Канфрантацыя асобы і грамадства — актуальны аб’ект літаратурных даследаванняў ва ўсім свеце ўжо не першае дзесяцігоддзе, што абумоўлена надзённасцю гэтай праблемы ў жыцці кожнага чалавека (згадаем мноства вельмі шырокіх па геаграфіі сацыяльна-псіхалагічных твораў акрэсленай тэматыкі, якія не знікаюць з паліц кніжных крамаў). Аднак, што парадаксальна, на айчынных прасторах канфлікт героя і “шэрай масы” асаблівай цікавасці ў навукоўцаў не выклікае (пад дадзенае абагульненне не трапляюць творы беларускай літаратуры экзістэнцыяльнага кірунку, напрыклад, спадчына Васіля Быкава канца ХХ стагоддзя, дзе мастацкія сродкі і прыёмы, выкарыстаныя аўтарам, наўмысна правакуюць адрасата на максімальна магчымае “рэагаванне ў адказ”).
Нягледзячы на розніцу ў часе напісання раманаў Кена Кізі “Палёт над гняздом зязюлі” (1962) і “Любіць ноч — права пацукоў” (1998) Юрыя Станкевіча, кампаратыўны аналіз твораў падаецца мажлівым з дзвюх прычынаў:
1) айчынная літаратура развіваецца з адставаннем у крэатыўна-мастацкім часе ў параўнанні з еўрапейскай альбо амерыканскай (прычыны гэтага трэба шукаць у гістарычна-палітычным развіцці краіны);
2) абедзве кнігі зрабіліся сапраўднымі вехамі ў гісторыі нацыянальных літаратураў адпаведнага “новага” часу. З выхадам у свет “Палёту над гняздом зязюлі” на К. Кізі абрынулася сапраўдная слава. Гэта быў не поспех і нават не літаратурны трыюмф — пісьменнік зрабіўся прарокам двух пакаленняў, культавай фігурай новай амерыканскай субкультуры, адным са стваральнікаў альтэрнатыўнай філасофіі жыцця. Доказам служаць пяць узнагародаў амерыканскай акадэміі кінамастацтваў “Оскар”, што атрымалі ўдзельнікі экранізацыі рамана: чэшскі рэжысёр Мілаш Форман і акторы Джэк Нікалсан і Луіза Флэтчэр. Што да рамана Юрыя Станкевіча “Любіць ноч — права пацукоў”, то ён імгненна выклікаў цікавасць у чытачоў і крытыкаў пасля сваёй публікацыі. Газета “Літаратура і мастацтва” ад 1 студзеня 1999 адразу назвала рукапіс “адным з самых мужных, праўдзівых і сумленных твораў, што пабачылі свет апошнім часам” [1]. Не менш яскрава выказалася Святлана Алексіевіч, якая на старонках той жа газеты напісала: “<кніга> — самая яркая з’ява ў айчыннай прозе за 1999 год... У беларускай літаратуры з’явіўся твор еўрапейскага ўзроўню” [1].
Складанасць вызначэння праблематыкі працы заключаецца ў мностве аспектаў, з якіх фармуецца канфлікт. Драбленне ўвагі на састаўныя фрагменты супрацьстаяння асобы і грамадства ў раманах немінуча прывядзе да “вонкавага” аналізу зместу. Мы ж ставім сабе за мэту выдзеліць і разгледзець асаблівасці “ўнутранага” сутыкнення калектыўнага і індывідуальнага светапоглядаў, акцэнтаваць увагу на агульным і адрозным у характары іх структуры на прыкладзе супрацьстаяння асобы і грамадства ў творах аўтараў палярнага светапогляду і ментальнасці.
Рускі літаратуразнаўца В. Халізеў вылучае два тыпы сюжэтнага канфлікту: “Па-першае, супярэчнасці лакальныя і часовыя; па-другое — устойлівыя канфліктныя станы” [4, с. 251]. Адметна, што ў абодвух раманах мы сутыкаемся з устойлівымі супярэчнасцямі (тып №2), якія “мысляцца і ўзнаўляюцца нявырашанымі ў межах адзінкавых жыццёвых сітуацый альбо не маюць вырашэння ў прынцыпе. У канфліктах такога кшталту (іх правамерна называць субстанцыяльнымі) няма відавочна акрэсленага пачатку ці заканчэння; яны нязменна і стала прысутнічаюць у жыцці герояў і складаюць пэўны фон і свайго роду акампанемент адлюстраванай рэчаіснасці ў творы” [4, с. 256].
Базай для выдзялення агульных элементаў у мастацкім канфлікце твораў зрабіўся той факт, што сутыкненне асобы і грамадства, якое нас цікавіць, — гэта не “выток драмы ў іх <герояў> жыцці, а толькі адзін з выпадкаў, у якім гэтая драма выявілася” [4, с. 256]. Паспрабуем акрэсліць арэал ідэнтычных прыёмаў, якія выкарысталі аўтары для стварэння мастацкай калізіі:
1. Адарванасць ад канкрэтнай прасторава-часавай рэчаіснасці падкрэсліваецца абмежаванай (і, што немалаважна, няіснай) прасторай месца дзеяння, што дазваляе пісьменніку вольна інтэрпрэтаваць жыццёвыя факты з мэтай суб’ектыўнай факусацыі ўвагі на найбольш актуальных праблемах грамадства. Так, Ю. Станкевіч абірае арэалам для разгортвання падзей правінцыйнае мястэчка Янаўск, заселенае пераважна рускамоўнымі вайскоўцамі і ваеннымі пенсіянерамі. Населены пункт увабраў увесь магчымы негатыў “урбаністычнага” жыцця канца 1990-х — пачатку 2000-х: п’янства, наркаманія, падлеткавая злачыннасць і г.д. Для К. Кізі літаратурным “палігонам” робіцца псіхіятрычная клініка на поўдні Злучаных Штатаў, якая ўяўляе мініяцюрную амерыканскую дзяржаву-антыўтопію: адсутнасць выбару, татальны кантроль, вонкавая бездакорнасць сістэмы.
2. “Маналітная” арганізаванасць жыццёвых плыняў асобаў. І Даніла Прусак, і Рэндл Макмэрфі ўцягваюцца ў барацьбу супраць навакольнай сістэмы не па сваёй волі. Аднастайны і памяркоўны лад жыцця героя (бо для ірландца існаванне “на мяжы фолу” таксама паступова ператваралася ў руціну) раптоўна перарываецца. Але пазначыць дакладны пачатак “вайны” немагчыма. Разуменне ўласнай неўладкаванасці ў наваколлі прыходзіць да галоўных дзейных асобаў паступова праз пераацэнку маральных каштоўнасцяў. Такія пошукі ўласнага “я” прыводзілі калег К. Кізі і Ю. Станкевіча да сумных высноваў: “Калі твае уласнае жыццё вісіць на нітцы, спачуванне адразу ж саступае месца жудаснаму эгаістычнаму пачуццю — празе самазахавання” [3, с. 141]. Аднак аўтары адмаўляюцца ад банальнага, найпрасцейшага і ўжо чаканага чытачамі ходу падзей і абіраюць новы шлях развіцця канфлікту.
3. Змагаючыся супраць аднолькавых ворагаў — вонкавага (для Макмэрфі гэта сястра Брыдэр, для Прусака — прыхадні з поўдня) і ўнутранага (чалавечы страх), героі пераходзяць ад абароны ўласных інтарэсаў да абароны інтарэсаў грамадскіх. Адзначым, што пры такім мастацкім ходзе “дамінуе ўстаноўка пісьменніка не на сілу ўражання, а на глыбіню чытацкага пранікнення (следам за аўтарам) у складаныя і супярэчлівыя жыццёвыя пласты. Творца не так імкнецца пераканаць, як апелюе да духоўнай і, у прыватнасці, разумовай актыўнасці чытачоў” [4, с. 259].
Але тут нельга пакінуць без увагі наступны факт: грамадства прымае новую жыццёвую пазіцыю змагання сваіх “лідараў” (у пэўнай ступені нават расцэньваючы гэта як належнае), аднак аніяк не падтрымлівае яе ўласнымі дзеяннямі. Прыведзены парадокс тлумачыцца страхам усведамлення, а значыць, і сутыкнення з рэчаіснасцю: “Я здолеў бы выйсці адсюль <з клінікі> ужо сёння, калі б мне хапіла смеласці, але я не магу змагацца <за сябе>... Ды ўсё роўна няма сэнсу”(I could go outside today, if I had the guts, but I'm not big and tough...Oh-it's n-no use anyway; тут і далей пераклад з ангельскай аўтара артыкула) [5]. Таму герой кожнага з твораў ставіць сабе за мэту выратаваць навакольных з палону безвыходнай ілюзорнасці.
Чалавек — складнік грамадскага механізму, вінцік у машыне суполак Homo sapiens або самастойны арганізм, незалежны ў думках і дзеяннях? Даючы адказ на гэтае, як здаецца спачатку, рытарычнае пытанне, К. Кізі і Ю. Станкевіч разыходзяцца ў поглядах, што звязана з палярнасцю светапоглядаў людзей Захаду і Усходу (падзел можна разглядаць і ў больш вузкіх кантэкстах: беларусы — амерыканцы, славяне — еўрапейцы і г.д.).
Беларускі герой, знаходзячыся ў палоне традыцыі, што складвалася 70 з лішкам гадоў, першапачаткова спадзяваўся на падтрымку “калектыўнага розуму”. Ён з усяе моцы спрабуе зварухнуць “народны дух”, прабіць сцяну абыякавасці ў сэрцах суайчыннікаў. Аднак “сярод рабоў ніколі не будзе адзінства” [2, с. 87]. Скінуўшы цяжар савецкай “сямейнасці”, беларусы кінуліся ў іншую скрайнасць: паняцце “індывідуальнасць” было зведзенае да банальнага эгаізму. Землякі Прусака быццам трапілі ў стан этнацыду, калі большасць імкліва дэградуе, няздатная пераадолець генетычны цяжар уласнае асобы: “Хіба не ў гэтым краі больш за ўсіх любяць здраду і здраднікаў? А стукачоў колькі тут на квадратны метр? …Нідзе ў свеце іх столькі няма, як тут, па гэтых кватэрках затруханых, з прусакамі, у гэтых хатах, за гэтымі гнілымі парканамі” [2, с.50]. Даніла сутыкаецца з вырачанасцю, нявер’ем у станоўчае, у заўтрашні дзень: “гэты народ дабром не скончыць” [2, с. 81].
Рэндл Макмэрфі — іншая з’ява. Ірландзец па нацыянальнасці, ён на падсвядомым узроўні ўвабраў цягу да волі “разам з малаком маці”. З гэтай прычыны герой не разумее пасіўнасці “шэрай масы” ў стаўленні да ідэі незалежнасці асобы. Закладзеная ў генетычным кодзе неабходнасць свабоды не дазваляе Макмэрфі скарыцца вонкавым абставінам. Аднак адметнасць яго як асобы ў тым, што “брытанскі базіс” характару ў значнай меры загартавала (выкарыстаем тэрміналогію марксізму) “амерыканская надбудова” — большасць учынкаў героя тлумачыцца філасофіяй эгацэнтрызму, чаго ён і не ўтойвае: “Бываюць часы, калі трэба схаваць гордасць у кішэню і згадаць, чыя кашуля бліжэйшая да цела” (You got to swallow your pride sometimes and keep an eye out for old Number One) [5]. Што парадаксальна, гэта і ратуе героя ад растварэння ў аднолькавасці (адмова ад свайго “ego” ў замкнутым свеце К. Кізі тоесная суіцыду), а значыць, і даруе надзею на паратунак усім астатнім.
Нацыянальная ідэнта, на якой была акцэнтаваная асаблівая ўвага, прыцягвае нашую цікавасць і ў кантэксце тыповасці дзеянняў кожнага з герояў. Так, Даніла Прусак —тыповы беларус не толькі ў абліччы (“хударлявы, сярэдняга росту бландзін з шэрымі вачыма і вузкім доўгім тварам” [2, с. 24]), але і ў характары паводзінаў. Памяркоўны, цяжкаваты на пад’ём мужчына паўстае на барацьбу (хоць да апошняга не жадае прызнацца сабе ў гэтым) толькі пасля надзвычайнага здарэння, што кардынальна паўплывала на ягоны лёс. Бунт асобы здараецца ад безвыходнасці. Юры Станкевіч паказвае неабходнасць свабоды для беларуса як нешта вымушанае — жаданне волі прыходзіць выключна ў экстрэмальнай сітуацыі (яскравым прыкладам служыць эпізод уцёкаў Прусака з раённага СІЗА: у героя прага да жыцця абуджаецца толькі пад пагрозай яго страты).
Герой Кена Кізі выдзяляецца з шэрай масы ад самага пачатку. Яго аблічча: “руды, з доўгімі рудымі бакенбардамі і ўскудлачанымі, даўно не стрыжанымі кучарамі, што вытыркаліся з-пад шапкі… упоперак носа і праз сківіцу ў яго быў рубец, здабыты хутчэй за ўсё ў бойцы...” (this guy is redheaded with long red sideburns and a tangle of curls out from under his cap, been needing cut a long time... A seam runs across his nose and one cheekbone where somebody laid him a good one in a fight) [5], манера паводзін: “смяецца... гучна, вольна, весела выскаліўшыся, і смех разыходзіцца коламі...” (he commences to laugh... it's free and loud and it comes out of his wide grinning mouth and spreads in rings bigger and bigger...) [5], нават дрэнныя звычкі: “мая слабасць — карты... як толькі бачу калоду, дык адразу стаўлю грошы на кон” (I'm a gambling fool... and whenever I meet with a deck a cards I lays ... my money... down) [5] — усё кантрастуе з “цьмяным царствам” страху і безвыходнасці. Макмэрфі — гэта быццам дакор усім, хто схаваўся ад сапраўднага жыцця (большасць пацыентаў клінікі знаходзяцца не на прымусовым лячэнні, як ірландзец, а на добраахвотным) за плотам уласных комплексаў. Ствараецца ўражанне, што аўтар высылае сваю галоўную дзейную асобу з рэальнага свету (фермы турэмнага кшталту) у яго штучную мадэль (клініка для псіхічнахворых) наўмысна. Людзі “сённяшняга дня”, прывязаныя да пэўных стандартаў і эталонаў, не жадаюць мірыцца з праявамі індывідуальнасці. Згадаем сястру Брыдэр: супрацьборства з ёю для героя — быццам працяг сутычкі з усім “стандартызаваным” наваколлем, вынікам якой робіцца бунт Макмэрфі — неабходнасць пазбавіцца недасказанасці, пракламацыя нескаронасці рэжымам і правілам.
Галоўным адрозненнем у калізіі паміж асобай і грамадствам робіцца аб’ект, супраць якога вядзецца барацьба кожнага з герояў. Ірландзец з усяе моцы імкнецца зруйнаваць мур страху ў сэрцы асобнага чалавека — кожнага з пацыентаў клінікі; беларус супрацьстаіць страху ўнутры нацыі, спрабуе паўплываць на светаўспрыманне жыхароў Янаўска. Кожны з іх можа вырашыць пастаўленую задачу, толькі давёўшы да сваіх “падапечных” наступную ісціну: беларусы/амерыканцы — не страчанае пакаленне, а “generation next”, якое мае права на свабоднае існаванне.
Фінал супрацьстаяння асобы і грамадства ў раманах абумоўлены нацыянальным менталітэтам аўтараў. Кен Кізі разменьвае жыццё галоўнага героя на паратунак “маленькіх людзей”. Лёс асобы, што па-сапраўднаму кідае выклік “трусам розных катэгорый ды ўзростаў... што не могуць прыстасавацца да свайго трусінага існавання” (<to> rabbits of varying ages and degrees...<who> can't adjust to our rabbithood) [5] нясе пералом у хворую (як у наўпростым, так і ў пераносным сэнсе) грамадскую свядомасць. Лекі для паратунку безнадзейнага чалавецтва К. Кізі бачыць у веры ва ўласныя сілы. Ён упэўнены: герой з дэвізам “Я гулец, які не прывык прайграваць” заўсёды ёсць унутры нас, варта толькі зазірнуць у сваю душу і пераадолець заслону страху.
Юры Станкевіч ставіць сваім землякам дыягназ “выраджэнне”: беларусы не выжывуць, (“усе мы грэбаныя псіхі”, “тут усе мёртвыя”), яны хворыя, слабыя, безабаронныя, раз’яднаныя. Нават у душах станоўчых герояў пануе расчараванне і сумнеў ва ўласных сілах: “у мяне ўражанне, што мы сапраўды мусім дарэмна затыкаць тую плаціну, якую ўжо прарвала, і ваду назад не вернеш, праўда, а варта, можа, толькі сябе ратаваць...” [2, с. 88].
Такім чынам, аўтарскія асаблівасці творчага падыходу да канфлікту ў творчасці К. Кізі і Ю. Станкевіча найбольш яскрава выяўляюцца пры разглядзе апазіцыі “герой—грамадства”. Амерыканскі пісьменнік факусуе ўвагу на ідэі незалежнасці асобы, што вядзе да разбурэння стэрэатыпных жыццёвых схемаў “шэрай масы”, а таксама вызваляе людзей з кратаў страху і палону ўласных комплексаў. Для прадстаўніка беларускага этнасу кардынальныя змены ладу жыцця немагчымыя. Максімум, на які ён можа разлічваць, — лакальны бунт (вонкавыя зрухі “тут і цяпер” з нязначнымі вынікамі), што дае магчымасць не звяртаць увагі на сапраўднае становішча: “праз якую гадзіну-паўтары, якраз на зыходзе ночы, гэтыя ж чужынцы ўедуць на ўскраіну вялікага горада, сталіцы, і, …як пацукі, да раніцы ўладкуюцца ў ім, і ўсё пойдзе ў іх там, як і тут да сённяшняй ночы — толькі з большым імпэтам” [2, с. 94].
У творчым падыходзе аўтараў да вырашэння ключавых калізій твораў вызначаюцца такія агульныя элементы, як адарванасць ад канкрэтнай прасторава-часавай рэчаіснасці, што падкрэсліваецца абмежаванай і няіснай прасторай месца дзеяння; стварэнне маналітна арганізаваных жыццёвых плыняў герояў, якія руйнуюцца пасля пачатку прымусовай (пад ціскам вонкавых абставінаў) барацьбы супраць навакольнай сістэмы; пераацэнка маральных каштоўнасцяў, выяўленая ў пераходзе ад абароны ўласных інтарэсаў да абароны інтарэсаў грамадскіх з мэтай выратаваць навакольных з палону безвыходнай ілюзорнасці.
Крыніцы:
1. Абрамовіч, П. Проза для няўдачнікаў. — Arche Skaryna, 2001, № 4 (18).
2. Станкевіч, Ю. Любіць ноч — права пацукоў: Раман, аповесці, апавяданні. — Мн.: “Мастацкая літаратура”, 2000.
3. Мартел, Я. Жизнь Пи: Роман: Пер. с англ. — М.: Издательский дом “София”, 2003.
4. Хализев, В. Теория литературы: Учеб. для вузов. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: “Высш. шк.”, 2002.
5. Kesey, K. One Flew Over the Cuckoo's Nest // Цэнтральная навуковая бібліятэка ім. Я. Коласа НАН Беларусі [Электронны рэсурс]. — 2001.
