Злодзей (Der Dieb)

Aux sots je prefere les fous
Dont je suis, chose, helas! certaine.
Baudelaire[1].

“Божа, я прысягаю Табе, я буду праўдзіць волю Тваю. Бо Ты Госпад, Госпадзе, а я прыладдзе Тваё, ад сёння і давеку. Аман. Гэта азначае, так, так, гэта павінна адбыцца. Я на каленях маліўся Табе, Ты ведаеш гэта, ноч у ноч, тут у Гефсіманіі ў каморцы: калі можна, хай абыдзе мяне чара гэтая. Але не мая, а Твая хай будзе воля на тое. А цяпер я хачу аперазацца і выправіцца ў дарогу, як светлай памяці Ілля выступіў супрaць ілжэсвятароў, альбо як Майсей выступіў супраць гурту танцораў. Хай не будзе больш ніводнай такой начы, як сёння, Госпадзе, інакш пазбавіш мяне майго розуму, а ён мне патрэбен, бо ўсклаў Ты на плечы мае дзею вялікую”.

Ён упаў на калені і пакланіўся Гасподняму анёлу, якi ў запечку, там, дзе вісела апранаха, там, дзе ён цяпер увесь час стараўся паяўляцца.

А тады ўстаў, узяў пакунак і пайшоў.

Ён не ведаў, з чаго яно ўсё пачалося. Ужо каторы год, як у прыпадку раптоўнай агіды ён адцураўся сяброў. І яго хутка забылі. Сябры нічога больш не ведалі, як ён жыў, як пачуваўся. Убачыць яго каторы, праходзячы міма, і ўжо больш нават не пазнае.

Ён бавіў час рознага роду навуковымі заняткамі, каб неяк суцішыць пакуты ад меланхоліі. Па чарзе перабыў біёлагам, астраномам, археолагам, ды ўсё зноў жа і запускаў у нівеч. Нічога яго не задавальняла, нічога не цешыла. А ўсё толькі перапаўняла яшчэ большай пустотай. Цяпер вось адбываў сябе ў вялікім пансіёне, жыўцом пахаваны ў маленькім пакойчыку ў мансардзе, адзінокі, нікому не патрэбны, нікім не прызнаваны, сам з сабою, адзін сярод безлічы самотнікаў у гэтым вялікім горадзе.

А вечарамі са свайго глыбокага фатэля ён сачыў за мігатлівымі пробліскамі святла і чародамі аблокаў, якія летам кіруюць чырванаватымі кілямі на захад і плывуць у новыя, поўныя таемнасці краіны. Альбо познім летам, калі ўдзень паўночна-заходнія вятры пачынаюць тварыць на небе вялікія дзівосныя выявы, ён глядзеў на нябесных жывёлін, якіх восень павыганяла на зялёныя пашы, на кітоў, на велізарных драмедараў і касякі пропадзі рыбнай драбноты, што расплываліся і знікалі ў бясконцым блакіце нябеснага акіяну.

Пра самыя дзіўныя праявы рабіў сабе занатоўкі. Так, аднаго разу ён бачыў на вінна-чырвоным фоне д’ябла над сціжмай чорных целаў, якія маліліся яму; другога разу згледзеў велізарыну-кажана, які, здавалася, быў прыбіты расцягненымі крыламі да неба, як гэта іх, кажаноў, сяляне прыбіваюць цвікамі на дзвярах хлявоў; альбо ж вялізарны трохмачтавік, альбо дрэвы на гарах, альбо магутных ільвоў, пачварных змеяў, узбатаваных на плечы неба, альбо вялізнага манаха у даўжэзнай сутане, альбо мужчын з дзіўна падоўжанымі профілямі, а аднаго разу вогненнага анёла, які з агромністай паходняй узыходзіў па лесвіцах эфіру.

Часам усе відзежы абвалаквала дзівосная, амаль нячутная музыка, як шум акіяна ў цемры бясконцых гротаў і падземных свяцілішчаў.

Воблакі былі яго апошняй навукай, апошняй спакусай, самым небяспечным д’ябальскім вычварэннем.

Аднаго вечара ён спаліў кнігу, і, калі цяпер чуў буру, якая вечарамі гнала па гарызонце пурпуровага буцэнтаўра хмараў, зачыняў аканіцы, у дадатак занавешваўся з сярэдзіны чорнымі хустамі і цалкам зліваўся з цемрай і моўчай.

І тады паўставалі гаманлівыя галасы, з нейкай далёкай закуці, быццам з трубы, здушаныя і стомленыя, як скаржныя нараканні мёртвых, што там, унізе, плывуць па зямных жылінах.

Першыя тыдні ён не разумеў іх, але спакваля, чым больш галасы забіралі над ім уладу, асвоіўся з іхняй мовай. А пасля таго, як аднойчы чатыры дні папасціўся і чатыры ночы не спаў, яму і адсланілася першая прымара, і тады ж ён першы раз перажыў пачуццё бясконцай святасці і бясконцай пакутлівасці.

Павольна, як Хрыстос, калі меўся два гады пранэндзіць сярод жахаў пустыні, рыхтаваўся ён да сваёй вялікай выправы. Якія пакуты, якія жудасці, якія бяссонныя ночы, але ж і якія надзеі, якія экстазы, якія фантастычныя ўявы. Пасля таго, як яго цела зусім адвыкла ад плоці і як кроў ягоная ачысцілася ад апошніх рэштаў жывёльнасці, ён аднаго разу сярод ночы пачуў ад голасу, што громам пракаціўся над морам, пасланне.

Так, жанчына была першародным злом. Місія Хрыста пайшла намарна. Бо як бы ж ён мог выбавіць людзей, калі яны зноў і зноў мусілі адпадацца назад у грэх з неабходнасці, як тое камень падае назад, будзь ён шпурнуты аж за самыя хмары. Мусілі! Сапраўды, яны падобніліся няшчасным мухам, якія рупяцца выцерабіцца з горшчыка мёду, яны калупаюцца і месяцца, ды не патрапляюць свайго дамагчыся, яны зноў і зноў адпадаюць назад у грэх, у салодкі грэх. І ён уголас прачытаў з Марка, раздзел пятнаццаты, версэт 34:

“На дзевятай гадзіне ўcкрыкнуў Іcуc моцным голаcам: “Элоі, элоі! ламма савахфані!”, што азначае: “Божа, Божа Мой! чаму Ты Мяне пакінуў?”.

Версэт 37:

“А Іcуc, уcкрыкнуўшы моцна, выпуcціў дух. Божа Мой! чаму Ты Мяне пакінуў?”

Такія, значыцца, былі апошнія словы Хрыста, і імі пахаваў ён усю сваю веліч. У жудасці смерці ўведаў ён апошнюю праўду. Яго місія была марная, ягоны ўезд у Ерусалім, яго крывавае бічаванне, ягоныя цярпенні, пакутны шлях і доўгія гадзіны на цёмным крыжы. Бог пакінуў яго, і ягоная місія пайшла намарна.

І пацямненне неба, раздзіранне храмавай заслоны, паўстанне мёртвых з магілаў – усё гэта было не што іншае як жалю вартыя рэквізіты кепскай і бессэнсоўнай камедыі.

Так, і “ўскрыкнуўшы моцна, выпусціў дух”.

І ён прачытаў далей, раздзел 17 з Адкрыцця Яна:

“1. І прыйшоў адзін з cямі анёлаў, што мелі cем чараў, і, гаворачы cа мною, cказаў мне: падыдзі, я пакажу табе cуд над вялікаю блудадзейкаю, што cядзіць на водах многіх;

2. з ёю блудадзеялі цары зямныя, і віном яе блудадзейcтва ўпіваліcя наcельнікі зямлі.

3. І павёў мяне ў духу ў пуcтыню; і ўгледзеў я жанчыну, якая cядзела на зверы барвовым, поўным назоваў богазняважлівых, з cямю галовамі і дзеcяццю рагамі.

4. І жанчына адзетая была ў парфіру і ў пурпуру, аздобленая золатам, каштоўнымі камянямі і жэмчугам, і трымала залатую чару ў руцэ cваёй, напоўненую мярзотамі і поcкуддзю блудадзейcтва яе”.

“8. Звер, якога ты бачыў, быў, і няма яго, і выйдзе з бездані і пойдзе ў пагібель; і здзівяцца тыя наcельнікі зямлі, імёны якіх не ўпіcаны ў кнігу жыцця ад пачатку cвету, убачыўшы, што звер быў, і няма яго, і з’явіцца”.

“Звер, які быў, і няма яго”, як такое можа быць? І глыбінны сэнс гэтых слоў спалохаў яго.

Ён бачыў перад сабою карак д’ябальскага звера ў жахлівай скрушлівасці, і на яго рагах падвешаны твар жанчыны, на яе лобе пячатку смерці, і на вуснах у яе страшную душаўвярэдлівую ўхмылку як адбітак пякельнай бездані.

Значыцца, усё павінна быць зроблена яшчэ раз, бо звер усё яшчэ не адолены.

Зло павінна быць выкарчавана з коранем.

Адам быў добры, пакуль быў адзін, але калі сатана пралез у мроі Бога і падбухторыў яго стварыць жанчыну, гадзіна грэхападзення была ўжо ўцелена ў будучыню полаў. Калі чалавек мусіў упасці, хай тое праз першую жанчыну, хай толькі праз яе дачок, не было вызначана; але што ён павінен быў упасці – гэта як божы дзень ясна.

І месія прайшоў міма жанчыны. За тое Бог і пакінуў яго ў апошнюю гадзіну.

Быў і сімвал: заўсёды збіраліся жанчыны, альбо проста толькі праходзілі каля яго і смакталі з яго свежую сілу, як гадзюкі, якія часам вяртаюцца ў свае таямнічыя падземныя гарады-норы, каб назапасіцца свежым ядам.

І гэты сімвал вісеў там, уніз па вуліцы, праз дзве вуліцы, у ягоным храме, а ўсё іншае, што там яшчэ паразвешвана, было толькі дзеля таго, каб прыхаваць азнаку і ўтоіць ад мужчын таямніцу. Так, так, таму жанчыны заўсёды так смяюцца, здаючы ў гардэробе свае парасоны. Бог сказаў яму гэта сам.

Першы раз ён наведаў яе недзе перад палуднем, акружаны многімі-многімі з тых, што прагнулі пакласці свае сэрцы на алтар д’ябаліцы. Таго разу яна не магла пасачыць за ім як след, не магла адразу вызнаць у ім свайго ворага. І ён паступова здолеў прывыкнуць да яе вачэй. Кожнага дня ён заставаўся крыху даўжэй, кожнага дня ён рабіўся больш цярплівым і мацаваў сябе крыху больш новай сілай для апошняй бітвы з драконам, падобна таму Мітрыдату, які кожнага дня прымаў усё большыя дозы атруты, каб загартаваць сваю кроў.

Спачатку ён яшчэ заўжываў разнастайныя сродкі абароны ад ліхога позірку, скажам, на ўваходзе ў залу прасоўваў вялікі палец левай рукі паміж указальным і сярэднім альбо трымаў пры сабе срэбны фалaс. Але памалу змог адмовіцца ад гэтых сродкаў і ўжо без апаскі глядзеў жанчыне ў твар.

І аднаго разу яна скеміла, каго мае перад сабою. Па яе твары раптам як бы прабег цень таго, што вось – пазнала. На нейкае імгненне яна адвярнулася, але тут жа спахапілася і прыняла барацьбу з ім. Праз усіх людзей наскрозь яна бачыла толькі яго ў ягоным закутку. Іх вочы сустрэліся ў прасторы, як два кінжалы, што ляцяць адзін у аднаго, альбо як дзве прорвы ў пустым сусвеце, што хочуць пажэрці адна адну. Хто каго праглыне, якая вечнасць будзе большай, каб пракаўтнуць другую?

Хто тут адужае, той выйграе апошнюю бітву, – у яго больш няма ворагаў, і вакол пераможцы альбо прасціраецца неабдымная яснасць святла і харалы сонцаў, альбо чорнае неба, поўнае безуцешнае моўчы, і на гары дамавінаў чорны трон Веліяфа і расцяжыстыя сцягі пекла.

І вось у поўнай зале ён пачаў першую бітву, першую маўклівую барацьбу, ніхто не бачыў яго, ніхто не сачыў за ім, ніхто ім не захапляўся. З гэтых жалю вартых дурняў ніхто не ведаў, што тут рабілася, што тут тварылася і які лёс чалавецтва на гэтым страшным бяскроўным полі змагання вырашаўся. Было б яму калі, падчас гэтай барацьбы ён загнаў бы ў храм іх усіх, гэтых ліхвяроў, гэтых ідалапаклонцаў. Але ён не мог агнацца ад іх.

Вочы пачалі джаліць яго да болю, ён бачыў жанчыну толькі як бы праз чырвоны агонь, яму было так, быццам ён вось-вось перакуліцца. Яго аж павяло абаперціся на крэсла, але стрымаўся.

І паволі-павалютку прыходзіла адчуванне, што ён павінен адолець. Яе вочы былі ўжо не такія жорсткія, больш не такія вялікія, больш не так упэўненыя ў перамозе. Як бы цень прабег па яе лобе, і ён убачыў, што яна стамілася і паступова саступала яму. Здавалася, яна спакваля знікала з пярэдняга плану, яе абрысы пацямнелі, яе твар стуліўся. І яму падалося, быццам яна нырнула ў таямнічы краявід, што быў за ёю, як у смугу зялёнай і ціхай вады.

І раптам яна як бы абярнулася звычайнай Монай Лізай Джыакондай, міма якое штодня праганяліся орды англічан і амерыканцаў, як гурты свіней.

Першая бітва нябеснай вайны была выйграна. Ён апусціўся ў фатэль.

Пазней, ужо выходзячы, ён яшчэ раз з дзвярэй азірнуўся на яе. Іх вочы сустрэліся апошні раз, і ён перахапіў яе позірк, у якім павінна было быць нешта пакеплівае, але насамрэч было як бы тонкае мроіва над морам лютасці. І ён зноў змусіў яе і адпрэчыў назад у яе скальную пустэльню. Ідучы праз дзверы, ён ведаў, што яна глядзела яму ўслед, і адчуванне пры гэтым было такое, быццам за плячыма ў яго стаяў пануры, злавесны забойца. Але забойца не ўдарыў кінжалам, ён збязмужніўся.

Ён апынуўся на вуліцы ў бляску горада і павінен быў стрымацца, каб не кінуцца ў скокі, не заспяваць, не выкрычаць у згуслую гарач неба сваё найвышэйшае шчасце.

Папалудні ён забаўляўся тым, што, высунуўшыся з акна, сузіраў людзей, якія праходзілі ўнізе. Пры гэтым еў слівы з кулька і пстрыкаў костачкі ў малюсенькія галовы людзей. “Каб жа яны ведалі, – думаў ён, – гэтыя праклятыя мяшчане, каб жа толькі ведалі гэтыя ідыёты”, – і яго ўсклычаная барада аж трэслася ад рогату.

З таго часу ён пачаў наведваць сваю супраціўніцу таксама і ў тыя гадзіны, калі ў Луўры было бязлюдна, калі карціны прачыналіся ад дзённай дрымоты, надвячоркам, у тыя таямнічыя гадзіны, калі святло пакідае пасляпалудне, і ў цьмянасці апусцелых залаў кожная галава ў турме сваёй рамы робіцца глыбейшай і чужэйшай.

Ён паняў за звычку, падслухоўваць яе здалёк, калі яна думала, што яе ніхто не бачыць, а ўжо толькі пасля выступаў наперад.

Ніколі не была яна такой прыгожай, як калі агонь закатнага сонца ў пыле пакоя дрыготліва клаўся ёй на лоб і яе цёмныя валасы пачыналі свяціцца як бы ад свайго ж святла. Тады здавалася, быццам яна вырастае з цёмнага фону, набывае плоць і сонечніць святлом сваёй бессаромнасці. Магчыма, гэта была рыхтык тая самая гадзіна, калі душа таго пахібнага мастака цалкам раскрывалася перад д’яблам, каб прыняць яе. Бо то ж на твар яе часам як бы клаўся ўспамін пра далёкую-далёкую гадзіну цалкам таямнічай пажады.

Так, кожны іншы кінуўся б на яе, часам нават ён падупадаў такой спакуслівай слабасці. Але тут жа ў душы клікаў Госпада, і Гасподзь напаўняў яго сэрца нянавісцю і нябесным гневам.

І тады ён выступаў наперад. Ён адчуваў яе ўспалошанасць, бачыў, як знобка ёй рабілася, як на яе лобе праступала агіда да яго. І тут зноў закіпала барацьба. Моўчкі і тупа, дзень у дзень. Часам ён ужо думаў, нібыта аж так дастаў яе, што яна больш не адважыцца прыняць бой. І тады яна вісела ў сваёй раміне як звычайная карціна, у яе вачах не было бляску, над ёю плаваў як бы глыбокі чад скрухі і каяння. І тады ён шкадаваў яе, не мучыў больш. Разглядваў яе вачыма ўрача, які прыйшоў выратаваць. Трэба зрабіць глыбокі надрэз, несумненна, аперацыя не на жыццё, а на смерць, яе трэба было б асляпіць, але калі яна пойдзе на гэта, дык, магчыма, здабудзе Божую ласку; трэба было б змусіць яе, прынамсі, да споведзі, бо небу большая радасць ад каяння грэшніка, чым ад дзевяноста дзевяці праведнікаў, якім няма ў чым каяцца.

Але раптам яна зноў заўсміхалася, і ён хоч-не-хоч убачыў, што яна толькі пакпіла з яго, што ўсё было толькі дзёрзкім спектаклем.

Вартаўнікі больш не зважалі на яго.

Яны паблажалі вар’ята і больш не рабілі сабе лішняга клопату з прыглядам за ім. Ён заўсёды вітаўся з імі вельмі ветліва, час ад часу даваў ім добрыя чаявыя, калі хацеў застацца даўжэй, чым тое дазвалялася рэгламентам. І тады каторы з іх выводзіў яго праз чорны ход.

У жніўні найчасцей здараліся самагубствы маладых людзей. Газеты ва ўсіх выпадках падавалі матывам любоўную незлагадзь. На ўсё воля Божая. Ён прымаў гэта за прыахвотку дзейнічаць больш энэргічна.

Анёл, які рупіўся дастаўляць нябесныя пасланні, ужо каторы дзень намякаў яму, што набліжаецца гадзіна дзеяння, а сёння сказаў яму, што нябеснай радай назначана дата – 17 жніўня.

Аднаго разу ён цэлы дзень не быў у музеі, каб занепакоіць яе, каб штуршком у яе прызвычаенасць збянтэжыць яе пачуцці. Ён следаваў добрай тактыцы, прынамсі, паспрабаваў пераканаць сябе. На самай справе яго раптам апанаваў страх пасля таго, як анёл падаў яму знак. Ён выбег са сваёй кватэры, каб быць сярод людзей, ён хацеў схавацца ад Бога. Але Бог ішоў за ім следам. Ён бачыў яго ўсюды: за аўтобусам, сярод людзей. Усюды, куды ён бег, на шыльдах, у трамваях, усюды бачыў лічбу 17, якраз тую, якую дужа хацеў бы выкрасліць з ліку лічбаў. Яшчэ не падымаючы вачэй, ён ужо ведаў, што ўбачыць перад сабою лічбу 17, і бачыў яе.

За сабою ён пачуў абрыўкі размовы: “Калі трубы выходзяць з брамы... але гэта было б толькі заўтра... ах так, заўтра ж семнаццатага...”

Гэтым вырашалася ўсё. Мілы Бог усюды насылаў за ім сваіх паліцыянтаў, і ад яго нікуды не ўцячы. У душу запалі словы: “І калі б я прыйшоў да знешняга мора, Ты быў бы ўжо там”. Так, ад аблічча Бога немагчыма схавацца нідзе, нават калі б ты ўшыўся ў геенскае горла сатаны.

Словы пра трубы – гэта выразны намёк на страшны суд і кару, якая вызначалася яму за непаслушэнства. І ён павярнуўся і аддаўся на волю свайго лёсу.

Папалудне, ноч і раніцу правёў у малітве. Ляжаў ніцма перад Богам у пыле, прыніжаў сябе, рваў на кавалкі душу сваю і ўпускаў у яе боскасць як дым, як флюідум. Апоўначы яго лямпа патухла. Далей маліўся ў цемрыве. І на кончыках пальцаў, якімі варушыў у цемнаце, заблішчала слабенькае блакітнае святло, як агні святога Эльма, быццам у яго ўлівалася сіла Божая, каб запоўніць яго захапленнем.

Як ваяр, ён пухнеў ад моцы, ён мог бы загіпнатызаваць цэлы горад, ён мог бы мусам паставіць перад сабою на чорныя калені начны гарызонт і мог бы паслаць за сабою, як вялізарны разбушаваны плашч, нават цёмны акіян, калі б пайшоў адгэтуль.

Чым больш ён аддаваўся Богу, тым больш мацнела жаданне падужацца з князем пекла, вельзевулам, магутным левіяфанам бездані. Бо, натуральна, яны таксама ж рыхтаваліся.

Бо, можа, яны, сотнямі тысяч, ужо цікавалі з-паза карціны, бо, можа, яны ўжо павыграбалі ў загадкавых горах за плячыма ў багіні пачварныя штольні і сядзелі там у агністых панцырах, каб збурыцца на яго, як толькі ён паткнецца дакрануцца да карціны. Тады воінствы пекла з яглою і сковытам, са смуродам, з цемрай начною і полымем вырвуцца, тыя кагорты сатанінскія, што прыйшлі сюды, каб спапяліць і праглынуць яго, Луўр, Парыж, Францыю, свет, усё чыста.

А заўтра, гэтым самым часам, тут ужо будзе ўсё зноў хаосам, бяззорным небам, і вялізарны напасвены дракон на канцы свайго хваста будзе блюзнерыць і выдыгацца над полымем.

І вось гадзіна прабіла.

Больш дарогі назад не было.

Бог сказаў слова.

Ён стаяў унізе перад дзвярыма, яго калені трымцелі так жудасна, ён аж так ужо больш не валодаў сваімі нервамі, што мусіў абаперціся на мур.

Каб прадумаць усё яшчэ раз, каб супакоіцца самому, ён рашыў крыху прагуляцца. Ды так і згубіў сябе праз колькі там вуліц, поўных народу. Але яму не ўдалося нырнуць у натоўп, зацерціся. Бо ў тлуме, у яго бязмэтнасці і мінушчасці ўвесь час прамянілася ягоная веліч і самота, як агонь вечнай лямпы нябачнага Бога, які вандруе па вуліцах гарадоў. Некаторыя людзі азіраліся на яго. Здавалася, яны дзіву даваліся з яго. Але ён за вялікімі акулярамі схаваў свае вочы, каб не выдаць іх бляску. Яго вусны варушыліся ў малітвах. Растрапанае крыссе яго чорнага каптана развяваліся за ім, а вялікі капялюш з кожным крокам усё больш напаўзаў на лоб. Калі ён праходзіў скрыжаванне вуліц, услед яму прыгледзеўся ахоўнік парадку.

Унізе на Сене ўжо павінна была распачацца бітва, бо пекла далёка наперад пасунула свае фарпосты. Нейкі чалавек пілаваў сукі на дрэве, адна галіна ўпала якраз на галаву. Ён зірнуў угору

І ўбачыў там поўнае неба дэманаў, сотні і сотні іх, верхам на аблоках, д’ябал з вялізным рогам на лобе, другія з трубамі, магутныя хобаты грувасціліся на небе, луналі валатоўскія дзіды, рагаціны, і грамападобная ягла шырока перапаўняла паўночна-заходні край неба над дахам Луўра. Кроў адліла ад твару. І хоць стаяла папалуднёвая гарач, яго цела сцінаў страшэнны холад. Яго жылы былі як скурчанае карэнне, яго мозак кругла перакочваўся ў цясноцці чэрапа.

У страху ён пачаў маліцца ўголас. Некалькі дзяцей, што бавіліся на вуліцы, пабеглі за ім. Ён паспрабаваў зноў авалодаць сабою, падышоў да будкі з сэльтэрскай вадой, папрасіў ліманаду. Пасля спакойна і сабрана рушыў далей сваёй дарогай. Дзеці адсталі.

Гэта была яго апошняя слабіна, з гэтага моманту пры ім быў Бог.

Ён увайшоў у Луўр з пакункам падпахай. Парцье павітаў яго, ён даў таму чаявых. Наверсе ў залах было ўжо пуста, і толькі гнятлівая маўклівасць усіх карцін у сутонлівых пакоях нагадвала прыцішаную людскую гаману. Ён падышоў бліжэй, гамана раптам аціхла. Але злыя пярэшапты гэтых нікчэмных чарцей, гэты прысмерк і мёртвыя, здавалася, усё яшчэ луналі ў паветры і гудам аддаваліся ў ягоных вушах.

Цьмяна асветлены, на крэсле спаў вартаўнік. Пачуўшы крокі, прачнуўся; глянуў на гадзіннік, пара зачыняць.

Позні заблуда падышоў да яго, даў яму пяць франкаў на чай, папрасіў выпусціць з памяшкання праз дзве гадзіны. Вартаўнік узяў грошы і, шырока пазяхаючы, адышоўся.

Цяпер ён быў зусім адзін, самотнік у дальніх прадгор’ях жыцця, сярод жахаў апошніх і нябачных таямніц. Усе мёртвыя вочы людзей адышлых стагоддзяў з высокай пагардай глядзелі на яго з цемры сваіх рамаў, калі ён праходзіў міма. А за сабою ён увесь час чуў шэлест і пярэшапт, быццам там толькі чакалі, калі ён пройдзе, каб тады ўжо ўдосталь пазбыткаваць з яго. І, здавалася, быццам з кожнага кутка нехта чакаў яго, нешта вялікае і цёмнае, і калі ён падыходзіў, гэтае нешта выходзіла ды ішло паперадзе яго. Ён пачуў крокі за сабою, што б гэта было такое? Ён спыніўся. Спыніліся і крокі. Рушыў далей, яно таксама. Раптам ён уцяміў, што гэта было толькі далёкае водгулле ягоных крокаў.

Пацямнела, на небе, здавалася, пачынала брацца на навальніцу. Моцны гуд на вуліцы поўніў сабою паветра. За адным акном прамяло цэлую хмару лісця і пылу. Недзе ўгары ў залах пранеслася як бы цурчанне, недзе-такі вецер прадраўся, працерабіўся праз шчыліну, чулася нейкае шапаценне, кроў у жылах стыла ад жудасці.

Перад уваходам у залу Джыаконды стаяла вялікае крэсла. Ён апусціўся на кукішкі, на рукі, і так, рачком, як жывёла, папоўз праз перадпакой, борздзенька праз дзверы, і схаваўся за шырокімі поручамі крэсла.

Мужнасць пакінула яго, магутным кулаком скаланаў страх. Самае лепшае, калі б было наадварот. Але калі ён цяпер будзе слабы, чэрці напэўна нападуць на яго і як бач скруцяць яму вязы. Ён застанецца ляжаць тут, як пусты мех, а людзі будуць яшчэ тысячы гадоў чакаць збавення. Яму трэба паспрабаваць падумаць, яму трэба захацець вызваліцца з кіпцюроў страху. Ён збярэ сілу, каб авалодаць сабою. Ён паспрабуе думаць пра што-небудзь нязначнае. Пералічыў кутасы на крэсле, пачаў маліцца, і нарэшце, як што ніхто не прыйшоў, ягоная ўзбуджанасць пачала астываць. “Хай будзе воля Твая”, – ціха сказаў ён яшчэ раз і асцярожненька высунуў галаву з-за крэсла.

І вось яна, вісела.

Яна дзівілася на яго, яна заставалася спакойная, яна нават не спалохалася. Значыцца, ужо была паінфармаваная, можа, нават бачыла, як ён запаўзаў сюды.

У цемрыве затканага хмарамі неба яе твар, здавалася, аж свяціўся ілжою і зласлівасцю. Якая ж прычына таго, што яна выглядала такою злою? На яе ж твары ані маршчынкі. А на яго страх было глянуць, быццам увесь ён быў спісяжаны злосцю. І раптам ён здолеў сузіраць яе зусім спакойна. Ён абмацваў яе вачыма з чыстага лоба, які, здавалася, пачынаў свяціцца нейкай святасцю, і ўніз да рук, якія ведалі толк у грахах блуду і распусты, у любой здрадзе, у гульні з вострым кінжальчыкам і падмесах белай, нявіннай атруты. Ён абследаваў яе твар. Ён хацеў разгледзець, дзе ж такі, зрэшты, агнездавалася яе подласць, але не дамогся адказу. Ён устаў з крэсла і чакаў. Яму здавалася, быццам вусны яе дрыжаць ад ціхіх слоў, як матылькі над вечаровым лугам.

Чорт, яна была вельмі прыгожая у сваёй юрлівай пахібнасці.

Яна маўчала, гаварыла? О, яму хацелася б мець лепшыя вушы, каб змагчы даведацца пра ўсе яе гнюсоты, каб пасля праклясці іх па двайной справядлівасці.

Якія мудрагошчы бездані, якія намыслы апраметнай маглі жыць пад яе лобам. У якія глыбіні ён заглянуў бы, калі б адчыніць срэбныя чашы гэтых скроняў. О Божа!

У цішыні ён чуў, як кроў бушуе ў ягонай галаве, ён чуў гэта як шум падземных водаў у сваіх вушах, стоячы ў разлеглай цішыні гэтай залы, у якой, мусіць, пратрымцела на яе вуснах яшчэ некалькі слоў, нібы кроплі, што ўпалі ў срэбную чашу.

Цень прабег па яе абліччы, як жалоба. Яе вусны, здаецца, самкнуліся, і яна маўчала.

Але маўчанне, якое зыходзіла з яе, было як вечны спеў, як пошум далёкага, неабсяжна блакітнага мора.

Навальніца звонку перастала. Толькі зрэдзьчасу нейкі адсталы парыў ветру яшчэ блытаўся ў вершалінах дрэў. Вечаровае сонца ўжо рассыпала агністыя снапы промняў, і ціхія ламбардскія фарбы карціны ажыўляліся ў пурпуры, строі шалясцелі і ўспыхвалі, чырвонае святло падымалася ўгору па твары і знікала ў залацістай сетцы яе ціхай усмешкі. І паступова, здавалася, яна растваралася ў змроку, як водар, як дыханне, горы за ёю, яе лоб, яе валасы, усё хацела спакваля пераплавіцца ў блакітныя цені, але ўсмешка яе заставалася плыць у святле, ціха, як срэбны гук пякельнае арфы, яе ўсмешка, як глыбокі і залаты водбліск пацалункаў Арымана, як вялікая пячатка пекла, якая навекі пахавала на яе губах жар абдымкаў сатаны.

І вось цяпер яна павінна была загінуць. Так, павінна была, гэта было ёй загадана. І ўрэшце ж, не мог ён супрацівіцца Богу. Бо ў Бога быў не хто іншы, а ён.

Яна павінна быць разадрана на шматкі. Так, яна была чорт якая прыгожая. Але нічога не паможа, яе гадзіна прабіла. І апошняя бітва павінна пачацца.

Ён павярнуўся, укленчыў, дастаў сваю Біблію і яшчэ раз перачытаў словы з Апакаліпсіса:

“І ўгледзеў я жанчыну, якая cядзела на зверы барвовым, поўным назоваў богазняважлівых, з cямю галовамі і дзеcяццю рагамі.

І жанчына адзетая была ў парфіру і ў пурпуру, аздобленая золатам, каштоўнымі камянямі і жэмчугам, і трымала залатую чару ў руцэ cваёй, напоўненую мярзотамі і поcкуддзю блудадзейcтва яе.”

Так, чара, напоўненая мярзотамі...

Яго валасатая сівая грыва ападала яму на твар, яго акуляры спаўзлі яму на шэры нос, і тое, як ён кленчыў, было падобна, як калі старая-старая малпа ў кутку сваёй цёмнай пячоры кукішкуе перад наедкам.

І ён прачытаў з шостага раздзела Паслання да габрэяў, ад чацвертага версэта: “Бо немагчыма – тых, што адзін раз паcвечаныя і паcпыталі дару нябеcнага, і зрабіліcя cупольнікамі Духа Cвятога, і паcпыталі добраcнага cлова Божага і cіл будучага веку, і адпалі, – нанава ўзнаўляць пакаяннем, калі яны зноў крыжуюць у cабе Cына Божага і паглумляюць Яго”.

Так, калі ён адпаў, калі ён, каму адкрылася неба, адмовіў Богу ў паслушэнстве, дык гэтым самым ён зрабіўся пасмешышчам і ўкрыжаваў самога сябе, сябе, сапраўднага месію і Божага весніка. І ён пайшоў на дно ляжаць там, у найглыбейшай бездані і вантробах пекла. А там жа не было ніякага выбару.

Ён схаваў кнігу, устаў, яшчэ раз прайшоўся па залах, усюды было пуста.

Ён вярнуўся назад, яшчэ раз стаў за крэсла, яшчэ раз сабраў у сабе ўсю сваю сілу.

Ці пераможа ён, ці будзе разадраны?

Але ён быў спакойны, ніякага страху больш не было. Хай нападае, хай разарве яго. Ён пакланіўся яшчэ раз Богу, на верхняе акно, ён адсылаў яму сваю душу, пасля павольна прайшоў наперад, пры кожным кроку ўголас заклікаючы неба спрыяць яму.

Ён падышоў амаль да самай карціны. Ніхто ані не варухнуўся. Ён агледзеўся па баках. Толькі ў змроку сутоння ў адным кутку, здалося, нешта варухнулася, як бы вялізарны бясформны цень.

Ён усё яшчэ не адважваўся дакрануцца да яе. Але стаяў перад ёю і глядзеў на яе. Ён утапіў свае вочы для апошняй бітвы ў яе вачах. І яна адказала. Пекла прыняло выклік.

І вось яны стаялі адно перад адным, апантанец і жанчына, разадраная бура і вечная цішыня.

Яго твар быў цёмны, як свечка перад смерцю, а на лоб жанчыне як бы наклаўся ранішні золак пазачасавай вечнасці. І пакуль ягоны твар усё яшчэ, здавалася, мяняўся далей, нават у застыласці змагання, як цяжарнае хмарамі неба над штармавым морам, яе твар быў як калодзеж, над якім плывуць і плывуць цені і вобразы, але сама вада ў якім застаецца ў вечным спакоі.

Нічога не было. Нікога не было. А час ішоў. Урэшце трэба было нешта рабіць, інакш сталася б позна. Трэба было напаследак зрабіць апошняе – крануць яе. І ў наступную хвілю хай настане цемра, хай уздыбіцца зямля і прарвецца неба, хай будзе начны лямант, агонь і грукат, хай акіян шалёным ураганам узбурыцца на гэты вечар, хай пагаснуць агні зорак. Можа, яны ўжо трымаюць яе руку над ім. І ён яшчэ раз крадком зірнуў угору.

Пасля варухнуў левай рукой і растапыранымі пальцамі пацягнуўся да яе, сціснуўшы ў кулак правую для адпору.

Ён дакрануўся да яе рукі, нічога не варухнулася. Ён дакрануўся да яе галавы, – нічога, анічога ж.

Ён дакрануўся да яе правай рукой, нічога не варухнулася, усё было ціха, усё было цёмна.

Тады ён узяўся за раму, зняў яе з шарніраў, паклаў на падлогу, загарнуў у паперу з прынесенага з сабою пакунка, і цяпер усё гэта ўжо выглядала як сам пакунак. Нейкі момант пастаяў, прыхіліўшыся да сцяны. Тады ўзяў карціну падпаху і пайшоў уніз. Вартаўнік адчыніў яму, яны развіталіся на дабранач, і ён знік у начы.

Нараніцу ўсе газеты пісалі пра выкраданне Моны Лізы Джыаконды.

Адразу ўзяліся за вартаўнікоў, але, натуральна, тыя асцерагаліся прызнавацца ў нядбаласці. Яны проста нічога не бачылі, яны проста анічога не чулі, яны проста анічагуткі не ведалі.

Панаскладалі сотні пратаколаў, на вуліцах і дарогах Францыі паназатрымлівалі процьмы няшчасных валацугаў і падверглі іх пакутлівым дапыткам. Пропадзь дэтэктываў парассядалася на ўсіх акіянскіх параходах, сотні тысяч паліцэйскіх вынюхвалі сотні тысяч самых розных слядоў. Настала залатая пара для ўсіх забойцаў і злодзеяў, а ўсе мастацтвазнаўцы пачалі ў шалёным тэмпе зарабляць і зарабляць. Увесь Парыж быў у дзікай ліхаманцы, кожная будка-лавачка ў самым захлюпаным прадмесці выстаўляла на прылавак партрэт Моны Лізы.

Фларэнтыйская веснавая раніца. Над акруглымі і цёмнымі этрускімі горамі ўнізе на чорным небе дрыжыць далікатнае свяцельца, як змярканне. І над імі ўгары выплывае месяц.

Раптам усе дарогі, што збягаюць з гор, апынаюцца ў яго бялёсым святле, і ўсе дахі і вежы горада пад ім выплываюць з начы, раствораныя, без абрысаў, як гарады зачараванага царства. Срэбныя чатырохкутнікі ракі ляжаць у бляску паміж згусткамі цемры мастоў.

Ён абярнуўся – у яе вачах залатою кропляй ззяў прамень месяца. Яна праглядалася невыразна, над яе абліччам варушыўся цень занавескі. Свабодная была толькі паласа ад падбародка да лоба, яна свяцілася ў месячным сяйве. Мусіць, яна плакала.

Ах, калі б яна плакала, хоць бы адна слязінка, адна-аднюткая слязінка пакаяння.

Ён адсунуў занавесь з акна да канца, перш чым яна магла звярнуць увагу на ягоныя рухі. Ён слушна падумаў, што ёй і ў галаву прыйсці не магло плакаць. Пад гэтым грахоўным лобам проста не адважылася б з’явіцца ніякая пакайная думка. Яна ўсё яшчэ красавала ў сваім нахабстве, якое адвяло б руку смерці ад яе вуснаў.

Яна зусім не палепшылася, не раскаялася з таго часу, як ён замкнуў яе тут, яна стала толькі яшчэ больш зласлівай, гэтая вось шлюха. Мусіць, сам сатана бываў тут з ёю штоночы, пакуль ён абягаў паўсвету, спрабуючы забыць сваю да яе любоў.

Колькі праплаканых ночаў, чорт, Мона Ліза Джыаконда, Бог.

Прыехаўшы ў Фларэнцыю, ён здымаў гэты дамок над горадам. І ўжо ў першую ноч хацеў забіць яе. Так, тады, тры гады назад, тады ён яшчэ быў дужы. Ах, так, а цяпер? Усе людзі на вуліцы смяюцца яму ў вочы.

Адзін раз ужо ён трымаў нож перад яе вачыма, але не здолеў закалоць. Бо адзін горкі ўспамін знясіліў яго, ён раптам усвядоміў, што кахае яе. О, Госпадзе Божа, гэта было самае жахлівае, гэтая роспачная барацьба, якая тады пачалася, трываючы цэлымі тыднямі наскрозь. Кожнае ночы, калі ён не баяўся яе вачэй, лязо нажа падымалася да яе твару, але і кожнага ж разу ён апускаў руку, і кожнага разу сядзеў там у тым закутку, стуліўшыся сам у сабе, як пабіты сабака, не асмельваючыся больш зірнуць на яе.

Аднаго разу ён схаваў і замкнуў яе тут. І сышоў, хто ведае, праз колькі гарадоў гнаны ўраганам кахання з Фларэнцыі праз Іспанію, Туніс, Грэцыю, праз Альпы, увесь час кружляючы вакол Фларэнцыі, як малая камета, якая ніяк не магла вырвацца са сферы звышмагутнага сонца.

Нарэшце ён ужо больш не мог. Бог пакінуў яго. І вось цяпер ён ляжаў тут абломкам, выкінутым бурай на рыфы.

Бога з ім не было. Можа, Бог памёр і быў пахаваны недзе на небе. На яго троне, магчыма, цяпер сядзелі зусім іншыя боствы.

Але ён хацеў зрабіць яшчэ толькі адну спробу, бо яму не патрэбная была каханая, якая ляпілася сёння да аднаго, заўтра да другога. Калі б яна адкінула сваю фальшывасць, калі б яна захацела перастаць насміхацца, добра, за такую цану ён бы памяняўся месцам з чортам і сядзеў бы каля яе ног цэлую вечнасць пекла, як дробны дэман альбо ж, як маленькі крылаты матылёк, вечна пырхаў бы над вялікім садам яе шыі.

Месяц цалкам заплыў у пакой.

Усе рэчы паадсоўваліся назад і скурчыліся ў яго блакітным святле.

А аблічча Моны Лізы, наадварот, распрасторылася, як возера.

Ён падышоў да яе і сказаў: “Хачу дараваць табе, я хачу кахаць цябе, але ты не павінна больш смяяцца”. І каб даць ёй часу перамяніцца ў твары, адвярнуўся.

На крэсле ўбачыў сваю Біблію. Ён шпурнуў яе з акна, пачуў, як яна пляснулася ўнізе. Тады падышоў да акна і высалапіў язык – Богу.

Калі ён зноў павярнуўся да яе, нішто не змянілася ў лепшы для яго бок ані на каліўца. Ён рашыў заўжыць мацнейшых сродкаў, бо не павінен быў паказваць сваю слабасць наравістай кабеце.

І раптам зразумеў, што на вуснах у мужчыны такая ўсмешка была б блюзнерствам перад Богам, немагчымасцю.

Ах, ён пагарджаў ёю, але кахаў яе. І пагарджаў сабою за тое, што кахаў яе, гэтую курву, якая ведала, як яго, Божага святога, уквэцаць у бруд.

Але цяпер усё было ўжо абы што, ён менавіта ж кахаў яе, і зрабіць нешта супроць гэтага не было чаго.

Але ўсмешка павінна знікнуць, гэты яе пракляты рогат, трываць яго далей было немагчыма. І ён пачаў свой заклён.

Як сатана, ён скокнуў і стаў перад карцінай, тры крокі наперад, тры крокі назад, ягоныя рукі акругла абдымалі паветра, яго сагнутыя рукі, як пара дзюбаў, падымаліся над галавою, раскудлачаныя валасы танцавалі на кволых плячах. Пры кожным скачку ён згінаў і стуляў калені, і яго вялікі чорны цень скакаў побач на сцяне, кожны раз тры крокі наперад, тры крокі назад, як вялізарны кенгуру.

Ён запаліў святло перад ёю, трымаў яго ёй перад носам, каб крыху эратычна падражніць яе. Можа, хоць цяпер яна нарэшце закрычыць. І яна, здалося, скрывіла твар, але толькі калі яе вусны расцягнуліся на ўхмылку, якая выстаўляла на здзеклівы паглум яго марныя намогі.

Тут ён адкінуў свечку. “Што я нарабіў”, – падумаў і кінуўся перад ёю на калені, ён плакаў перад ёю, і рыданне скаланала ягоныя плечы.

І тады раптам пачуў, як яна ўголас засмяялася.

А вытрываць гэтага не мог бы ніводзін чалавек.

Усё яго каханне прайшло. Ён раптам як усё роўна скамянеў. Ён устаў, зноў знайшоў свечку, і, засланяючы маленькае полымца далоняй, спусціўся па лесвіцы. Водбліск падаў на ягоны твар, твар быў чырвоны, застылы.

Унізе на кухні знайшоў вялікі нож, доўгі і шырокі, ну, такі, як каб рэзаць мяса. І падняўся зноў угору. Увайшоўшы ў дзверы, высока падняў у руцэ свечку, асвятляючы ёй твар.

Разважліва выбраў сабе месца, дзе мог бы спыніцца. Вочы былі – самае ліхое і найгоршае, гэта ясна. Можна было б ўзяць і сэрца, забіць яе адразу, але гэта была б няпоўная помста.

Ён падышоў да яе, прыставіў кончык нажа да ўнутранага куточка яе правага вока, крыху пракалоў і пачаў выразаць. І меў пры гэтым пэўны клопат, бо старая палатніна была цвёрдая і тугая. Нарэшце вока павісла на адной нітцы. Ён вырваў яго, кінуў на падлогу і растаптаў нагою, быццам яно яшчэ трапятала.

З левым вокам зрабіў тое ж самае, але яно было яшчэ цвярдзейшае, і ён не мог з ім управіцца адразу, вырваўшы. Калі ж нарэшце здолеў, дык толькі з палоскай лоба на ім.

Але гэта было яшчэ далёка не ўсё. На чарзе быў рот. Ён не мог адмовіць сабе пагладзіць яго яшчэ раз, яшчэ раз пяшчотна правесці ўказальным пальцам па губах.

Тады, дзе ўсмешка была самая зласлівая, на правым куточку, ён уваткнуў нож.

Ён прарэзаў рот зверху і знізу да сярэдзіны і дастаў гэты кавалак. Пасля адышоўся на пару крокаў назад і агледзеў сваю працу вокам мастака. І аж засмяяўся, упершыню за вечнасць. Больш з нажом не было чаго рабіць, ён схапіў кавалак палатна ў кулак і вырваў яго, наўскасяк праз увесь твар, аж жывот надрываючы ад смеху.

Страх было глядзець на яго, гэтая галава, з якое знянацку вырвалася смерць, як вязень з цёмнага лёха. Барацьба з гэтымі пачварнымі вачніцамі, падобнымі на вокны, за якімі тоілася цемра. І гэты вялікі, пусты рот, які сапраўды больш не смяяўся, але вышчарыўся на страшлівы смех смерці, смех, нячутны, але і зычны, нябачны, але ж вось ён, стары і цёмны, як тысячагоддзе.

І раптам ён здолеў, акінуўшы вачыма ўсё, што зрабіў, уцяміць сутнасць рэчаў, і ён ужо ведаў, што не было нічога, ні жыцця, ні існавання, ні свету, анічога, толькі вялікі чорны цень вакол яго самога. І ён быў зусім адзін угары на скале. І зрабі ён цяпер хоць адзін крок, дык абрынецца ў вечную бездань.

Страшэнная стома нагарнулася на яго. І што тут было яшчэ рабіць. Ён прысеў на кукішкі ў кутку пад ветравым люкам, як чорны звер у чатырохкутніку блакітнага месячнага ззяння.

Ён заснуў. І такі, які ён цяпер сядзеў, прыхіліўшыся да сцяны, звесіўшы галаву паміж ног, вяла апусціўшы рукі, быццам яны хацелі аддзяліцца ад яго, ён быў як вялікая чорная купіна згрэбенага попелу, у якой праблісквалі рэшткі жару.

Свечка, якую ён адкінуў, упала на анучы, яны паступова пачалі тлець. Доўжылася гэта нейкія хвіліны, пасля іскры прагрызлі сабе дарогу да купкі саломы. Пацягнула ветрам, і з сухіх саломін прабілася маленькая чырвоная змейка агню.

Праз нейкі час некалькі заблудлых п’яніц на вуліцы ўжо ўбачылі ўгары вялікага чырвонага вогненнага цмока, які сядзеў на даху і сваімі размашыстымі крыламі хлястаў па разгарэлых кроквах.

Усё ішло як ішло. П’яніцы закрычалі, распахнулася некалькі вокан, выпала некалькі начныў каптуроў, адчынілася некалькі дзвярэй, дзве ці тое тры постаці кінуліся ўніз па вуліцы да жоўтай лямпы паліцэйскага пастарунка.

Вуліца запоўнілася людзьмі, шум, вэрхал, лаянка, дзіцячы галас, паліцыя. Усе разявіліся ўгору на пажар. Зрываецца ў агні бэлька і з трэскам падае ўніз. Зноў лямант. Выносяць некалькі параненых ці, можа, нават мёртвых.

Пад’язджае пажарніца, струмяні вады ў агонь, у ноч падымаюцца вялікія клубы жоўтай пары ў тых месцах, куды дастала вада. Угары ў паветры паварочваецца, быццам кран, вялікая драбіна, туды, дзе з ветравога люка звесілася галава старога чалавека.

Драбіну прыстаўляюць да мура, і некалькі пажарнікаў у вялікіх касках жвава, як малпы, лезуць па шчэблях угору.

Калі ўжо яны былі амаль каля, галава знікае ў акне, цяпер можна бачыць, як пажарнікі перабягаюць сярод палаючых крокваў, за чорным ценем, які ўцякае ад іх, пераскокваючы туды-сюды праз агонь і бэлькі, а яны, як пара чарцей, што ўгоньваюцца за мышкай. Дзікая пагоня раптам знікае ў воблаку пары і дыму.

Калі пажарнікі праз агонь і чад прабіліся да старога чалавека ў куток, той сядзеў на кучы барахла. Ён трымаў перад сабою нешта вялікае, карціну, без вачэй і рота, але вочы старога чалавека глядзелі на іх з пустых разрэзаў вачніц, вялікія і дзікія, а яго доўгі язык лахатаў у пустым роце партрэта.

Яны хацелі адабраць у яго партрэт. Той трымаў яго з усёй моцы. Яны хацелі вынесці бедалагу разам з карцінай, той пачаў адбівацца нагамі ў жывот.

Палова даху абвалілася, і людзі былі блізка каб задыхнуцца. Яны паспрабавалі яшчэ раз выцягнуць яго, але стары адпусціў адну руку з карціны, вырваў палаючую дошку з распаленымі цвікамі над галавой і ўдарыў ёю пажарніка ў твар, аж той упаў.

Страх напаў на астатніх, яны пакінулі абодвух ляжаць, мёртвага і параненага, і памкнуліся назад, дзе было паветра. Яны нырнулі ў сустрэчны дым, але ўжо не знайшлі дарогі, яны адкінулі свае каскі, каб лепей бачыць, беглі назад, міма старога, на другі бок, пераскоквалі вогненныя абломкі, назад, назад, зноў міма старога, і зноў летучы міма яго, да іх роспачы дадаўся пачуты гучны рогат ззаду.

Полымя праглынула іх. Яны біліся голымі рукамі, усё яшчэ бегаючы, усё яшчэ махаючы і махаючы, і раптам ператварыліся ў два вогненныя слупы і зноў пабеглі назад, але там гарэла драўляная сцяна, направа, але там быў мур, яны не маглі далей, яны крычалі і біліся палымянымі рукамі ў каменную сцяну, нічога, нічога, агонь пажыраў іх валасы, іх чарапы. Полымя выела ім вочы, яны былі сляпыя, яны больш нічога не бачылі, агонь пажыраў іх твары, мяса кавалкамі рвалася на іх руках, але і ў смерці яны ўсё яшчэ малацілі абвугленымі галавешкамі кулакоў у мур.