Падсвечнiк
(Svecturis)
> Паэма
I
Лясны жыхар, асаматнёны,
Я травамi наскрозь прапах.
I пелiкан там жыў зялёны,
Як подых – далiкатны птах.
Я жыў – не дбаў, без мудрагошчаў
Сярод пячор i тайных нор,
Выпойваў птаства я з прыгоршчаў,
Звяроў склікаў я на падкорм.
Падножна сам жыў, еў дасхочу,
Паiўся з каменя расой,
I спаў з казуляй побач ноччу –
Iмгла ахутвала наш сон.
Пад ногi слалася бяроста,
Я строiўся – ў лiсцвяны май,
I кожны пах даваўся проста –
Пакволі ноздры, паўдыхай.
Я жыў. I залаты мой кубак,
Па бераг поўны шчасцем, пiў.
I вецер цалаваў у губы
I ўсе балячкi мне гаiў.
Ды ў галаве паспела дзiва –
Як распусцiўся куст гваздзiк,
I стала скрушлiва, тужлiва,
I ад усмешкi рот адвык.
Як шнар зарубцаванай раны,
Ў сабе я стаў шчаслiвы зноў.
Бяскрай жыцця мне дараваны
Вялiкiм розумам асноў.
Так я бясконца цьмеў у высях,
Блiшчаў, як з бронзы лiты бог.
Схiлiўся вечар, зорны высеў
I край нябёс прыпаў да ног.
Угледзеў доўгі час у сконе,
Жыцця распад i крутаверць,
Як ліжа звер табе далонi,
Перш чым пайсцi наверх у смерць.
I што ў бясконцасцi, у высях
Нiшто не гiне ў часе тым,
Усё мяняецца, каб збыўся
Я ў iм вялiкiм цi малым.
Згалеў, здакучыўся, патух мой
Жыццёвы час, прыйшла пара,
Пакрыўся твар лупiнай жухлай,
На сэрцы высахлым – кара.
У кожнай ночы чую: морак,
З дрэў лiсце падае, гнiе.
Сцiскае песня птушкам горла,
I зыб па сажалцы снуе.
Мяне бярэ салодкi шолам,
Так п'яна ходзiць галава,
Зямля мне стала цёплым ротам,
Так прагна хоча цалаваць.
Я ж думаю: а што ў iстоце
Ёсць iснае – жыццё цi смерць?
А голас з-за плячэй: – Пастойце!
Яно ратунак вам i цвердзь!ІІ
I вось iдзеш ты: ноч, прадонне,
Лунаеш iскрай залатой.
Плывуць, як сон, твае далонi.
На сонцы нiмб над галавой.
З тваiх слядоў зляцелi птушкi,
Ручай пацёк, разлiўся стаў.
Твой подых долу горы зрушыў.
І кашаль смерцi ўсмешкай стаў.
Прыйшла ты – ранняе свiтанне.
Прастора ў сяйве залатым
Трымцела сарнаю, дыханне
Палала клёнам залатым.
З блакiтна-жоўтых зорак – строi.
Нiбыта Млечны Шлях – твой стан.
Я задрыжаў, як промень мроi,
I моўчкi на каленi стаў.
Усё блiжэй, блiжэй iдзеш ты –
Як сена, зжухла ўсё наўкол.
I час, збянтэжаны дарэшты,
Разлiў мяне, як малако.
Я зразумеў: былое – гiдка,
Асуджана – тхаром смярдзець.
Бо цi ж гару ўтрымае нiтка?
I чым я пераважу смерць?
Сказала ты – (цiшэй, ласкавей
Бясконцасць гутарыць з крылом):
– Я тут, паэце, каб па праве
Бяссмерце да цябе прыйшло.
Узвышу я цябе над нiцым,
Ты будзеш, як падсвечнiк мой,
Праменнем сонечным свяцiцца,
Лунаць у небе над зямлёй.
Ступаў ты па зямлi прыгожа,
Пяшчотна клаўся мяккi крок,
Як лёгкi шолах рызы божай,
Як ружы райскае расток.
Вазьмi мяне, нясi па свеце,
Бо я твой зніч, са мной гары:
– Не рвi агонь пунсовы, вецер,
У змроку дай палаць зары.
I цела залатое стала.
Мая вiльготная далонь,
Што далiкатна свечку брала,
Ёй аддала цяпло й агонь.
Вярнулася ты горда ў хорам,
Адкуль назад няма хады.
Ў пахучай ночы за пячорай
Ззяў клён пажарам залатым.
На п'едэстале тым высокiм
Мяне спавiў зялёны шоўк,
А як закончылiся скокi
I кожны госць удаль сышоў,
Салодкi муж iшоў з табою,
А я, узнесены ўгару,
I толькi свечачка са мною,–
Я ўвесь пажадлiва гару.
– Ты мой! – усмешлiва сказала
З п'янючым галавы кiўком,
Дыхнула холадам i палам –
I рот прыкрыла гваздзiком.
Спярша прыпаў ён на каленi,
Схапiў i ярасна прынiк.
I сцiснуў, быццам кветку ў жменi,
Аглушана-свядомы ўмiг.
Такая злосць апанавала
Праз гэты нечаканы шок –
Нiшто цяпер не замiнала,
Я скiнуў прэч зялёны шоўк.
Успыхнуў жарам я ў хвiлiну,
З глыбiнь крывёю ўспалымнеў,
I распалiў агонь мужчыну
Ўва мне мацней, палiў мой гнеў.
Твой ложак, ружамi спавiты,
Духмяна водарыць пасцель,
I ўбачыўшы, што ты адкрыта
Пяшчотам, я аж звар'яцеў.
Сляпыя ў логве звераняты.
Глушэе паляўнiчы рог.
Са сховаў праз густыя шаты
Я ўсё, шалёны, бачыць мог.
Мужчыну, што табой валодаў,–
О мука, полымя, астынь! –
Ён пiў з крынiцы асалодаў,
Не стала моцы крыкнуць: – Згiнь!
Ты мне назначана за тое,
Што я нашу свой вечны боль,
Што кроiць сэрца залатое
Мая халодная далонь.
Чым супраць бога i закону
Падсвечнiк можа памагчы? –
Ён кантам вострым i разьбёным
Разбiць умее, затаўчы.
– Далоў агонь! – I я звысока,
Згары, дзе мой прытул завiс,
Як з паднябесся стрункi сокал,
Маланкай высмалiў унiз.
Упаў. I ў галаву з размаху!
Так сокал злёту птушку б'е, –
Рассыпаўся ён пер'ем птаха;
Падсвечнiк мне: – Не руш яе!
Жахлiвы крык яе... Над ранкам
Прыбралi слугi ўсё. Ўзялi
Астылы труп яе каханка,
Шнурком увязаны ў кiлiм.
Мiнула ноч сляпая скора,
Залоцiць сонца маслам даль –
Кiлiм глынулi прорвы мора –
Я кiнуты на волю хваль.
Франсуа Віён
(Fransua Vijons)
Расказ пра каханне і дружбу
Дружа Франсуа! У цемры ночы
На вежы звон дванаццаць б’е гадзін;
На мосце я, прагледзеўшы ўсе вочы,
Стаю, цябе чакаючы, адзін.
Прыйдзі хутчэй, вазьмі свой меч і кубак,
Табе паведаю сваю бяду. –
Вятрэц даносіць голас твой: – Галуба,
Ужо іду.
Б’е глуха тры, ў няпрогляднай пустэчы
Над галавою бездань. У руцэ
Заціснуўшы кульбаку, ля парэнчы
Стаю. Вада булькоча у рацэ.
І толькі што куранты адгучалі,
Узнікла постаць з немай чарнаты,
Нібы з паветра выявілі горы, –
І кубак з ім, і меч. – Мой дружа, ты!
Як вугаль, чорны ўвесь, акрыты
Плашчом начным да ног, як тая здань,
І толькі паліць позіркам, нібыта
Наскрозь пранізвае твой твар і стан.
Наструнены, як хвост у дзікай кошкі,
Гатовы на атаку, на адпор,
У кожным слове быў салодкі й горкі,
Далёкі й блізкі, як мігценне зор.
Як салавей начны, язык хмяльны ягоны,
І смех, як смерч шалёны, ў ім гудзеў,
Як смерць, няўхільны быў ён і раптоўны,
Бо ні пачатку, ні канца не меў.
Часцінка сонца ён ці з пекла зброднік?
Шумела кроў у ім, як вечны бор.
Ён кіраваўся розумам гасподнім,
А ў дзёрзкасці яму за брата – чорт!
Стаіць. Усмешкаю у страх мой меціць.
Рукою рэзка шаблю з похваў – ззек! –
Канцом ляза стрыкнуўшы з неба месяц,
Яго ў далоні напалам рассек.
– Бяры і еж. Як дружбы палавіну
Прымі, на пабрацімства па крыві.
Чым паслужыць? За сябра шаблю выму,
І песняй удружу тваёй любві! –
І зноў смяецца. Есць кавалак, чутка
Чакаючы маіх таемных слоў.
Ды што зламаная раскажа дудка? –
Мне як язык раптоўна адняло.
Я ўнурана стаю, у горле прыкра.
Шпурляе ноч у прорву зорны гнеў.
Мой друг затоеным у сэрцы крыкам
Прарваўся раптам, грозна загрымеў.
– Калі б не быў ты ворванню такою,
Што згідзіць кату пэцкацца, – павер,
Пасек бы шабляй я, сваёй рукою,
Цябе цяпер. –
Нагнуўся ён і, кубкам зачарпнуўшы,
Парослай бросняю рачной вады,
У твар мне выплюхнуў смурод – аж вушы
Ад сораму гараць і ад жуды.
– Хадзем, – сказаў, – я ведаю, што трэба:
Паказвай мне акно ў яе жытло, –
На неба ўзлезу, што там тое дрэва.
З тваёй адвагі выйдзе памяло.
Ты, бачу, слабаваты у каленках, –
Тым часам там яна адным-адна:
Я не дазволю, каб твая паненка
Чакала марна давідна.
Давай мне вопратку. А нораў труса
Пакінь сабе. Мне толькі вобраз дай. –
І я пакорліва яму здаюся:
А гарам хай гарыць яно ўсё, хай!
А свет жыве ў сваім бясконцым сненні.
Імгненні порстка мчацца самахоць.
Я ўвесь трымчу: на мост кладуцца цені,
Я ўсё аддам: свой гонар, дух і плоць.
Ідзем удвух. Удвух? – Якое двое,
Калі я ззаду – дужа слабкі цуг.
Няма ні звання тут мяне, затое
Ступае з прагаю пакепнік-друг.
Акно каханай. Ён у змроку тоне.
Як пах, як бог, растаў у тым акне.
Час убівае мне хвіліны ў скроні.
У зайздрасці гару, як на ражне.
Мне слепіць вочы бляск з акна каморкі –
Бо нават камень пад разцом – і ён
Выспеўвае шчасліва боль твой горкі,
І мне карціць, няўдальцу, да акон.
Чакаю. Што мне боль твой, камень! Млосна.
Што вечнасць мне, калі і тут я – шлак.
Чакаю. Душна. Дыхаць невыносна.
Над галавою неба, як кулак.
Даволі! Хай няздара я, хай дурань,
Але ж цярпенню ёсць свая мяжа.
Я – ў дзверы. Ні душы... Адно каптурык
На ложку, як апошні смех, ляжаў.
Куды ўцяклі? Маўчаць нямыя сцены.
Яны смяюцца. Стогн. Адчай. І млосць.
І раптам бачу зрокам чарадзейным,
Хто гаспадар тут, хто нязваны госць!
Адкуль узяўся нож? Каптур дзявочы –
На сечку дробную. Я стрымгалоў
Кідаюся спытацца праўды ў вочы:
Куды ўцяклі? Нажу падайце кроў!
Лячу, і ўсё ляціць. А не ўцячэце!
Нішто! Не ўкрые іх ніякі змрок!
– Не стрыкай крапівой, калючы вецер,
Не звернеш ты мяне з дарогі ўбок!
Ага, карчма, над уваходам певень
Бляшаны. Тут яны. І я – ў карчму.
Яны! Хоць нож мой п’яны – але пэвен!
Дастань да сэрца – не бяда яму!
Калю імгненна, слепа, ненажэрна,
Як бык. Кароткі крык. Кароткі ўдар.
Ачуўся. Божа!.. Скура з жаху сшэрхла –
Забіты мною падае карчмар.
Як гэта так? Што мне рабіць? Хавацца?
Змахнуўшы кубкі, міскі са стала,
Пад ногі ўтрупянелым пагулянцам,
Крычыць насмешнік едкі Франсуа:
– Калі б не быў ты ворванню такою,
Што згідзіць кату пэцкацца – павер,
Пасек бы шабляй я, сваёй рукою,
Цябе цяпер. –
Рагоча звонка. Любіць смех і кпіны.
Віно ракою, ім усё адно.
Што ім натоўп, яны яму не вінны,
Яны шчаслівыя і п’юць віно.
– Эй, прэч назад! Не рушце! Стойце, слугі!
Паслухайце, вось так было: – крычыць, –
Я закалоў гаспадара, заслугі
Ягонай тут няма, ён ні пры чым!
На стол ускочыў, зброяй грозна бразнуў,
Натоўп знямеў, як быццам грымнуў гром.
З усмешкай сонечнай: – Пусціце блазна,
Калі не хочаце ісці за карчмаром! –
Натоўп раздаўся. Ногі падкасіла
Нянавісць, ганьба, я ісці не мог.
Разбіты сорамам, упаў без сілы
Туды, у цемру, за парог.
Перакладзена з выдання: Caks A. Izlase. 1, sejums.– Riga: Latvijas Valsts
Izdevnieciba, 1961.– 422 lpp.
Зборнік Чака “Плача ў вокны туман...” выкладзены на сайцеkamunikat.org
