Срэбны келіх
(The Silver Cup)
Жыў некалі на поўдні вострава чалавек на ймя Кольхэрах. Быў ён фермер і трымаў курак на двары, авечак на гары ды кароў на лузе па-над рэчкаю. Каровы ў яго былі найлепшыя ў наваколлі, ніхто болей не меў такога статка. Кольхэрах ганарыўся імі ад усяго сэрца, а яны аддзячвалі яму за клопат малаком ды маслам.
І вось раз учынілася з тымі каровамі нешта няладнае. Кольхэрах штодня, толькі прачнуўшыся, адразу йшоў зазірнуць у кароўнік, і вось аднае раніцы ўбачыў, што каровы такія стомленыя, што ледзьве на нагах трымаюцца. А калі надышоў час іх даіць, то малака яны не далі ані кроплі. Дзяўчаты-даяркі вярнуліся з пустымі вёдрамі, кажучы:
— Малако, пэўна, каровам у рогі пайшло!
Кольхэрах падумаў, што статак, мусіць, нехта сурочыў, а таму пайшоў да скрыжавання чатырох дарогаў непадалёк, змёў там пылу на шуфлік ды пасыпаў каровам на спіны. Але тыя працягвалі хварэць. Тады фермер западозрыў, што хтосьці крадзе малако начамі. І надумаўся ён прасядзець ноч у кароўніку ды высачыць злодзея.
І вось, калі ўсе паклаліся спаць, ён выбраўся з дому ды схаваўся пад саломаю ў куце кароўніка. Гадзіна за гадзінаю цягнулася доўгая нудлівая ноч, але чуваць было толькі як дыхаюць каровы ды шамаціць салома. Кольхэрах змерз, ажно здранцвеў, і зусім ужо сабраўся вяртацца ў хату, як з-пад дзвярэй замігцела цьмянае святло ды пачуліся галасы й смех. Гаворка была дзіўная, і фермер зразумеў, што госці да яго завіталі няпростыя. Тут дзверы расчыніліся, і ў кароўнік уваліўся цэлы натоўп Малога Народца, усе ў зялёных куртачках ды скураных капялюшыках. Вызіраючы цішком праз салому, Кольхэрах бачыў ражкі ў іх на паясах, пугі ў руках, а ля ног — мноства маленькіх сабакаў самых розных колераў — зялёных, сініх, жоўтых, пунсовых і якіх вы толькі можаце ўявіць. Каровы ўсе ляжалі на падлозе. Малыя Чалавечкі падбеглі да іх, паадвязвалі, пазаскоквалі ім на спіны — ці не па тузіне на кожную, — шчоўкнулі пугамі — і каровы падскочылі на ногі ды наўгалоп панеслі Тых Самых [1] прэч.
Кольхэрах кінуўся ў стайню, ускочыў на каня ды памчаўся следам за сваімі каровамі. Ноч была цёмная, але ён чуў, як наперадзе свішчуць маленькія пугі, і грукочуць па камянях капыты кароў, і маленькія сабакі гаўкаюць:
— Гаў, гаў, гаў!
І яшчэ ён чуў смех Тых Самых, а часам нехта з іх крычаў сабакам, называючы іх па імёнах, ці выкрыкваў:
— Хо-ла! Хо-ла-ла!
Кольхэрах кіраваўся на гэтыя гукі і ледзь-ледзь не даганяў чалавечкаў. А тыя скакалі і скакалі не разбіраючы дарогі праз зараснікі, цераз канавы, пакуль не дабраліся да Чароўнага Пагорка, ды Кольхэрах і тут не адстаў, хоць у іншую ноч на мілю не падышоў бы да таго высачэзнага зялёнага кургана. Малыя Чалавечкі пад'ехалі да пагорка й затрубілі ў ражкі: тан-та-ра-ра-тан! Пагорак раскрыўся, і адтуль хлынулі яркае святло і гукі музыкі й вялікае весялосці. Тыя Самыя ўвайшлі, і Кольхэрах, саслізнуўшы з каня, непрыкметна шмыгнуў следам. Пагорак за ім зачыніўся, і ён апынуўся ў гожай зале, дзе свяцільні ззялі ярчэй за сонца ў летні поўдзень. Было там поўным-паўнютка Малога Народца, маладых і старых, мужчын і жанчын, усе прыбраныя да балю, такога пышнага, на які фермеру ў жыцці не выпадала трапляць. Некаторых між гасцямі ён быццам бы ведаў у твар, але не звярнуў на іх увагі, а яны — на яго. У адным канцы пакоя чалавечкі танчылі пад скрыпку Хом Муэра — так зваўся тамтэйшы музыка. Калі ён граў, усе мусілі ісці за ім, хацелі яны таго ці не. Танчылі ж Тыя Самыя бы кветкі на вятры, Кольхэрах ніколі раней не бачыў такіх танцаў.
Непадалёк рэзалі ды смажылі ягоных кароў, і калі танцы скончыліся, пачалося вялікае баляванне, незлічоныя сталы пазастаўлялі залатым і срэбным посудам ды найлепшаю ежаю й пітвом. Было там і смажанае, і варанае, і солэхан, і кáўры, [2] і пудынгі, і пірагі, і піва, і віно — за такі стол не сорамна й губернатара запрасіць. А калі ўсе пачалі рассаджвацца, адзін з тых, чые твары былі фермеру як быццам знаёмыя, шапатнуў яму:
— Нічога тут не еш і не пі, а іначай зробішся як я і ніколі ўжо не вернешся да сваіх.
Кольхэрах паслухаўся парады. Калі свята наблізілася да заканчэння, нехта крыкнуў, каб неслі джоўхі-дорыс, Развітальны Келіх. Зараз жа прынеслі келіх, а тады адзін з Чалавечкаў, які быў, пэўна, іхным каралём, напоўніў яго чырвоным віном, адпіў сам і перадаў астатнім. Джоўхі-дорыс рушыў па коле, ад аднаго да другога, і вось дайшоў да Кольхэраха, а той узяў яго ў рукі ды ўбачыў, што зроблены той келіх з разнога срэбра і прыўкраснейшы за ўсё, што ён сустракаў у свеце людзей. І ён сказаў сабе:
— Гэтыя малечы скралі, зарэзалі ды з'елі маіх кароў. А келіх, калі будзе маім, усё мне аплаціць.
Ён стаў ва ўвесь рост, сціснуў келіх памацней у руцэ, падняў яго і сказаў:
— Шох Слэнт! — так гавораць на востраве Мэн, перш чым піць.
А тады выплюхнуў усё віно на Тых Самых ды на свяцільні. У зале зрабілася цёмна, толькі праз няшчыльна закрытыя дзверы прабівалася шэрае перадранішняе святло. Не выпускаючы келіха з рук, Кольхэрах зызнуў вонкі, з трэскам зачыніў за сабою дзверы ды што духу пабег прэч.
Праз імгненне пачуўся гоман: Тыя Самыя заўважылі прапажу келіха й Кольхэраха і з раз'юшанымі крыкамі выскачылі з пагорка ды рынуліся наўздагон. Фермер, які быў ужо даволі далёка, бег хутка як ніколі ў жыцці. Ён разумеў, што калі трапіць у іхныя рукі, то літасці яму не будзе, і нёсся напрасткі праз балота, не ступаючы на каменную сцежку, бо ведаў, што ў вадзе яны злавіць яго не могуць. Зірнуўшы праз плячо, ён убачыў, што па пятах за ім імчыцца натоўп Тых Самых з яркімі факеламі. Чалавечкі размахвалі аголенымі рукамі, і скавыталі, і скуголілі:
— Кольхэрах! Кольхэрах! Ступай па камянях, не ступай у ваду!
Але ён так і бег па вадзе аж да самай касцельнай агароджы, а там ужо яны не маглі яго крануць. Калі раніцою ён зайшоў у свой кароўнік, каровы ўсе былі там, і з гэтай пары іх болей не трывожылі.
Келіх Кольхэрах аддаў у касцёл у Рушэне, і там ён стаяў, кажуць, шмат гадоў, а пасля яго перавезлі ў Лондан. І яшчэ кажуць, што з той пары фермер ніколі не выходзіў з дому пасля змяркання.
Буган касцёла святога Трыніяна
(The Buggane of St. Trinian's)
У даўнія часы прыйшлі некалькі манахаў да шырокага дзікага лугу, што паміж цёмнаю гарою Грыба ды вялікаю дарогаю, выбралі добрае месца і пачалі будаваць там касцёл святога Трыніяна. Але ж яны не падумалі пра Бугана, які жыў пад гэтаю гарою. А той Буган моцна раззлаваўся і сказаў так:
— Яны мне ні днём ні ноччу спакою не дадуць сваімі званамі, калі я ім не перашкоджу!
І, не прыдумаўшы нічога лепшага, вырашыў ён пабавіцца, зрываючы з касцёла дах.
І вось, калі касцёл дабудавалі першы раз, на наступную ж ноч пачуўся адтуль страшэнны шум, а калі ранкам тамтэйшыя жыхары прачнуліся, то ўбачылі, што дах сарваны, а дошкі й паламаныя бэлькі раскіданыя па ўсёй акрузе. Дах паправілі, хоць была гэта справа няхуткая і нялёгкая. Аж толькі праца была скончаная, як уначы паднялася віхура і знову ўсё паламала дакладна як і першы раз. Тут ужо людзі напужаліся, бо зразумелі, што гэта пэўна сам Буган, злы й магутны, робіць тую шкоду. Але хоць і баяліся, вырашылі яны ўсё ж паспрабаваць яшчэ раз, і праз пэўны час ужо трэці дах быў амаль гатовы.
А недзе за мілю ад Грыбы жыў зухаваты маленькі кравец. Лішніх грошай у яго не вадзілася, а таму ён узяў дый заклаўся, што як усё зноў паправяць, то ён не толькі прасядзіць ноч у тым касцёле, але й пашые там пару портак. Заклад быў прыняты з ахвотаю, бо людзі спадзяваліся, што калі дах пратрымаецца адну ноч, то надалей ужо Буган пакіне іх у спакоі.
У першы ж вечар пасля таго, як новы дах дарабілі, Цімаці — так звалі маленькага краўца — рушыў у касцёл. Выйшаў ён загадзя, калі толькі зазбіраліся ля загароджаў шэрыя цені, і прыхапіў з сабою тканіну, голку й ніткі, напарстак і нажніцы. Кравец смела ўвайшоў у касцёл, запаліў дзве вялікія свечкі, агледзеў будынак і пераканаўся, што ўсё спакойна. Тады зачыніў дзверы, каб ніхто не мог увайсці. Затым раскроіў тканіну, сеў, скрыжаваўшы ногі, блізу алтара, надзеў напарстак ды ўзяўся за шыццё. Не звяртаючы ўвагі на цемру, што напоўніла ўначы адзінокі касцёлак, ён згорбіўся над працаю, узброіўшыся голкаю з доўгаю ніткаю, і ягоныя пальцы жвава мільгалі ўперад і назад, кідаючы на сцены дзіўныя мітуслівыя цені. Порткі трэба было скончыць, бо інакш ён прайграў бы заклад, таму ён шыў як мага хутчэй, думаючы пра добры заробак, які абяцала яму гэтая задума.
Вецер задзьмуў мацней, і галіны дрэваў заскубліся ў вокны. Кравец асцярожна паглядзеў уверх і ўніз, агледзеўся вакол. Нічога дзіўнага яму на вочы не трапілася, а таму ён узбадзёрыўся, уцягнуў у голку новую нітку і зноў прыняўся за працу. І яшчэ раз ён хуценька пакруціў галавою, але ўбачыў толькі агеньчыкі дзвюх свечак ды непраглядную цемру за імі. Тут адвага ўжо зусім вярнулася да хлопца, і ён сказаў сабе:
— Мала што людзі пра Бугана выдумляюць, нікога тут няма!
І ў гэтую самую хвіліну зямля ўспучылася, а ў глыбіні нешта загрукатала. Грукат рабіўся ўсё мацнейшым, і Цімаці адарваў вочы ад шыцця. Раптам падлога перад ім праламалася, і з дзіркі пачала высоўвацца агромністая галава. Была яна пакрытая грываю шорсткіх чорных валасоў, вочы гарэлі як паходні, а ў пашчы блішчэлі вострыя іклы. Калі галава цалкам вылезла з пралому, вочы люта ўтаропіліся ў Ціма, пачварная чырвоная пашча разявілася, і жудасны голас прамовіў:
— Ты, нягоднік, што ты тут робіш?
Але Цім не звярнуў на гэта ўвагі, а толькі пачаў шыць яшчэ хутчэй, бо ведаў, што часу ў яго мала.
— Ці бачыш маю вялізную галаву? — праскавытаў Буган.
— Бачу, бачу! — кпліва адказаў Цім.
З зямлі паказаліся шырачэзныя плечы, а за імі — тоўстая ручышча, і пачвара патрэсла велізарным кулаком ля самага краўцовага твару.
— Ці бачыш мае даўгія рукі? — прароў голас.
— Бачу, бачу! — смела адказаў Цім, спыніў працу, зняў нагар з адной са свечак і шпурнуў яго ў злосны Буганаў твар. А тады працягнуў сабе шыць як нічога ніякага.
Буган усё падымаўся й падымаўся з пралому, і вось амаль ужо ўвесь ён, жахлівы, чорны бы сажа і зморшчаны бы кавальскі мех, узвышаўся перад краўцом.
— Ці бачыш маё агромністае тулава? — прараўло страшыдла, злоснае, што чалавек яго не пужаецца.
— Бачу, бачу! — адказаў кравец, а сам шыў ды шыў з усіх сілаў.
— Ці бачыш мае вострыя кіпці? — рыкнуў Буган яшчэ злейшым голасам.
— Бачу, бачу! — зноўку адказаў маленькі кравец, не адрываючы вачэй ад шыцця.
— Ці бачыш маё раздвоенае капыта? — грымнуў Буган, падняўшы з дзіркі нагу ды тупнуўшы ёю так, што сцены здрыгануліся.
— Бачу, бачу! — па-ранейшаму адгукнуўся маленькі кравец, робячы вялікія шыўкі.
Падняўшы другую нагу, Буган раз'юшана праскавытаў:
— Ці бачыш мае моцныя лапы, мае касцістыя пальцы, мае цяжкія кулакі, мае...
Але не паспеў ён вымавіць яшчэ слова ці зрабіць крок, як маленькі кравец ускочыў на ногі ды зрабіў два апошнія шыўкі. Порткі былі ўрэшце гатовыя, і ён адным махам зызнуў у найбліжэйшае акно. І толькі хлопец апынуўся вонкі, як новы дах касцёла са страшным трэскам абрынуўся. Цім ажно падскочыў, ды так спрытна, як ніколі шчэ ў жыцці не скакаў. Пад жудасны рогат Бугана за спінаю ён прыпусціўся наўцёкі па дарозе на Дуглас з порткамі падпахаю, пачвара ж не адставала ні на крок. Кравец бег да касцёла Мэроўн, што стаяў непадалёк, бо ведаў, што на цвінтары будзе ў бяспецы. Хутчэй ды хутчэй, і вось ён апынуўся ля сцяны, пераскочыў яе, бы заяц, якога цкуюць сабакамі, і ўпаў стомлены ў траву ў цені касцёла, куды Буган не меў моцы прайсці.
І так ашалела са злосці страшыдла, што схапіла сябе лапамі за галаву, адарвала яе й шпурнула за сцяну ў краўца. Галава разляцелася ў кавалкі ля самых ног Ціма, і так згінуў той Буган, і болей яго ніколі ніхто не бачыў і не чуў аб ім. Дзіўна, але краўца зусім не параніла, і ён выйграў заклад, бо ніхто не стаў бурчаць на некалькі доўгіх шыўкоў у тых портках.
Што да касцёла святога Трыніяна, то не было яму з таго дня іншае назвы, як толькі Кійл Врышт, Развалены Касцёл, бо дах ужо болей не паправілі. Так і стаяць шэрыя руіны на зялёным лузе ў цені гары Грыба, дзе можна іх убачыць і да сёння. [3]
Ведуноў палац
(The Wizard's Palace)
Шмат стагоддзяў таму стаяў дзівосны палац на гары, што ўзвышалася над морам. Прыўкрасны, як мроя, быў ён збудаваны з каляровага бліскучага мармуру, а высокая брама ззяла золатам.
Жыў там магутны Вядун, які стварыў гэты палац варажбою. Ягоная нянавісць да людзей была не слабейшая за ягоныя чары, і нікому не дазвалялася набліжацца да гэтага месца, апроч прыслужнікаў Ведуна, злых духаў. А хто насмельваўся падысці паглядзець на палац, альбо спытаць там працы, альбо папрасіць міласціны, той знікаў без следу. Колькі ні шукалі пасля сябры такога нешчасліўца, усё марна. Хутка папаўзлі чуткі, што некаторыя між каменнымі глыбамі вакол палаца — гэта людзі, якія хадзілі да той гары й не вярнуліся. Гэта Вядун, казалі ўсе, злавіў тых небаракаў ды абярнуў іх у шэры камень. Праз некаторы час Ведуна баяўся ўжо ўвесь востраў, і ніхто не адважваўся падысці да палаца бліжэй чым на некалькі міляў. Жыхары таго берага пакінулі дамы, і ўсё наваколле спусцела ды заняпала.
Так цягнулася тры гады, пакуль у тыя мясціны не завітаў выпадкам адзін жабрак, які вандраваў ад вёскі да вёскі і нічога не чуў пра Ведуна. Дарога прывяла яго блізка да Ведуновай гары, і са здзіўленнем ён убачыў, што ўсё вакол маўклівае ды запусцелае. Ён спадзяваўся, як і паўсюль, знайсці ежу, начлег ды цёплае слова, але дамы ляжалі ў руінах, а ветлыя вяскоўцы ўсе збеглі з гэтага краю. А дзе знайсці сена ці саломы, на якіх так мякка спіцца ў пуні? Камяні ды пустазелле запаланілі пакінутыя палі. Ужо сцямнела, а жабрак усё йшоў ды йшоў, але нідзе не знаходзіў прытулку і не ведаў, дзе спыніцца.
— Благая ноч, — сказаў ён сабе, — але ж лепей ісці наперад, чым назад — на знаёмым шляху бяды не будзе, што ўдзень, што ўначы.
Ён ішоў старою дарогаю праз гару, спяваючы пра Кольхэраха Рэбі, [4] каб было весялей, і праз некаторы час убачыў удалечыні святло. Яно рабілася ўсё ярчэйшым і ярчэйшым, і вось жабрак апынуўся перад вялізным палацам, і ўсе вокны ў тым палацы ззялі. Песня засела ў падарожніка ў горле.
— Маці родная, дзе ж гэта я? Што за страшны агромністы дом? — сказаў ён сабе. — Адкуль ён тут узяўся? Ніколі не было такога ў гэтым дзікім месцы. Куды ж гэта я трапіў?
Ён пачаў прабірацца да дзвярэй, абыходзячы вялікія камяні, што ляжалі вакол, нібы заварожаныя людзі.
— Вось паклясціся гатовы, — прамармытаў жабрак, спатыкнуўшыся аб адзін з валуноў, — што гэта карантышка Нэдзі Хом, які знік немаведама куды, адно што каменны.
Вялікія дзверы былі зачыненыя. Зазірнуўшы ў акно, вандроўнік убачыў стол, а на ім накрытую вячэру, але аніводнае жывое душы. Быў ён дужа галодны ды стомлены, але ж пабаяўся пагрукацца ў дзверы такога важнага палаца.
— Не, гэта не для нашага брата дом, — прамармытаў ён.
Прысеўшы на адну з мармуровых лаваў, жабрак сказаў:
— Вось тут і лягу да раніцы. Ох і благая ж выпала ноч!
У той дзень у апошнім мястэчку, якое ён праходзіў, яму далі хлеба й мяса. Цяпер ён вырашыў пад'есці, раскрыў торбачку і дастаў свой пасілак, а тады выцягнуў з кішэні папяровы скрутачак з соллю. Калі ж ён разгарнуў паперу, некалькі драбінак солі выпала на зямлю. І адразу з глыбіняў гары пачуўся страшны рокат, з усіх бакоў наляцелі свежыя вятры, заблішчэлі ў нябёсах маланкі, прагрукатаў гром, і зямля скаланулася пад нагамі. І жабрак адчуў, што вакол яго вялікі натоўп, хоць нікога й не было бачна. У тое ж імгненне палац разляцеўся на сотню тысяч кавалкаў і растаяў у паветры. Вандроўнік стаяў на вялікай пустой гары, і ў шэрых ранішніх прыцемках не было бачна ані следу палаца.
Ён укленчыў ды ўзнёс падзяку за выратаванне, а тады пабег да наступнай вёскі і расказаў там усё, што бачыў, і дужа радаваліся людзі, што той Вядун згінуў.
____________________________________________________________________
[1] Тыя Самыя (Themselves) — так на востраве Мэн часам называюць чароўных істотаў, пазбягаючы згадваць іх наўпрост.
[2] Cолэхан, каўры — мэнскія стравы з аўсянай мукі.
[3] …дзе іх можна ўбачыць і да сёння — руіны касцёла св. Трыніяна сапраўды можна ўбачыць у парафіі Мэроўн. Гісторыкі, праўда, кажуць, што пабудаваная яна была ў XII стагоддзі, перабудаваная ў XIV, а заняпала толькі ў XVII ст.
[4] …спяваючы пра Кольхэраха Рэбі — спяваў ён, праўдападобна, мэнскую народную песню “Авечкі пад снегам” — пра пастуха, які згубіў авечак.
