Мадэмуазэль Сэгрэ
Гэта пачалося больш як дзесяць гадоў таму і ўсё яшчэ не скончылася, бо я бачу, калі хачу, рэчы і людзей таго часу. Я адчуваю нават іхную кансістэнцыю і чую тагачасны шум ды галасы. Гэтыя ўспаміны надакучваюць мне, што мухі, якіх адганяеш і якія зноў і зноў сядаюць на твар ці рукі.
Калі памерла Луіза Ансэлет, я ўжо не кахаў яе. Пяшчота гэтае жанчыны вось ужо год сцякала па мне, не закранаючы мяне самога, як вада па плашчы. Мая нелюбоў, якую я не хацеў паказваць, час ад часу раптоўна выяўлялася нашымі сябрамі, даючы ім, я ўпэўнены, нагоду для размоваў, пра змест якіх я здагадваўся не чуючы іх, як здагадваешся, не бачачы, аб тым, што памерла зусім яшчэ маладая дзяўчына, калі прамінаеш дом нябожчыка, уваход у які аздоблены белай драпіроўкаю.
За месяц да смерці Луізы я казаў, што яна хутка памрэ, што жыць ёй засталося тыдні тры, а то і ўсяго толькі два, што яна адыдзе ў найбліжэйшую сераду, не, заўтра. Словы гэтыя прымаліся за жарт, бо Луіза пачувалася добра і — што тут дзіўнага ў яе ўзросце? — была да таго ж вясёлая і жыццярадасная.
Але веданне маё было абгрунтаванае: мне быў добра вядомы дзень яе смерці, і памерла Луіза ў названы мною дзень.
Яна памерла раптоўна, і прычына яе смерці не стала загадкаю для дактароў. Аднак я не мог перашкодзіць маім сябрам падазраваць мяне ў тым, што я здзейсніў злачынства. Іхныя пытанні абвівалі мяне, усе роўна як змеі, са свістам...
Мае пакуты таго часу, я адчуваю вас ізноў...
***
За месяц да смерці Луізы мы выйшлі разам пагуляць, было гэта ў суботу. Мы моўчкі брылі па горадзе, і — згадваю — я глядзеў на нашыя злітыя цені.
На вуліцы Франк-Буржуа мы спыніліся перад крамаю, на шыльдзе якой можна было прачытаць: “Тавары з гары набожнасці”. Цераз шкло вітрыны было відаць самыя розныя вырабы. Увесь свет і ўсе эпохі былі пастаўшчыкамі гэтае крамы, дзе біжутэрыя, сукні, карціны, бронзавыя статуэткі, забаўкі суседнічалі адны з аднымі, як мёртвыя суседнічаюць на могілках. Я меланхалічна ўчытваўся ў гэты кароткі гістарычны нарыс, як раптам Луіза папрасіла мяне купіць забаўку, што ёй спадабалася. Мы ўвайшлі ў краму. Адчыніўшы зашклёныя дзверы, я прачытаў на іх напісанае белымі літарамі імя: “Давід Бакар” — і ўбачыў, што, раптам раздзяліўшыся, нашыя цені ўвайшлі ўслед за намі.
Давід Бакар сядзеў за прылаўкам. Ён сказаў нам узяць забаўку з вітрыны, а калі я памкнуўся заплаціць, адказаў, што ў яго няма рэшты і што мне трэба размяняць грошы дзе-небудзь па суседстве. Я зразумеў, што чалавек гэты не хацеў працаваць у дзень шабату; калі, вярнуўшыся, я заплаціў належныя грошы, яны так і засталіся ляжаць на прылаўку.
— Які добры сёння дзень! — сказаў нам Бакар. — У суботу заўсёды сонечна. А яшчэ ў гэты дзень лепей за ўсё разглядаць цені. Кожная субота нагадвае мне адну з найярчэйшых за ўсё маё доўгае жыццё пясчынак быцця. Прыгожы ўспамін — быць самім выпадкам! У хрысціян няма такіх згадак маленства!..
Я нарадзіўся ў Рыме, а ў Парыжы жыву толькі з дваццаці пяці гадоў.
Вы ведаеце, што ў Рыме кожную суботу разыгрываюць латарэю на П'яца Рыпета і што права вызначыць шчасныя нумары даецца габрэйскаму дзіцёнку, прыгожаму з твару і з кучаравымі валасамі?
Аднойчы яно было дадзена мне. Прывяла мяне маці, яна была вельмі прыгожая. Тады, стоячы пасярод плошчы, я быў самім выпадкам. З тае пары я аніводнага разу не бачыў, каб так багата людзей глядзела на мяне з хваляваннем чакання. Потым гэтыя вочы зіхацелі то злосцю, то радасцю. Адны паказвалі мне свае кулакі, іншыя называлі мяне Ісусам, пасхальным анёлам, збавіцелем альбо іншымі годнымі хрысціянскімі імёнамі.
І я выразна згадваю чалавека ў рэдынгоце і без капелюша — чалавек гэты стаяў у першым радзе. Ён здаваўся сумным, прыгнечаным, і ў той час, як людзі разыходзіліся, я ўбачыў — дзень быў сонечны, — што ў гэтага чалавека няма ценю. Ён хутка, употайкі, дастаў з кішэні рэвальвер і стрэліў сабе ў рот.
Жахаючыся, я глядзеў, як людзі нясуць труп, потым пачаў шукаць маці, але не знайшоў і вярнуўся дамоў адзін. Маці ў гэты дзень дамоў так і не прыйшла.
Назаўтра яна вярнулася, і бацька пачаў закідваць яе папрокамі, якія і я, і мае сёстры лічылі заслужанымі. Але ён адра¬зу ж змоўк, калі маці з болем у голасе сказала яму некалькі словаў — я іх не зразумеў.
Увечары да нас прыйшоў дзядзька Пенса, рабін, ён дужа сердаваў на маіх бацькоў за тое, што яны дазволілі мне ўдзельнічаць у латарэі. “Я бачыў Давіда, — сказаў дзядзька, — ён быў падобны да залатога цялка, якому пакланяліся нашыя настаўнікі ў адсутнасць Майсея. Я пачакаў крыху, да тае пары, пакуль тыя, што выйгралі, не пачалі танцаваць вакол Давіда”. I ягоныя кпіны змяшаліся з цытатамі з Майманіда [1] і Талмуда.
***
Я прапанаваў Бакару сігару, але ён адмовіўся, спаслаўшыся на шабат.
***
— Я пачуваюся блага, — сказаў Бакар. — Перад тым як пайсці, пакіньце мне вашыя цені, я хачу ведаць, ці доўга я буду жыць. Я ведаю крыху сіямантыю [2], гаданне па ценях. Мне выклаў асноўныя прынцыпы гэтай навукі мой дзядзька, той самы, што не любіў абагаўлення залатога цялка, — ён, дарэчы, быў вельмі багаты і гэткі ж скупы, скупы настолькі, што ездзіў на чыгунцы толькі ў вагонах трэцяга класа. Адзін з ягоных сяброў запытаўся ў яго аднойчы аб прычынах гэткае сквапнасці. “Я езджу ў трэцім, таму што няма чацвертага класа”, — адказаў дзядзька. Пазней ён эміграваў ў Нямеччыну, дзе ёсць вагоны і нават цягнікі чацвертага класа.
Давайце выйдзем з крамы і станем у гэты дзень сіямантамі.
А ў вас ёсць цень?
Вы не ведаеце гэтага, але, паводле некаторых нашых вераванняў, цень пакідае цела за трыццаць дзён да смерці чалавека.
***
Выйшаўшы з крамы, мы з радасцю ўбачылі, што цені ў нас яшчэ ёсць. Бакар паставіў нас так, каб нашыя цені зліліся з ягоным, пасля, угледзеўшыся ў гэты агульны цень, сказаў:
— О, знак агню! Вой, агонь, ашх! Вой, Аданаі! “Ашх” — “агонь” у габрэйскай мове — дае “ашхен” у нямецкай. Гэта попел, попел мёртвых. Вой, ды тут і гашыш ёсць! Гэта будзе добры сон. Вой, знак агню. Ашх, Ашхен, гашыш і забойца [3], на якога я забыўся, таксама прыходзіць адтуль. Вой, вой! Ашх, ашхен, вой, Аданаі, Аданаі!
Паколькі Бакар выйшаў з крамы без капелюша і, мажліва, таму, што прадказваў смерць, выказаную знакам “ашх”, знакам агню, то пачаў гучна чхаць:
— Апчхі! Апчхі! Усхваляваны, я сказаў яму:
— Дапаможа вам Бог!
Але Бакар вярнуўся ў краму са словамі:
— Мне яшчэ доўга жыць.
Потым, убачыўшы, што сонца зараз зойдзе, ён сказаў нам:
— Іншым разам.
Паколькі гэта быў час малітвы, то, адыходзячы, мы ўбачылі, як ён, надзеўшы стары высокі капялюш, чытаў, стоячы на ганку крамы, габрэйскую кнігу — вядома, з канца.
***
Мы ішлі, не кажучы адно аднаму ані слова, і калі я захацеў паглядзець на нашыя цені, то ўбачыў з нейкім жудасным задавальненнем, што цень пакінуў Луізу.
[1] Майманід — медык і тэолаг-юдэй, які жыў у Гішпаніі ў XII стагоддзі. Спрабаваў прымірыць навуку з рэлігіяй.
[2] Сіямантыя — гаданне па ценях мёртвых.
[3] Па-французску “забойца” гучыць як “асасэн”.
Упершыню — у часопісе "Крыніца", 2001, № 11-12 (71).
