“Як люды ны возьмуть, то былянэ возьмуць”, — пакепліваюць навасёлкаўцы з бялянаў — жыхароў суседняй вёскі Бельск (словамі гэтымі падбадзёрваюць дзяўчыну, якую ніхто не бярэ замуж). І адна справа спрадвечнае і паўсюднае супрацьстаянне суседніх вёсак (ну дзе гэтым не грашаць), і зусім іншая — тое, што “людям”-навасёлкаўцам бяляне проціпастаўляюцца найперш праз асаблівасці іхнай гаворкі — бяляне не окаюць. Там дзе ў навасёлкаўцаў “ходыты”, у бялян — “худыты”, заместа “вода” яны гавораць “вуда”, а заместа “конь” — “кунь”. Дакладней, “хоудыты”, “воуда”, “коунь” — старонняе вуха лёгка вылучае дыфтангічнае [оу]. Не прапусцяць навасёлкаўцы пажартаваць і з лелікаўскага “таба-мана” (заместа звыклага “тэбэ-мэнэ”). “Я на жебу наступыв — жеба чевкнула”, — ахарактарызуюць хабовіцкую вымову. Што і казаць, любяць у Навасёлках паразважаць над моўнымі з'явамі, так не падобнымі да мясцовай гаворкі.
“Ну й смыялыся мы з того цякання, — расказвае дзед пра тое, як пасля вайны беларусы з усходу прыходзілі ў іхную мясцовасць, каб набыць цялушку. — Прыйшлы й пытають, в кого тут е “цялушка”. А нам смішно, в нас жэ ж так ны кажуть — “цялушка”. В нас — корова, тэлушка. А то — цялушка”. Расказваючы, дзед смачна пасмейваецца, але па-добраму так, незласліва, з асаблівай смакатой акцэнтуючы гэтае нетутэйшае слова “цялушка”. “Дык там на Могылёвшчыні всё “палядзела” й “палядзела”. То так вжэ “г” ны выговорвають, шо почті шо “паляцела” получаецця. Куды “паляцела”, шо “паляцела”. В нас гэть іначэй говорать — “подывылася”, — дзеліцца лінгвістычнымі назіраннямі, здабытымі падчас побыту на Магілёўшчыне, цётка Наташа.
Адмоўным, аднак, стаўленне палешукоў да беларускай мовы ніяк не назавеш. Больш за тое, думаю, не памылюся, зазначыўшы, што для немалой часткі палешукоў (асабліва тых, якія па тэрыторыі Беларусі ніколі не ездзілі далей за Баранавічы) беларуская мова ўспрымаецца як мова паўсядзённых зносінаў, якой, уласна, там, за Баранавічамі, і карыстаюцца. “Прывыкла ты вжэ там по-білоруску говорыты, в Мінску ж всі по-білоруску говорать, то вжэ і в нас ты ны можэш пэрэстроітыся”, — неаднойчы тлумачылі-каментавалі маё карыстанне беларускай мовай знаёмыя палешукі. Я, прызнацца, актыўна ківала галавой, згаджаючыся з такім тлумачэннем: не надта хацелася разбураць гэты даволі аптымістычны для беларускай мовы міф.
Незнаёмыя ж палешукі, чуючы з маіх вуснаў беларускую мову і не ведаючы, што перад імі такая ж паляшучка, як і яны, адразу вызначалі мяне як чужую, прыезджую, нярэдка пры гэтым акрэсліваючы маё паходжанне Пружаншчынай. “То ты до нашых Новосілок йідэш? — пытаецца ў мяне незнаёмая жанчына, з якой я папярэдне перакінулася некалькімі словамі па-беларуску. — У гості?” — “Да бацькоў еду”. — “До батьків? То ты шэ мо одсіля, з нашых Новосілок?” — “Ну. А што такое?” — “Говорыш ты ны по-нашому. Я одразу подумала, шо ты дэся з-за Пружан прыйіхала... Точно з нашых Новосілок? Отыхово — шо за Кобрынем?” — на ўсялякі выпадак ўдакладняе старая, ніяк не могучы паверыць, што яе суразмоўца родам з Кобрыншчыны.
Палессе — ці не адзіны беларускі рэгіён, дзе беларускамоўнасць — прыкмета не “апазіцыйнасці”, “свядомасці”, “інтэлігентнасці”, “адукаванасці” (што даволі характэрна для Мінска), але найперш прыналежнасці тэрытарыяльнай: там, дзесьці за Баранавічамі альбо за Пружанамі, гавораць ужо іначай — па-беларуску. Сваю ж гаворку палешукі акрэсліваюць як “месная” (“говорыты по-месному”), “нашая” (“говорыты по-нашому”), “своя” (“говорыты по-своёму”).
“Сама пошчытай, — хваліцца дзед, — я знаю ажно пьять мов”. Памалу загібаючы пальцы, паважным голасам дадае: “Наша, месная — то раз, білоруска — два, руска — тры. А шчэ польска (то ж і под полякамы жыв, і до польскыйі школы ходыв) — штыры, ну і украіньска — пьять (шо тут тая Украіна — блызынько)”. Маё філалагічнае вуха хуценька адзначае, што мясцовая гаворка ў дзедавай свядомасці стаіць адасоблена і ад украінскай, і ад беларускай, і ад польскай. Адрознасць “сваёй мовы” ад пералічаных нярэдка прасочваецца ў аповедах аднавяскоўцаў аб мінулых часах. Яны не без злосці згадаюць, як “пад Польшчай” атрымлівалі ад настаўнікаў лінейкай па руках за карыстанне “сваёй мовай” у краме, на вуліцы, у розных грамадскіх месцах. Ужо крыху пасмейваючыся, раскажуць, як вучыліся вымаўляць беларускае “ў”, калі пасля трыццаць дзявятага году заместа польскай у іхных школах пачала выкладацца беларуская: “Ну й смыялыся мы з того “ў” — “воўк”. В нас жэ ж — вовк. А научытелька нас всё учыть — воўк, воўк”. Тыя з палешукоў, што хадзілі ў школу падчас вайны, прыгадаюць, як вучылі яшчэ адну новую мову — украінскую.
Рускай не ведалі ўвогуле. Неаднаразова даводзілася чуць мясцовую гісторыю пра жаўнера, які ў вайну, заскочыўшы да адной з нашых кабет і папрасіўшы ў яе “брюкі”, атрымаў заместа іх дзве бруквіны — старая доўга не магла ўцяміць, што менавіта мае прынесці.
Затое цяперака руская мова апалешваецца напоўніцу. Фактычна спрэс рускамоўнае тэлебачанне, радыё, перыёдыка, шыльды, абгорткі тавараў робяць сваю справу: “Возьмы но на шыфанеры тую гэлю. Вона добрэ одмывае шыбы”; “Дай но мні того конфета попробоваты”; “Ну — то поздравляю!”; “Будэмо прошчатыся”; “Всё кажуть, шо добра тая моюшчаяся бумага. А вона ныць ны добра. Однакова як і нымоюшчаяся”; «А продавшчыця вжэ бачыть, шо якаяся ныгородская прыйіхала — “Курткы дорогыйі, по два мільёны”, — кажэ. Вжэ так прыдупрыждае. — А я йій: “Всёго-но!..” — дай но, думаю, тожэ попрыкалуюся”. Паціху змяняецца лексічны склад гаворкі: побач з “цукерком” з'яўляецца “конфет”, “патэльняй” — “сковородка”, “шкарпэткамы” — “носкы”, “слоіком” — “банька”, “лыжком” — “кровать”. Што і казаць: мова майго дзеда, бацькі і мая розняцца, ужо хаця б з тае прычыны, што заместа “жыдыкы” я верагодней за ўсё скажу “барховці”. І калі найбліжэйшым часам нічога кардынальна не зменіцца (палеская грамадская і культурная прасторы і надалей будуць напаўняцца пераважна рускамоўным зместам), то ужо праз колькі гадоў лексічны запас рускай мовы можа моцна “ўзбагаціць” заходнепалескую гаворку.
Радуе хіба адно: палешукі — моцныя традыцыяналісты. Зберагчы “свою мову”, “говорыты так, як мій батько говорыв”, вымаўляць [о], у той час як у суседняй вёсцы, усяго за пяць кіламетраў, гавораць [у], палешукам дапамаглі не толькі паўсюдная вада з непраходнымі балотамі, але і трывалая традыцыя: дэся — говоры собі як хочэш, а вдома, зробы ласку — говоры по-людзьку.
Вось і ты, яшчэ змалку засвоіўшы гэты нідзе не прапісаны закон аб мовах, адно толькі пераступіўшы парог бацькоўскае хаты, забываешся на ўсе іншыя мовы. І гаворыш “по-своёму”, пачуваючыся па-сапраўднаму сабой. Радуешся, як найвялікшай узнагародзе, заўвагам знаёмых-суседзяў: “Шось ты, Аню, вжэ якый год у Міньску жывэш, а по-руску говорыты так і ны навчылася. Гэнчый, бувае, місяць в городі пожывэ, то вжэ так научыццьця по-городскому говорыты, шо ны подыходь — одозватыся страшно. Молодец, шо ны загордылася!” — “Трэба, як кажуть, попрошчэ буты”, — аджартуешся, адчуваючы страшэнную гордасць за гэты край і гэтых людзей, для якіх прынцып “жыты і робыты, як воно колыся робылося” пакуль не зрабіўся пустым гукам.
© Ганна Міхальчук, 2011
