалам палае ахвярны агонь; вакол жа выпалена ў прах усё, апроч некалькіх купак жывой зеляніны. Гэтыя купкі растуць адмысловаю, дужа знаёмаю фігураю: яны дакладна паўтараюць сілуэт ідала. То што ж, гэты абрыс нечым уласцівы самой прыродзе гэтай зямлі? Не, проста гэтыя купкі таму толькі і не спарахнелі ад гарачыні вогнішча, што выпадкова трапілі ў ратоўны цень каменнага балвана. Добра, што яны захаваліся; але шкада, што рэшта знікла.

 

А ад знікнення сапраўдных мінулых стагоддзяў, калі мы пойдзем далей, відавочна церпіць і ўспрыняцце стагоддзя дваццатага. Так, Максім Багдановіч, ухваляючы Анакрэона, не гэтулькі павісаў бы ў паветры, калі б у дзевятнаццатым стагоддзі вучань сустракаў ужо Адынца з “Анакрэонтыкам”. Так, жанр лафантэнаўскай байкі, прысутны ў беларускай літаратуры ХХ ст., успрымаўся б слушней і паўней, калі б выступаў на сцэну яшчэ ў XVIII ст., з Нарушэвічам і Нямцэвічам. Агулам, па-іншаму падышоўшы да адбору твораў XVIII—XIX ст., мы маглі б убачыць вачыма сваіх сукраёўцаў і перыяд Асветніцтва, і перыяд рамантызму з усімі іх колькі-небудзь значнымі рысамі, і тым самым убачыць агульнае праз лакальнае, а лакальнае — у агульным. Але ўяўны ідэальны чытач беларускай літаратуры не жадае бачыць у плынях тэкстаў нічога, апроч адбітку уласных рысаў; калі б такі чытач існаваў, то багі даўно перавярнулі б яго ў кветку.

 

Можна было б пагаварыць яшчэ і пра ўплыў такога падыходу на агульнае становішча беларускай мовы — уплыў далёка не станоўчы, бо ў такі спосаб падтрымліваецца ўспрыняцце беларускай як мовы не для ўсіх тэмаў; але, здаецца, і адных літаратурных бязладдзяў пералічана дастаткова. Не будзем юрыдычнымі казуістамі, вымагаючы для тэматычнай прыкметы двух смяротных прысудаў; стане і аднога.

 

Цешыць, заўважу на заканчэнне, што дэклараваны тэматычны падыход да адбору іншамоўных твораў нават і ў той жа хрэстаматыі час ад часу парушаецца: напрыклад, палічыць за твор пра беларусаў ды Беларусь “Казку” Міхала Карыцкага будзе вялікаю нацяжкаю. Хочацца спадзявацца, што такая непаслядоўнасць — знак нетрываласці і выпадковасці самога падыходу. Сапраўды, асэнсаванне іншамоўнай мясцовай літаратуры як сваёй пачало вольна развівацца досыць нядаўна, і памылкі ў першых рухах непазбежныя. Але іх, вядома, трэба выпраўляць. Дзеля нармальнай праграмы па літаратуры, дзеля нармальнага ўспрыняцця літаратуры, дзеля добрых кніг і добрых чытачоў словы “пра беларусаў і Беларусь” мусяць знікнуць з акрэслення безумоўна, безадкладна і бясследна. Перакладчыкі, перакладайце, выкладчыкі, выкладайце — пра ўсё і пра ўсіх. Літаратура, якая стаіць за дзвярыма, нашмат большая, чым бачна ў вочка; то расчынім дзверы: хай вярблюды ўвойдуць.

 

[1] Беларуская літаратура XVIII—XIX стагоддзяў: Зб. тэкстаў / Склад. і аўтар камент. М.В. Хаўстовіч. — Мн.: БДУ, 2000, ст. 3. Больш поўная цытата: “У адпаведнасці з новаю праграмай па беларускай літаратуры, у аснове якой ідэя, што беларуская літаратура — гэта літаратура, створаная беларусамі пра беларусаў ды Беларусь і ў першую чаргу для беларусаў, і складзены дадзены зборнік мастацкіх тэкстаў XVIII—ХІХ стст. — літаратуры Новага часу”. Працытаваная формула ў падобнай форме паўтараецца і ў шэрагу іншых выданняў.

 

[2] Aeneas McDonell Dawson, Lines on the massacre of Oszmiana — Glasgow, 1844.

 

[3] Беларуская літаратура XVIII—XIX стагоддзяў, ст. 3-4.

 

[4] Філаматы і філарэты. Зборнік / Укладанне, пераклад, прадмова, біяграфічныя даведкі, каментары К.Цвіркі — Мн.: “Беларускі кнігазбор”, 1998.(Цыт. паводле электроннай версіі на bk.knihi.com).

 

© Антон Францішак Брыль, 2011

Чытайце таксама

Дарагая Вера: гісторыя аднаго перакладу

Аляксандра Макавік

Дарагая Вера: гісторыя аднаго перакладу

Беларуска-чэшскі літаратурны дыялог

Ірына Шаблоўская

Беларуска-чэшскі літаратурны дыялог

Чэхія і Беларусь знаходзяцца паміж Усходам і Захадам Еўропы і не могуць не адчуваць на сабе ўплывы з розных бакоў. Яны не маюць агульнай мяжы, так бы мовіць. Але тым не менш літаратурны дыялог паміж імі…

Добрая брытанская кніжка

Антон Францішак Брыль

Добрая брытанская кніжка

26 красавіка адбылася прэзентацыя казкі Джона Рональда Руэла Толкіна “Каваль з Вялікага Вутану”, перакладзенай на беларускую мову Антонам Францішкам Брылём. Перакладчык ласкава пагадзіўся адказаць на…

Услед за чароўным народам

Ганна Янкута

Услед за чароўным народам

Чароўны народ прыходзіць да чытачоў невялікай казкі Толкіна, каб забраць іх з сабой у Чароўны Край і Далёкія Памежжы. Чароўны народ прыходзіць і да тых, хто чытае вершы Антона Францішка Брыля, паэта і…

1519