Часта, як аргумент аб непаўнавартасці беларускай мовы, прыводзяць довад, што няма па-беларуску ні Дон Кіхота (Фядута ў гутарцы са Скоблам), ні Раланда, ні тэрміналогіі. Мушу сказаць, што была ў нас выдатная серыя “Бібліятэка замежнай прозы”, дзе друкаваліся і французскія, і нямецкія, і ангельскія пісьменнікі ў перакладзе таленавітых перакладчыкаў накшталт таго ж Л. Баршчэўскага ці З. Коласа. Была і серыя “Скарбы сусветнай літаратуры”, але ў парадку барацьбы з мовай усё было зліквідавана. А пераклады паэзіі такіх – не пабаюся таго слова – геніяльных перакладчыкаў як Васіль Сёмуха ці Рыгор Барадулін? Самы глухі той, хто не хоча пачуць.
Яшчэ часцей кажуць пра адсутнасць навуковай ды іншай тэрміналогіі і ў тым вышукваюць “недаразвітасць” мовы. Я скончыў школу амаль 50 гадоў таму. І скончыў беларускую вясковую школу, дзе руская мова і літаратура выкладаліся як прадмет. А ўсё астатняе мы вучылі па-беларуску: і фізіку Пёрышкіна, Фалеева, Краўкліса, і алгебру з геаметрыяй Кісялёва, і хімію, і ўсё астатняе. І куды ж падзелася тая тэрміналогія? І спасылаюцца на сусветныя прыклады. А гэта ўжо, скажам так, паталагічная недасведчанасць.
Фінская мова стала раўнапраўнай і правадзейнай мовай толькі ў 1863 годзе паводле так званага “моўнага ўказу” Аляксандра ІІ, за што дагэтуль яму стаіць помнік на Сенацкай плошчы ў Хельсінках. А да той пары, нягледзячы на “Калевалу”, мова гэтая лічылася мужыцкай мовай, мовай быдла, мовай, не прыдатнай ні да чога. І довады былі такія ж: няма шэдэўраў, няма тэрміналогіі і зноўку ўсё тое самае, што цяпер кажуць пра беларускую мову. Але тэрміналогія – рэч нажыўная. Цяпер у фінаў ёсць свая тэрміналогія з апорай на рэсурсы менавіта фінскай мовы, міжнародная тэрміналогія толькі пранікае да фінаў, але тут жа адаптуецца пад законы вымаўлення, правапісу ды граматыкі. Тое ж самае і чэхі, якія за кароткі час стварылі сваю тэрміналогію. Пра немцаў і казаць не даводзіцца: там нават няма слова “тэлевізар” як такога, а ёсць “даляглядзец” – Fernseher.
Кожны год 28 лютага фіны адзначаюць дзень “Калевалы”, бо гэтым днём у 1835 годзе першае выданне эпасу паступіла ў друкарню. Яго аддаў туды Эліяс Лёнрут (тут патрабуецца тлумачэнне: Lönnrot – гэта шведскае прозвішча і чытаецца менавіта Лёнрут, у адрозненне ад рускага “Лённрот”. Па-беларуску тады б мусіла быць Лёнрат, але гэта задалёка ад сапраўднага гучання, а транслітарацыя перакруціць яго зусім). Наклад кнігі быў невялікі – недзе 500 асобнікаў. Гэта была скарочаная версія эпасу – 12 078 радкоў. Канчатковая версія “Калевалы” з’явілася ў 1849 годзе і складалася з 22 795 радкоў. Гэта была інфармацыйна-літаратурная бомба. Нямы народ раптам загаварыў мовай высокай паэзіі! І загаварыў ён дзякуючы нястомнай працы збіральніка народных рунаў-спеваў Эліясу Лёнруту (9 красавіка 1802 – 19 сакавіка 1884). Ён нарадзіўся ў сям’і вясковага краўца. Сям’я – як гэта можна заўважыць па прозвішчы – была шведскамоўнай. Але парадокс адраджэння фінскай мовы і заключаецца ў тым, што галоўнымі адраджэнцамі былі фінскія шведы: Рунэберг, Тапеліюс, Партан ды іншыя. У адрозненне ад рускіх, якія жывуць на Беларусі, яны выступалі за роўнасць моваў, валодалі як шведскай, так і фінскай мовамі.
Здольны хлопец змог паступіць ва універсітэт у горадзе Турку, дзе абараніў кандыдацкую дысертацыю па фінскім фальклоры, а пасля сканчэння універсітэта ў Хельсінках стаў лекарам. Але яго вабіла філалогія, у прыватнасці фальклор. Ён пачаў збіраць народныя спевы, руны ды галашэнні яшчэ ў студэнцкую пару, вандруючы па Фінляндыі, рускай Карэліі ды Інгерманландыі (сучасная Ленінградская вобласць). Усяго ён зрабіў 11 вандровак, падчас якіх і сабраў матэрыялы для “Калевалы”. Практычна гэта былі сюжэтна не звязаныя руны аб подзвігах Вяйнямёйнена ды іншых фальклорных герояў. Лёнрут апрацаваў запісаныя спевы, надаў ім сюжэтную стройнасць і фактычна стварыў “Калевалу”.
Практычна адразу ж з’явіліся пераклады на іншыя мовы. Першы вершаваны пераклад калевальскім памерам быў зроблены на шведскую мову ў 1850 годзе. Рускі класічны пераклад Лявона Бельскага з’явіўся ў 1888 годзе. Украінскі пераклад Яўгена Цімчанкі – у 1901 годзе. Наш, беларускі, крыху – на 170 гадоў – прыпазніўся, але гэта наўпросты пераклад з фінскай мовы, у той час калі і Бельскі, і Цімчанка карысталіся мовамі-пасярэдніцамі: лацінай, французскай, нямецкай, рускай. Усяго “Калевала” перакладзеная прыкладна на 150 моваў свету.
Калі героямі славутых эпасаў пра Раланда, Нібелунгаў, рыцараў караля Артура і г.д. з’яўляюцца каралі, герцагі, высакародныя рыцары ды паненкі, то дзейныя асобы “Калевалы” – гэта звычайны вясковы люд. І не дзіва, бо гэтыя руны спяваліся не пры дварах магутных валадароў ды высакародных арыстакратаў, а ў цесных хацінах карэлаў ды фінаў, пры святле лучын ды каганцоў.
Давайце кінем позірк на герояў Калевалы.
Вяйнямёйнен – мудрэц, рунапеўца, заклінальнік і чараўнік. Адначасова ён паказваецца і не з найлепшага боку. Нібы паўлін, стары грыб распускае хвост перад дзяўчынай і кідаецца выконваць ейныя дурныя пажаданні, праз што трапляе ў бяду і ледзь не зыходзіць крывёю. А яго ж папярэджвалі: не глядзі ты на тую дзеўку – трапіш у бяду! Куды там! А потым зноў жа праз ягоную ўпэўненасць, што ўсе дзеўкі яго любяць, гіне няшчасная Айна. І малы хлопчык, якому Вяйнямёйнен патрабуе разбіць галаву ды кінуць у балота, у апошняй, 50-й, руне кажа яму аб тым:
“Гэй, старэча, безгаловы,
неразумец ты бязглузды,
ты дурны прамовіў вырак,
460 хібна звычай патлумачыў!
Цябе за дурныя дзеі
ды за большыя правіны
ўсё ж не кінулі ў балота,
не разбілі голаў палкай,
465 хаця ты у маладосці
прадаў брата у няволю,
бо хацеў уратавацца,
выкупіцца сам з няволі.
І пазней цябе не знеслі,
470 не закінулі ў балота,
хаця ты у маладосці
маладых тапіў паненак
у марскіх глыбокіх хвалях,
пад вадой у чорнай твані!”
Лемінкяйнен – гэта нахабны хвалько, задзірака і бабнік. Незапрошаны ён з’яўляецца на свята, пачынае бойку і... атрымлівае напоўніцу. Толькі маці сваёй любоўю выцягнула яго з пекла Туанелы. Хаця яго таксама прасілі не лезці куды не след. Ён злуецца, што жонка схадзіла на вёску і там крыху павесялілася з іншымі жанчынамі. А сам ён у той час басцяўся немаведама дзе.
Ілмарынен. Каваль-майстра, лепш за якога няма на свеце. І адначасова – баязлівец. У цяжкі момант, замест таго каб смела біцца, ён галосіць, што дарэмна згадзіўся паехаць на гэтай лодцы ў паход.
Ды і сам паход у Пох’ялу па Сампа нагадвае звычайны рэкет. Ілмарынен скаваў гэтае Сампа для гаспадыні Пох’ялы, Лоўхі, у якасці калыма за дзеўку. Яму сумленна аддалі дзяўчыну ў жонкі. І ўсё, квіты. Не, героі сабраліся і падаліся адбіраць чароўны млын. А з якіх такіх жалудоў Лоўхі павінна была з імі дзяліцца? Яна ж разлічылася з кавалём. Не – настойваюць героі – давай дзяліцца, а то забярэм усё. У выніку – нікому нічога, Сампа разбіваецца і патанае ў моры.
Жонка Ілмарынена – дачка Лоўхі. Тыповая паганая вясковая кабета. Ні за што здзекавалася з сіраты Кулерва, падсунула хлопцу камень замест хлеба на полудзень, вось і атрымала ў адказ: той нацкаваў на яе мядзведзя.
Ёўкахайнен. Хвалько, балбатун і зайздроснік. Яму не дае спакою слава Вяйнямёйнена. А потым, каб уратавацца, ён абяцае аддаць сваю сястру ў жонкі старому рунапеўцу. А той і рады. А на справе дзеўка ўтапілася, каб толькі не ісці замуж за дзеда. Але Ёўкахайнен – як, дарэчы, і Вяйнямёйнен – сябе вінаватым не лічыць. Ён помсціць Вяйнямёйнену, хаця маці ўгаворвае яго не рабіць гэтага.
Вось вам шэраг тыповых вясковых жыхароў. На мой погляд, яны болей зразумелыя людзям паспалітым, чым Раланд з кампаніяй. Я сам вырас у вёсцы, жыў вясковым жыццём і да 16 гадоў іншага і не ведаў. Таму, напэўна, мне было, не скажу лёгка, але болей зразумелая вясковая канва эпасу. Апрача таго, там ёсць дэталі, якія проста невядомыя сучаснаму перакладчыку, жыхару горада.
Я не цікавіўся станам беларускай мовы, хаця чытаў і Караткевіча, і Быкава, і Барадуліна, карацей, не грэбаваў мовай і лічыў, што ўсё тут у парадку, мы квітнеем пад сонцам сацыялістычнай радзімы. Маё ператварэннё з Саўлы ў Паўлу ў васьмідзесятых гадах мінулага стагоддзя арганізавалі два чалавекі: Уладзімір Арлоў і Сяргей Сокалаў-Воюш. Арлоў быў тады намеснікам рэдактара наваполацкай гарадской газеты “Хімік”, а Сяргей (тады яшчэ проста Сокалаў) працаваў са мной у адной школе. Не ведаю, хто быў болей здзіўлены – Сяргей, калі ў адказ на сваю беларускую гаворку пачуў ад мяне беларускую мову, ці я, калі пачуў беларускую гаворку ад Сяргея. Потым былі “Крыніцы” – літаратурнае аб’яднанне пры газеце. Рэй там вялі беларускамоўныя творцы: У. Арлоў, С. Сокалаў-Воюш, І. Жарнасек, В. Мудроў ды шмат іншых добрых дзяўчат і хлопцаў, адданых роднай мове і справе яе адраджэння на Беларусі. Па няздольнасці маёй да прыгожага пісьменства хлопцы скіравалі мяне на пераклады. Паводле дыплому Мінскага інстытута замежных моваў я – “іспанец” і “англічанін”. Апрача таго я займаўся рознымі іншымі мовамі: французкай, нямецкай, балгарскай ды яшчэ некалькімі. Вось я ўзяўся перакладаць. Але мая перакладчыцкая манаполія цягнулася нядоўга. У хуткім часе на “Крыніцы” завітаў малады выкладчык Наваполацкага палітэхнічнага інстытута Лявон Баршчэўскі. Ягоная незвычайна шырокая эрудыцыя, добразычлівасць і старасвецкая ветлівасць прыйшліся нам вельмі даспадобы. І, вядома ж, мы з ім пасябравалі, дый як не пасябраваць двум перакладчыкам, двум выпускнікам Мінскага ін’язу? З ягонай падачы я і ўзяўся за фінскую мову. Аргументы на яе карысць былі простыя, як граблі: “іспанцаў”, “немцаў” ды іншых “еўрапейцаў” і без цябе замнога. А вось “фінаў” практычна няма. На жаль, я і дагэтуль застаюся адзіным беларускім перакладчыкам з фінскай мовы.
У той час якраз пачынаўся ўздым – на жаль, вельмі кароткачасовы – беларускага мастацкага перакладу. Выходзілі “Далягляды” і “Братэрства”, “Ветразь” – штогоднікі замежнай літаратуры і літаратуры народаў СССР, выходзіла “Бібліятэка замежнай прозы”, бібліятэчка “Паэзія народаў свету”, арганізоўвалася бібліятэка “Скарбаў сусветнай літаратуры”. І трэба зазначыць, што якасць перакладаў была на вельмі высокім узроўні, бо надзейным фільтрам ад халтуры быў геніяльны беларускі перакладчык Васіль Сёмуха, які працаваў тады ў рэдакцыі замежнай літаратуры выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Я дагэтуль удзячны яму за тыя даволі рэзкія заўвагі ў мой адрас, якія ён рабіў падчас рэдагавання маіх перакладаў.
На здзіў, такія зубры перакладу як Васіль Сёмуха, Рыгор Барадулін, Карлас Шэрман не чынілі перашкодаў нам, правінцыйным пачаткоўцам, наадварот. З лёгкай рукі Рыгора Барадуліна я некалькі разоў ездзіў у камандзіроўкі ў Карэлію, хаця і не быў сябрам Саюзу пісьменнікаў.
Тады я і пачаў прыглядацца да “Калевалы”. Але шчаслівы збег абставін не даў мне ўзяцца за яе дваццаць гадоў таму. Тады я пераклаў адну руну і цяпер бачу, які гэта быў слабы, недарэчны пераклад. Нават сваю першую кнігу, якую я пераклаў у супольнасці з У. Арловым, цяпер я перакладаў бы зусім іначай. Нездарма Карлас Шэрман даў нам з Лявонам Баршчэўскім даслоўна такую параду: “Хлоцы, зрабіце пераклад і пакладзіце яго на паўгоду пад сраку. А потым перачытайце і самі ўбачыце ўсе свае хібы”.
З тае пары я выдаў сем кніг фінскіх аўтараў, браўся і пераклаў дванаццаць раздзелаў “Дон Кіхота” і яшчэ шмат чаго, а “Калевала” сядзела ў маёй свядомасці, як цвік у боце. Я падступаўся да яе і зноў адыходзіў зняможаны, але паціху нешта пачало атрымлівацца. Праца з Калевалай заняла ў мяне два з паловай гады.
Часам мяне абвінавачваюць у вульгарным падыходзе да шэдэўру, у прыземленасці майго погляду на высокую паэзію. Але маё ўспрыняцце дзейных асобаў эпасу ніякім чынам не прыніжае яго паэтычнасці. На маю думку, менавіта гэтая будзённасць герояў і з'явілася залогам поспеху "Калевалы". Перад літаратурным светам Еўропы замест – як я ўжо казаў – рамантычных рыцараў ды "юнакоў бледных з палаючым зіркам" паўсталі звычайныя вясковыя мужчыны ды жанчыны. Яны не рыцары без страху і заганы, яны звычайныя вяскоўцы-лесавікі. Гэта было адным шокам для літаратурнага свету. Другі – гэта тое, што такіх вось простых мужыкоў, аказваецца, можна ўзвысіць да самых вяршынь паэзіі. Дзівосны "калевальскі" памер вершаў, яго нязвыклая рытміка, багацце мовы і літаратурных тропаў таксама было нечаканасцю. Асабліва тое, што гэтая паэтычная дасканаласць нарадзілася не ў вялікіх сталіцах, не ў заканадаўчых цэнтрах літаратурнай моды, а недзе ў дзікіх лясах "змрочнай Гіпербарэі", дзе ніхто і не чуў ні пра ямбы, ні пра законы вершаскладання. Вось гэтая будзённасць герояў у спалучэнні з нябачанымі паэтычнымі сродкамі і ставіць "Калевалу" ў адзін шэраг з самымі выбітнымі паэтычнымі творамі свету. Куды, дарэчы, я адношу і нашу "Новую зямлю" Якуба Коласа. Нягледзячы на розніцу ў месцы і часе ўзнікнення, "Калевала" і "Новая зямля" – роднасныя творы. Менавіта таму, што паўсядзённае жыццё людзей паказваецца ва ўсёй сваёй прыгажосці і моцы. А што можа быць прыгажэй за жыццё?
© Якуб Лапатка, 2010
