№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Чарлз Дыкенс

Калядны харал у прозе: святочная гісторыя пра прывідаў (Страфа другая) (A Christmas Carol in prose being A Ghost Story of Christmas)

Пераклад з ангельскай Ганна Янкута

Першую страфу чытайце тут.

 

Першы дух

 

Калі Скрудж прачнуўся, было так цёмна, што з ложка ён ледзь-ледзь мог адрозніць празрыстае акно ад непранікальных сценаў пакоя. Скрудж углядаўся ў змрок сваімі тхарынымі вачыма — і тут гадзіннік суседняе царквы прабіў тры чвэрці. Скрудж прыслухаўся да бою.

 

На яго здзіўленне, цяжкі гадзіннік прабіў спачатку шэсць разоў, потым сёмы, потым восьмы — і спыніўся толькі на дванаццаці. Поўнач! Калі ён лёг, была трэцяя ночы. Гадзіннік сапсаваўся: мабыць, у механізм трапіў лядзяш. Поўнач!

 

Скрудж націснуў на спружынку свайго рэпетыра, каб выправіць памылку недарэчнага гадзінніка. Рэпетыр хутка адбіў дванаццаць і спыніўся.

 

— Як так атрымалася? — здзівіўся Скрудж. — Не можа быць, каб я праспаў цэлы дзень ды яшчэ і кавалак наступнай ночы! Няўжо нешта здарылася з сонцам, і цяпер не поўнач, а поўдзень?

 

Думка гэтая так яго ўстрывожыла, што ён выкараскаўся з ложка і навобмацак рушыў да акна. Каб хоць штосьці разгледзець, давялося пачысціць заінелае шкло рукавом, але плёну з гэтага было няшмат. На вуліцы, наколькі мог бачыць Скрудж, быў густы туман, страшэнны мароз і зусім не было людзей, што абавязкова мусілі б шумна бегаць туды-сюды, калі б ноч уварвалася ва ўладанні дня і захапіла цэлы свет. Скрудж з палёгкай уздыхнуў, бо ўсе патрабаванні кшталту “заплаціць па гэтым вэксалі містэру Эбенэйзеру Скруджу ці на яго рахунак праз тры дні пасля атрымання” страцілі б усялякі сэнс, і карысці з іх было б не больш, чым ад амерыканскіх каштоўных папераў, калі б знікла магчымасць вылічваць гэтыя самыя дні пасля атрымання.

 

Скрудж зноў лёг у ложак і пачаў думаць, думаць, думаць яшчэ і яшчэ, але так нічога і не прыдумаў. І чым больш ён думаў, тым больш збіваўся з панталыку, а чым больш спрабаваў не думаць, тым больш думак лезла ў галаву.

 

Больш за ўсё хваляваў яго прывід Марлі. Кожнага разу, калі пасля грунтоўных развагаў Скрудж урэшце вырашаў, што яму ўсё проста прыснілася, думка, як сціснутая і потым вызваленая тугая спружына, тут жа вярталася назад, і перад Скруджам зноў паўставала і патрабавала вырашэння адно і тое ж пытанне: “Сон гэта быў ці не?”

 

У такім стане Скрудж праляжаў, пакуль не адзванілі яшчэ тры чвэрці. І тут ён раптам згадаў папярэджанне прывіда пра госця, які наведаецца да яго, калі праб’е гадзіну ночы. Скрудж вырашыў не засынаць да прызначанага часу, і калі ўлічыць, што пайсці спаць для яго было цяпер не прасцей, чым выправіцца напрасткі ў рай, рашэнне гэтае было ці не наймудрэйшым з магчымых.

 

Чвэрць гадзіны цягнулася так доўга, што Скрудж не раз пачынаў сумнявацца: ці не задрамаў ён выпадкова, ці не прапусціў бой гадзінніка? Урэшце яго насцярожаныя вушы пачулі чаканыя гукі:

 

— Дзінь-дон!

 

— Чвэрць на першую, — пачаў лічыць Скрудж.

 

— Дзінь-дон!

 

— Палова на першую, — сказаў Скрудж.

 

— Дзінь-дон!

 

— Без чвэрці гадзіна, — лічыў Скрудж.

 

— Дзінь-дон!

 

— Гадзіна ночы! — пераможна ўзвясціў Скрудж. — І нічога не здарылася!

 

Ён вымавіў гэта яшчэ да апошняга ўдару, і вось гадзіннік урачыста, змрочна, гулка і скрушна абвясціў гадзіну ночы. У тое ж імгненне ў пакоі ўспыхнула святло, і чыясьці рука расхінула полаг.

 

Так-так, менавіта чыясьці рука расхінула, паўтаруся, полаг, прычым не ў нагах ці за спінаю, а акурат перад самым тварам Скруджа. Такім чынам, рука расхінула полаг, і Скрудж, прыўскочыўшы на ложку і застыўшы напаўседзячы, апынуўся з незямным госцем, чыя рука полаг і расхінула, твар да твару — так блізка, як цяпер мы з вамі, бо ў думках я акурат нахіляюся над вашым плячом.

 

Перад Скруджам стаяла дзіўная істота, вельмі падобная да дзіцяці, можа, не так да дзіцяці, як да старога, убачанага праз дзіўную оптыку: здавалася, ён аддаліўся ад назіральніка і таму паменшыўся да дзіцячых памераў. Яго валасы, што падалі на плечы і ніжэй, за спіну, былі нібыта сівыя, але на твары не было ніводнае зморшчынкі, а шчокі чырванелі пяшчотным румянцам. Рукі былі вельмі доўгія і моцныя, кісці рук — таксама: у іх нібы хавалася надзвычайная сіла. Яго далікатна сфармаваныя ногі былі, як і рукі, аголенымі. Істота была ўбраная ў найбялюткую туніку, абвязаную вакол таліі зіхоткім пасам, што гарэў чароўным святлом. У руцэ госць трымаў свежую зялёную галінку вастралісту, і насуперак гэтаму зімоваму сімвалу прыпол яго ўбрання быў аздоблены летнімі кветкамі. Але самым дзіўным у яго абліччы быў яркі струмень святла, што біў з макаўкі і асвятляў усё навокал, а таму не выклікала пытанняў прызначэнне гасілкі ў выглядзе каўпака, якую істота трымала пад пахай — на выпадкі, менш спрыяльныя для ілюмінацыі.

 

Зрэшты, самым дзіўным Скруджу, які, паступова супакойваючыся, разглядаў істоту, падалося нават не гэта. Бо як пас госця ўспыхваў зіхоткімі іскрамі спачатку ў адным месцы, а праз імгненне — ужо ў іншым, так і сама фігура час ад часу губляла цэласнасць: яна рабілася то аднарукай, то аднаногай, то абрастала дваццаццю нагамі, потым ног зноў рабілася дзве, але знікала галава, а вось галава на месцы, але няма цела. Калі тыя ці іншыя часткі цела раствараліся ў густым мораку, здавалася, што ад іх не засталося і следу, а потым яны самым дзівосным чынам з’яўляліся наноў, бачныя гэтак жа выразна, як і раней.

 

— Вы той самы Дух, чый прыход мне прадказвалі? — спытаў Скрудж.

 

— Так, гэта я.

 

Голас Духа прагучаў мякка і пяшчотна, надзвычай ціха — быццам ён стаяў не побач, а дзесьці далёка.

 

— Хто вы і што робіце?

 

— Я — Дух Мінулых Калядаў.

 

— Даўно мінулых? — пацікавіўся Скрудж, разглядаючы карузліка.

 

— Не. Бо гэта тваё мінулае.

 

Калі б хтосьці спытаў у Скруджа, чаму яму раптам закарцела ўбачыць Духа ў каўпаку-гасілцы, ён не змог бы патлумачыць. Але жаданне было такое, што ён насмеліўся пра гэта папрасіць.

 

— Што?! — усклікнуў Дух. — Ты хочаш пагасіць маё святло сваімі нікчэмнымі рукамі?! Табе мала, што ты — адзін з тых, чые жарсці стварылі гэты каўпак і змушалі мяне год за годам насіць яго, насунуўшы на самыя вочы?!

 

Скрудж з усёй пачцівасцю паспяшаўся адмовіцца ад просьбаў, якія маглі пакрыўдзіць Духа, і ўпэўніў госця, што не помніць, каб ён хоць раз у жыцці змусіў кагосьці начапіць каўпак. Потым ён адважна пацікавіўся, якія справы прывялі да яго Духа.

 

— Твой дабрабыт! — прамовіў Дух.

 

Скрудж горача падзякаваў, падумаўшы пры гэтым, што бяссонная ноч — не найлепшы спосаб дасягнення гэтага самага дабрабыту. Дух, мабыць, пачуў гэтыя думкі, бо тут жа адказаў:

 

— Значыць, тваё выпраўленне. Будзь пільным!

 

З гэтымі словамі ён працягнуў моцную далонь і мякка ўзяў Скруджа за руку.

 

— Падымайся! І ідзі за мной!

 

Калі б Скрудж пачаў жаліцца, што надвор’е і час не самыя спрыяльныя для шпацыраў, што ў ложку цёпла, а на вуліцы слупок тэрмометра апусціўся ніжэй за нуль, што апрануты ён зусім не па сезоне — дамашнія пантофлі, халат і начны каўпак — і што ён ужо паспеў крыху прастудзіцца, усе яго жальбы былі б марнымі. Хаця Дух трымаў яго мякка, амаль па-жаночаму, супраціўляцца было бессэнсоўна. Скрудж падняўся і, убачыўшы, што Дух скіраваўся да акна, схапіўся за прывіднае ўбранне і ўзмаліўся:

 

— Але ж я смяротны! Я магу зваліцца!

 

— Я дакрануся да цябе, — прамовіў Дух і паклаў руку на грудзі Скруджу. — І ты дасі рады нават больш складаным перашкодам.

 

Тут яны прайшлі праз сцяну і апынуліся на прасёлкавай дарозе сярод палёў. Горад проста знік — ад яго не засталося і следу. Разам з ім зніклі цемрадзь і туман — наўкола быў ясны і марозны зімовы дзень, і на зямлі ляжаў снег.

 

— Божа мой! — агледзеўшыся і пляснуўшы рукамі, усклікнуў Скрудж. — Я ж тут вырас! Тут правёў дзяцінства!

 

Дух мякка зірнуў на яго. Скруджу падалося, што гэты пяшчотны позірк, хай сабе імгненны і амаль незаўважны, усё яшчэ скіраваны на яго. Ён адчуў у паветры тысячы водараў, кожны з якіх нагадаў пра тысячы думак, надзеяў, радасцяў і трывогаў — даўно, даўно забытых!

 

— Твае вусны задрыжалі, — сказаў Дух. — І што гэта ў цябе на шчацэ?

 

Нязвыкла дрыготкім голасам Скрудж прамармытаў, што, мабыць, проста нейкая плямка, і папрасіў Духа весці яго далей.

 

— Помніш гэтую дарогу? — спытаў Дух.

 

— Ці помню я?! — палка ўскрыкнуў Скрудж. — Ды я прайшоў бы па ёй з завязанымі вачыма!

 

— Дзіўна, што ты на столькі гадоў забыў пра яе, — заўважыў Дух. — Хадзем далей.

 

Яны пайшлі па дарозе, і Скрудж пазнаваў кожную браму, кожны слуп, кожнае дрэва. Праз некаторы час удалечыні з’явіўся маленькі гарадок з рынкавай плошчай, царквой, звілістай рэчкай і мостам. На кудлатых поні, што беглі трушком, насустрач рухаліся хлопчыкі. Яны гукалі іншых хлопчыкаў, што сядзелі на вазах ці двухколках, якімі кіравалі фермеры. Усе дзеці былі ў цудоўным настроі, весела пераклікаліся адзін з адным, і вакольныя палі поўніліся іх радаснымі галасамі — так, што ломкае ад марозу паветра само пачынала смяяцца.

 

— Гэта ўсяго толькі цені таго, што было тут калісьці, — сказаў Дух. — Нас яны не заўважаюць.

 

Вясёлая кампанія набліжалася, і Скрудж ужо мог пазнаць кожнага хлопчыка і назваць яго імя. Чаму ён так бязмежна ўзрадаваўся, убачыўшы іх? Чаму, калі яны праходзілі міма, халодныя вочы Скруджа заблішчэлі, а ў грудзях закалацілася сэрца? Чаму душа поўнілася шчасцем, калі ён чуў, як яны, развітваючыся на скрыжаваннях і раз’язджаючыся па дамах, жадалі адзін аднаму вясёлых Калядаў? Што было Скруджу да вясёлых Калядаў? Ды каб яны праваліліся, гэтыя вясёлыя Каляды! Шмат яму карысці ад тых Калядаў!

 

— Школа яшчэ не зусім апусцела, — прамовіў Дух. — Там застаўся адзін самотны, пакінуты сябрамі хлопчык.

 

Скрудж сказаў, што ведае яго, і ўсхліпнуў.

 

Яны збочылі з галоўнай дарогі на добра памятную Скруджу сцежку і хутка наблізіліся да панылага будынка з чырвонае цэглы. Дах вянчала вежачка з флюгерам наверсе і звонам унутры. Будынак быў вялікі, але зусім занядбаны: прасторныя гаспадарчыя памяшканні амаль не выкарыстоўваліся, замшэлыя сцены адсырэлі, вокны былі выбітыя, а дзверы прагнілі. У стайнях кудахталі куры, вазоўня і пуня зарасталі травой. Унутры таксама мала што сведчыла пра былую веліч. Увайшоўшы ў змрочную вітальню і зазірнуўшы праз некалькі адчыненых дзвярэй, яны пабачылі халодныя, шырачэзныя і кепска мэбляваныя пакоі. Зябкая пустата памяшканняў і пах зямлі ў паветры гаварылі пра тое, што тут часта ўстаюць пры святле свечак і рэдка ядуць удосталь.

 

Скрудж і Дух прайшлі праз усю вітальню да дзвярэй у канцы дома. Дзверы адчыніліся, упусціўшы іх у доўгі, амаль пусты панылы пакой, які здаваўся яшчэ пусцейшым праз шэрагі простых драўляных партаў і лаваў. За адной з партаў каля сціплага агеньчыка чытаў кнігу самотны хлопчык, і Скрудж, прысеўшы на лаву побач з ім, расплакаўся, пазнаўшы ў бедным самотным дзіцяці сябе ранейшага.

 

Не, не прытоенае рэха, не мышыны піск і валтузня за абшыўкай, не гукі капяжу з напалову адталага вадасцёку на панылым двары, не ўздыхі між галля журботнай таполі, не лянотнае парыпванне дзвярэй пустое каморы, не патрэскванне агню — але нешта мякка кранала струны ў душы Скруджа і выклікала слёзы на вачах.

 

Дух узяў яго за руку і паказаў на зануранага ў чытанне хлопчыка, якім быў калісьці Скрудж. Раптам у акне з’явіўся чалавек з сякерай за пасам. Госць, апрануты ў чужаземнае ўбранне, вёў на повадзе восліка, нагружанага дровамі, і выглядаў надзіва выразна, як сапраўдны.

 

— Дык гэта ж Алі-Баба! — захоплена ўскрыкнуў Скрудж. — Гэта ж добры стары Алі-Баба! Так-так, я помню! Неяк на Каляды, калі маленькае самотнае дзіця пакінулі тут, ён акурат вось так і з’явіўся першы раз, напраўду з’явіўся! Беднае дзіця! І Валянцін, і яго лясны брат Арсон — яны ўсе прыйшлі! І яшчэ гэты, як яго... той, каго соннага паклалі ў панталонах ля брамы ў Дамаску — хіба ты яго не бачыш? А вось і султанаў конюх, якога джыны перавярнулі ўверх нагамі! Вунь ён, стаіць на галаве! Так яму і трэба! Я так рады! Якое ён меў права жаніцца з прынцэсай?

 

Ну і здзівіліся б дзелавыя партнёры Скруджа з лонданскага Сіці, калі б пачулі, як ён нязвыклым голасам, зрываючыся то ў плач, то ў крык, з усёй сур’ёзнасцю раздабарвае на такія тэмы, калі б пабачылі яго ажыўлены і ўсхваляваны твар!

 

— А вось і папугай! — крычаў Скрудж. — Увесь зялёны, толькі хвосцік жоўты, а на макаўцы — чуб накшталт пучка салаты! Так, вось ён! “Бедны Рабінзон Круза! — казаў ён гаспадару, калі той вярнуўся дадому, праплыўшы вакол вострава. — Бедны Рабінзон Круза! Дзе ж ты быў, Рабінзон Круза?” Гаспадар думаў, што яму мроіцца, а вось і не! Гэта ўсё папугай, ну, вы ведаеце. А вось і Пятніца, бяжыць з усяе моцы да бухтачкі! Эге-гей! Гэй! Сюды!

 

І тут жа, з нечаканай для яго хуткасцю пераключыўшыся на сябе ранейшага, Скрудж спачувальна ўздыхнуў: “Беднае дзіця!” — і зноў заплакаў.

 

— Хацеў бы я… — прамармытаў ён, выцершы рукавом слёзы, а тады агледзеўся і засунуў руку ў кішэню. — Але запозна.

 

— Што запозна? — спытаў Дух.

 

— Ды нічога, — адказаў Скрудж. — Нічога. Нейкі хлопчык спяваў учора пад маімі дзвярыма калядку, і я хацеў бы даць яму што-небудзь. Вось і ўсё.

 

Дух задуменна ўсміхнуўся, махнуў рукой і сказаў:

 

— Паглядзім на іншыя Каляды!

 

Тут Скрудж-хлопчык пачаў расці, а пакой зрабіўся крыху бруднейшым і цямнейшым. Абшыўка рассохлася, вокны патрэскаліся, са столі абсыпаліся кавалкі тынкоўкі, агаліўшы драніцы, — але як гэта атрымалася, Скрудж зразумеў не лепш, чым мы з вамі. Ён ведаў толькі, што ўсё правільна, што ўсё так, як і было, што тады ён зноў сядзеў адзін, пакінуты іншымі хлопчыкамі, якія паехалі дадому святкаваць вясёлыя Каляды.

 

Цяпер ён ужо не чытаў, а ў адчаі хадзіў туды-сюды. Скрудж зірнуў на Духа, скрушна пахітаў галавой і трывожна ўгледзеўся ў дзверы.

 

Дзверы адчыніліся, і ў пакой імкліва ўбегла маленькая, нашмат меншая за хлопчыка дзяўчынка. Абняўшы яго за шыю, яна пачала яго цалаваць, называючы сваім дарагім, дарагім брацікам.

 

— Дарагі брацік, я прыйшла забраць цябе дадому! — крычала дзіця, пляскаючы маленечкімі далонькамі і ледзь не падаючы ад смеху. — Дадому, забраць дадому!

 

— Дадому, маленькая Фэн? — здзівіўся хлопчык.

 

— Так, дадому! — адказала дзіця, ззяючы ад шчасця. — Дадому, назаўсёды! Дадому, зусім-зусім дадому! Цяпер бацька нашмат дабрэйшы, чым раней, і дома ў нас — як у раі. Адным цудоўным вечарам, калі я ішла спаць, ён так пяшчотна загаварыў са мной, што я не пабаялася яшчэ раз запытаць, ці можаш ты вярнуцца дадому. І ён сказаў: так, абавязкова, і адправіў мяне па цябе ў паштовай карэце! Цяпер ты будзеш сапраўдным мужчынам! — сказала дзяўчынка, шырока адкрыўшы вочы, — і больш ніколі не вернешся сюды! Але найперш — мы разам прабавім усе калядныя дні і будзем весяліцца, як яшчэ ніколі не весяліліся!

 

— Ты ўжо амаль зусім дарослая, маленькая Фэн! — усклікнуў хлопчык.

 

Яна запляскала ў далонькі, засмяялася і паспрабавала дакрануцца да яго галавы, але не дацягнуўшыся, зноў засмяялася і паднялася на дыбачкі, каб абняць яго. Потым з усім дзіцячым запалам пацягнула яго да дзвярэй, і ён ахвотна падпарадкаваўся.

 

У вітальні пачуўся чыйсьці жахлівы голас: “Нясіце сюды скрыню маладога Скруджа!” — і з’явіўся сам школьны настаўнік, які злосна і адначасова паблажліва зірнуў на гэтага самага маладога Скруджа, а потым канчаткова яго перапалохаў, паціснуўшы яму руку. Потым настаўнік правёў дзяцей у самую старую на свеце студню-гасцёўню, у якой заледзянелі і карты на сцяне, і зямны з нябесным глобусы на падваконні. Там ён дастаў графін надзіва лёгкага віна і кавалак надзіва цяжкога пірага і прапанаваў дзецям пакаштаваць гэтых ласункаў. У гэты самы час зморанага слугу адправілі пачаставаць фурмана “чымсьці гэтакім”, на што той перадаў джэнтльмену падзяку, але ўдакладніў: калі гэта тое “штосьці”, чым яго частавалі мінулым разам, то лепш не трэба. Рэчы Скруджа ўжо прымацавалі да вярхоў карэты, а таму дзеці ахвотна пажадалі настаўніку ўсяго найлепшага і, заняўшы свае месцы, весела пакацілі садам — хуткія колы выбівалі з цёмных вечназялёных раслінаў снег і шэрань, як пыл.

 

— Вельмі пяшчотнае стварэнне, дыхні — і зламаеш, — сказаў Дух. — Але ў яе было вялікае сэрца!

 

— Але, маеш рацыю! — усклікнуў Скрудж. — Я і не збіраюся гэта адмаўляць, Дух, Божа барані!

 

— Яна памерла замужняй жанчынай, — працягнуў Дух. — Здаецца, у яе засталіся дзеці.

 

— Адно дзіця, — удакладніў Скрудж.

 

— Адно, — пагадзіўся Дух. — Твой пляменнік.

 

Скрудж адчуў сябе няёмка і толькі выціснуў:

 

— Ну.

 

Усяго імгненне таму пакінуўшы школу, яны апынуліся на тлумнай вуліцы, дзе ў абодва бакі рухаліся прывідныя мінакі, пракладалі сабе дарогу прывідныя карэты і брычкі і дзе панавала звычайная для горада штурханіна і мітусня. Па-святочнаму ўбраныя вітрыны давалі зразумець, што набліжаюцца Каляды. Быў вечар, і на вуліцах гарэлі ліхтары.

 

Дух спыніўся ля дзвярэй нейкае крамы і спытаў Скруджа, ці пазнае ён гэтае месца.

 

— Ці пазнаю я гэтае месца? — ускрыкнуў Скрудж. — Хіба не сюды аддалі мяне ў вучні?

 

Яны ўвайшлі. Убачыўшы старога джэнтльмена, які сядзеў за такой высокай канторкай, што калі б яна была хоць на цалю вышэйшай, стары дастаў бы сваім баваўняным каўпаком да столі, Скрудж усхвалявана ўсклікнуў:

 

— Гэта ж стары Фезівіг! Сам Фезівіг, жывы і здаровы, барані яго Божа!

 

Стары Фезівіг адклаў пяро ўбок і зірнуў на гадзіннік: прабіла роўна сем. Стары пацёр рукі, паправіў ёмістую — па таліі — камізэльку, усім целам — ад пантофляў да фрэналагічнай зоны зычлівасці на ілбе — засмяяўся і задаволеным, масляным, гучным, бадзёрым, святочным голасам паклікаў:

 

— Гэй жа! Эбенэйзер! Дзік!

 

Малады Скрудж — цяпер ужо не хлопчык, а юнак — разам з другім падмайстрам жвава ўбег у пакой.

 

— О, дык гэта ж Дзік Ўілкінс! — сказаў Духу Скрудж. — Дальбог ён! Бедны Дзік, ён быў так прывязаны да мяне! Дарагі, дарагі сябра!

 

— Гэй жа, хлопцы! — пракрычаў Фезівіг. — Годзе на сёння працы! Заўтра ж Каляды, Дзік! Чуеш, Эбенэйзер? Каляды! Давайце, зачыняйце аканіцы! — крычаў ён, гучна пляскаючы ў далоні. — Давайце-давайце, скокам!

 

Вы нават не ўяўляеце, як два гэтыя юнакі схапіліся за справу! Раз, два, тры — і вось яны ўжо на вуліцы з аканіцамі; чатыры, пяць, шэсць — паставілі іх куды трэба; сем, восем, дзевяць — зачынілі і замацавалі, і, бач, яшчэ да дванаццаці не далічылі, а яны ўжо вярнуліся назад, дыхаючы, як скакавыя коні.

 

— Хо-хо-хо! — закрычаў стары Фезівіг, з неймаверным спрытам саскокваючы з высокага крэсла. — Давайце, хлопцы, прыбірайце ўсё! Нам трэба шмат месца! Давай, Дзік! Весялей, Эбенэйзер!

 

Прыбраць усё! Не было такога, чаго б яны не захацелі ці не змаглі прыбраць пад пільным позіркам старога Фезівіга! Ужо праз хвіліну пакой апусцеў. Уся хаця б крыху рухомая маёмасць знікла, нібы назаўсёды пазбаўленая грамадскіх абавязкаў, падлогу вымелі і вымылі, лямпы прывялі ў парадак, у камін падкінулі яшчэ больш вугалю, і крамка ператварылася ва ўтульную, цёплую, чыстую і ярка асветленую бальную залю, якой толькі можна пажадаць у зімовы вечар.

 

Прыйшоў скрыпач з нотамі, стаў за высачэзную канторку і так урэзаў вясёлую музыку, як можа ўрэзаць хіба аркестр ці як рэжуць страўнік з паўсотні страўнікавых хваробаў. Прыйшла місіс Фезівіг — сама ўсмешка, шырокая і нязменная. Прыйшлі тры міс Фезівіг, прамяністыя і мілыя. Прыйшлі шэсць іх кавалераў з разбітымі сэрцамі. Прыйшлі ўсе маладыя мужчыны і жанчыны, што працавалі на Фезівіга. Прыйшла служанка са стрыечным братам-пекарам. Прыйшла кухарка з блізкім сябрам свайго брата, малочнікам. Прыйшоў хлопчык з крамкі праз дарогу (многія падазравалі, што гаспадар не надта радуе яго ежай), які ўвесь час хаваўся за спінай дзяўчынкі-служанкі з суседняга дома (усе дакладна ведалі, што гаспадыня цягае яе за вушы). Прыйшлі ўсе, адно за адным — хтосьці сарамліва, хтосьці бадзёра, хтосьці зграбна, хтосьці няўклюдна, хтосьці ўпэўнена, хтосьці вагаючыся — адным словам, так ці іначай, тым ці іншым спосабам, але прыйшлі ўсе. І як толькі ўсе прыйшлі, то адразу ж разбіліся на дваццаць параў і затанчылі: спачатку паўкола ў адзін бок, потым столькі ж у адваротны, разам у сярэдзіну кола і зноў назад, і ўрэшце закружыліся, мяняючы сяброўскія пары і фігуры. Першая галаўная пара ўвесь час паварочвала раней, чым трэба, і адразу за ёй, зноў жа не ў час, выходзіла другая, новая галаўная пара, пакуль усе пары не зрабіліся ўрэшце галаўнымі і не засталося нікога, хто ішоў бы ў хвасце. На гэтым шчаслівым моманце стары Фезівіг запляскаў у далоні, каб спыніць танец, і пракрычаў “Цудоўна, цудоўна!”, пасля чаго скрыпач з галавой нырцануў у адмыслова прыгатаваны для гэтага куфаль з півам, аднак, пагарджаючы любым адпачынкам, тут жа вынырнуў і, нягледзячы на тое, што танцоры яшчэ не сабраліся, зноў ударыў па струнах, прычым так, нібыта гэта быў ужо зусім іншы скрыпач, які прыйшоў на замену першаму, дашчэнту знясіленаму і на насілках аднесенаму дадому, з мэтай пераўзысці яго альбо загінуць у няроўным баі.

 

Потым зноў былі танцы, а потым гульня ў фанты, і яшчэ танцы, і пірог, і глінтвейн, па вялікім кавалку халоднай смажаніны, і па вялікім кавалку варанага мяса, а потым калядныя піражкі і шмат піва. Але самае цікавае адбылося пасля смажаніны і варанага мяса, калі скрыпач (вось жа штукар, каб яго сабака! Ён з тых людзей, што робяць сваю справу нават лепей, чым мы можам пра гэта расказаць!) урэзаў “Сэра Роджэра Кавэрлі” і стары Фезівіг захацеў патанчыць з місіс Фезівіг. Безумоўна, у першай пары! Ну і працы ім было, скажу я вам! Бо яны вялі дваццаць тры ці нават дваццаць чатыры пары танцораў, ды такіх, што крый Божа, — калі ўжо пачалі танчыць, дык адбарабаняць так, што мала не падасца.

 

Але калі б іх было ўдвая, а хай бы і ўчацвёра больш, стары Фезівіг усё адно не даў бы маху, ды і місіс Фезівіг не зломак. Яна ўвогуле была выключнай для яго парай — ва ўсіх сэнсах слова, і калі гэта не самая высокая пахвала, скажыце мне, якая яшчэ вышэйшая, і тут жа ўнясу праўку ў тэкст. Лыткі Фезівіга проста-такі выпраменьвалі ззянне. Увесь танец яны зырчэлі, як два месяцы. Вы ніколі не змаглі б прадказаць, у якім месцы яны апынуцца ў наступны момант. І калі стары Фезівіг і яго жонка прайшліся па ўсіх фігурах танцу — наперад і назад, узяўшыся за рукі, паклоны і рэверансы, потым пакруціліся, прайшлі пад аркай рук і вярнуліся ўрэшце на сваё месца, — Фезівіг выкінуў такога спрытнага антраша, што ўсім падалося, нібыта ён падміргнуў нагамі. Але праз імгненне ён ужо непахісна стаяў на зямлі.

 

Калі прабіла адзінаццаць, дамашні баль скончыўся. Містэр і місіс Фезівіг занялі свае месцы па баках ад дзвярэй і на развітанне паціснулі руку кожнаму госцю ці госці, зычачы ім вясёлых Калядаў. А калі ўсе разышліся, гаспадары гэтак жа развіталіся з падмайстрамі. Радасныя галасы расталі дзесьці ўдалечыні, і хлопцы скіраваліся да сваіх ложкаў, што месціліся ў краме пад прылаўкам.

 

Цягам усяго балю Скрудж паводзіўся як вар’ят. Усім сэрцам і ўсёй душой ён весяліўся там, на балі, разам з юнаком, якім ён калісьці быў. Ён усё прыгадваў, з усім згаджаўся, усім захапляўся і адчуваў вельмі незвычайнае хваляванне. І толькі цяпер, калі шчаслівыя твары ранейшага Эбенэйзера і яго сябра Дзіка зніклі, ён успомніў пра Духа і злавіў на сабе яго пільны погляд, заўважыўшы, што святло на галаве здані разгарэлася нашмат ярчэй.

 

— Як мала трэба, каб гэтыя дурні прасякнуліся ўдзячнасцю, — сказаў Дух.

 

— Мала... — паўтарыў за ім Скрудж.

 

Дух прапанаваў яму прыслухацца да размовы двух падмайстраў, якія разліваліся ў пахвалах старому Фезівігу, і калі Скрудж так і зрабіў, сказаў:

 

— Ну што? Хіба не так? Ён патраціў усяго некалькі фунтаў гэтых вашых чалавечых грошай — не больш за тры-чатыры. Няўжо ён варты такіх пахвалаў?

 

— Усё не зусім так, — адказаў абураны заўвагай Скрудж, не заўважаючы, што яго вуснамі гаворыць ранейшы юнак Эбенэйзер, а не ён сам, — не зусім так, Дух. У яго сілах было зрабіць нас шчаслівымі ці няшчаснымі, а нашую працу — лёгкай ці невыноснай, асалодай ці катаргай. Хай ён рабіў гэта з дапамогай словаў ці позіркаў, чагосьці такога дробнага і незаўважнага, што немагчыма ні палічыць, ні змерыць — і што з таго? Падоранае ім шчасце каштуе не менш, чым купленае за вялікія грошы.

 

Тут ён адчуў на сабе позірк Духа і спыніўся.

 

— Што здарылася? — спытаў Дух.

 

— Нічога асаблівага, — адказаў Скрудж.

 

— І ўсё ж?.. — настойваў прывід.

 

— Ды ну, — адмахнуўся Скрудж. — Нічога такога. Проста я хацеў бы цяпер сказаць свайму клерку слоўца-другое... Вось і ўсё.

 

Тут юнак, якім ён калісьці быў, пагасіў лямпу, і Скрудж разам з Духам апынуліся на вольным паветры.

 

— Мой час мінае, — заўважыў Дух. — Хутчэй!

 

Апошняе слова не было адрасаванае ні Скруджу, ні яшчэ камусьці, каго ён мог раптам убачыць, і тым не менш вынік не прымусіў доўга чакаць. Скрудж зноў убачыў сябе. Цяпер ён быў яшчэ старэйшы — у самым росквіце гадоў. Рысы яго твару пакуль не зрабіліся суворымі і жорсткімі, як апошнім часам, але клопаты і сквапнасць ужо наклалі адбітак на аблічча маладога чалавека. Штосьці прагнае, неўтаймоўнае і хцівае блішчэла ў яго вачах і выдавала жарсць, якая ўкаранілася ў душы, каб потым вырасці ў дрэва і ахінуць яе ценем.

 

Ён быў не адзін — побач сядзела прыўкрасная дзяўчына ў жалобным убранні. Слёзы на яе вачах іскрыліся ў святле, што струменіў Дух Мінулых Калядаў.

 

— Цяпер гэта няважна, — мякка казала дзяўчына, — табе — зусім не важна. Іншае боства заняло маё месца, і калі ў будучыні яно зможа суцешыць і падтрымаць цябе так, як хацела зрабіць гэта я, у мяне няма падставаў маркоціцца.

 

— Якое гэта боства заняло тваё месца? — здзівіўся малады Скрудж.

 

— Грошы.

 

— Вось яна, справядлівасць свету! — усклікнуў ён. — Нічога не асуджае свет так сувора, як нястачу, і нічога не кляне так апантана, як імкненне да багацця!

 

— Ты занадта баішся свету, — пяшчотна адказала яна. — Усе твае ранейшыя мары паглынула адна — мара як найлепей пазбегнуць яго крывадушных асуджэнняў. Ці не бачыла я, як самыя высакародныя твае памкненні гінулі адно за адным, пакуль цябе не апанавала ўсёабдымная жарсць — прага нажывы!

 

— Ну і што? — запярэчыў ён. — Ну і што, калі цяпер я стаў нашмат мудрэйшым? Мае пачуцці да цябе не змяніліся.

 

Яна пахітала галавой.

 

— Няўжо?

 

— Нашыя заручыны — справа даўняя. Заручыліся мы, калі абодва былі бедныя і радаваліся жыццю, хаця і спадзяваліся, што з часам цярплівай працай палепшым сваё незайздроснае становішча. Але ты змяніўся. Цяпер ты зусім іншы чалавек.

 

— Тады я быў хлопчыкам! — нецярпліва сказаў ён.

 

— Ты сам ведаеш, што цяпер ты не той чалавек, якім быў, — працягнула яна. — А я ўсё тая ж. Калі мы былі як адно цэлае, заручыны абяцалі нам шчасце, цяпер жа, калі мы — два розныя чалавекі, яны нясуць нам толькі пакуты. Не буду казаць, колькі і з якой горыччу думала я пра гэта. Я дастаткова ўсё ўзважыла і вырашыла вярнуць табе тваё слова.

 

— Хіба я калісьці прасіў пра гэта?

 

— На словах — не. Ніколі.

 

— А як тады прасіў?

 

— Усёй сваёй новай сутнасцю, усёй змененай душой, іншым ладам жыцця і новай надзеяй — новай вялікай мэтай твайго існавання. Усім тым, што зрабіла маё каханне нязначным і не патрэбным табе. Прызнайся: калі б гэтага кахання не было паміж намі раней, — сказала дзяўчына, лагодна, але адначасова цвёрда гледзячы на яго, — ці шукаў бы ты цяпер мае прыхільнасці, ці спрабаваў бы мяне заваяваць? Не!

 

Здавалася, што, як бы ён ні хацеў, ён не змог бы адмовіць справядлівасці яе словаў, але, пераадолеўшы сябе, сказаў:

 

— Гэта ты думаеш, што не.

 

— Калі б я магла думаць іначай! — адгукнулася яна. — Бачыць Бог, як я гэтага хачу! Калі ўжо я зразумела гэтую горкую праўду, значыць, яна суворая і няўмольная. Бо хіба можна паверыць, што, здабыўшы свабоду — учора, сёння ці заўтра, — ты ажэнішся з беспасажніцай?! Ты, які нават у хвіліны душэўнай блізкасці вымярае ўсё грашыма! Хіба я не ведаю напэўна, што нават здрадзіўшы на хвіліну сваёй асноўнай жарсці і ажаніўшыся з такой дзяўчынай, ты хутка пачнеш шкадаваць і раскайвацца?! І таму я вяртаю табе тваё слова. Вяртаю добраахвотна — у імя любові да таго, кім ты калісьці быў.

 

Ён хацеў штосьці сказаць, але, адвярнуўшыся ад яго, яна сказала:

 

— Магчыма, табе будзе балюча — памяць пра мінулае амаль дае мне на гэта надзею. Але вельмі, вельмі хутка боль міне, і ты ахвотна пазбавішся ўспамінаў пра нашае каханне, як надакучлівага сну, пасля якога ты своечасова прачнуўся. Зычу табе шчасця ў абраным табой жыцці!

 

І яна пакінула яго, і яны разышліся назаўсёды.

 

— Дух! — сказаў Скрудж. — Нічога мне больш не паказвай! Адвядзі мяне дадому! Няўжо табе падабаецца так мяне катаваць?

 

— Застаўся яшчэ адзін цень! — ускрыкнуў Дух.

 

— Не трэба! — узмаліўся Скрудж. — Не трэба! Не хачу яго бачыць! Не паказвай!

 

Але няўмольны Дух, нібы кайданкамі скаваўшы рукі Скруджа, прымусіў яго глядзець на тое, што адбылося потым.

 

 

Цяпер яны былі ў іншым месцы і іншай абстаноўцы — у не надта вялікім і багатым, але досыць утульным пакоі. Ля гарачага каміна сядзела маладая прыгожая дзяўчына. Скрудж падумаў, што гэта нядаўняя суразмоўніца — падабенства было вельмі моцным, — але потым убачыў і саму суразмоўніцу, цяпер ужо прывабную сталую жанчыну. Галас у пакоі стаяў неверагодны, бо дзяцей у ім было нават больш, чым Скрудж у сваім узбуджаным стане змог бы палічыць. І ў адрозненне ад чарады ў адным добра вядомым вершы, дзе сорак кароваў паводзяцца як адна, кожны з гэтых дзетак паводзіўся як сорак. Шум ад гэтага стаяў такі, што паверыць немагчыма, але нікога, здаецца, не хваляваў. Наадварот, маці з дачкой ад душы смяяліся і радаваліся, а апошняя, у дадатак да ўсяго, хутка далучылася да мітусні, і маленькія бандыты тут жа пачалі з ёй бязлітасна валтузіцца. ад чаго б я не адмовіўся, дык гэта ад магчымасці апынуцца на іх месцы! Але нізашто на свеце я не быў бы такім грубым, не, нізашто. Ніколі не раскудлаціў бы я яе заплеценых косаў, не ўзлахмаціў бы іх і, Божа барані і ратуй маю душу, ніколі не сцягнуў бы з яе ножкі каштоўны пантофлік. Што да спробы памераць яе талію абдымкамі, то гэтыя бадзёрыя разбойнікі таксама на гэта наважыліся, чаго б я, зноў жа, ніколі не зрабіў, а іначай быў бы пакараны: мая рука абвілася б вакол яе стану і назад бы ўжо ніколі не вярнулася. Але прызнаюся, што я ахвотна дакрануўся б да яе вуснаў, задаў бы ёй пытанне, каб яна мусіла растуліць іх у адказе, паназіраў бы за апушчанымі вейкамі, не прымушаючы пры гэтым яе чырванець, хвалямі распусціў бы яе валасы, кожная цаля якіх магла б зрабіцца бясцэнным падарункам, — карацей, мушу прызнацца, што хацеў бы карыстацца ўсімі прывілеямі дзяцінства, застаючыся пры гэтым дастаткова дарослым, каб ацаніць іх.

 

 

Але вось пачуўся грукат у дзверы, і дзяўчына, са смехам папраўляючы сур’ёзна пацярпелую сукенку, тут жа апынулася ў цэнтры імклівай і неўтаймоўнай плыні дзяцей, якія кінуліся павітаць бацьку: ён разам з памочнікам, нагружаным каляднымі цацкамі і падарункамі, толькі што ўвайшоў у дом. На безабароннага кур’ера адразу ж быў арганізаваны напад, шумны і адчайны. Аблога вялася з дапамогай крэслаў, якія выкарыстоўваліся замест лесвіцаў, каб залезці проста ў кішэню госця, пазбавіць яго ўсіх пакункаў, загорнутых у карычневую паперу, абняўшы за шыю, павіснуць на гальштуку, пабарабаніць па спіне і з самымі цёплымі пачуццямі пакалашмаціць па нагах. З якімі крыкамі здзіўлення і захаплення распакоўваўся кожны скрутак! З якім жахам абвяшчалася, што самы маленькі карапуз злоўлены на месцы злачынства — ён акурат запіхваў у рот цацачную патэльню, і многія былі гатовыя засведчыць, што перад гэтым ён зрабіў тое самае з цацачным індыком, прылепленым да драўлянай талеркі! З якой бязмежнай палёгкай высвятлялася, што трывога дарэмная! Якая радасць, якая ўдзячнасць, якое захапленне! Апісаць усё гэта проста немагчыма! Скажу толькі, што паступова ўсіх дзетак разам з іх радаснымі пачуццямі прыбралі з гасцёўні і перамясцілі паверхам вышэй, дзе яны леглі спаць і ўрэшце супакоіліся.

 

Цяпер, калі гаспадар дома разам з жонкай і дачкой, што пяшчотна да яго прытулілася, занялі свае месцы ля каміна, Скрудж больш уважліва прыгледзеўся да жыхароў дому і, глыбока ўздыхнуўшы, падумаў, што такое ж мілае і поўнае надзеі стварэнне магло б называць яго бацькам і прынесці вясну ў пакутлівую зіму яго жыцця.

 

— Бэл, — сказаў муж, з усмешкай паварочваючыся да жонкі, — сёння я бачыў аднаго твайго старога сябра.

 

— Якога сябра?

 

— А ты адгадай!

 

— Як я адгадаю? А-а-а-а, мабыць, ведаю! — выгукнула яна на адным дыханні, рассмяяўшыся ўслед за мужам. — Містэра Скруджа?

 

— Яго самога! Я праходзіў ля расчыненага акна яго канторы, а ён працаваў там пры свечках. Ледзь разгледзеў яго! Я чуў, што яго кампаньён ляжыць пры смерці, а таму ён сядзеў адзін. Зусім адзін на ўсёй зямлі.

 

— Дух! — надламаным голасам ускрыкнуў Скрудж. — Забяры мяне адсюль!

 

— Я казаў табе: усё гэта — толькі цені былога, — сказаў Дух. — Яны такія, якімі былі калісьці, я тут ні пры чым.

 

— Забяры мяне адсюль! — маліў Скрудж. — Гэтага я не вытрымаю!

 

Ён павярнуўся да Духа і, убачыўшы, што ў яго абліччы фантастычна з’ядналіся рысы ўсіх бачаных сёння твараў, паспрабаваў вызваліцца.

 

— Адпусці мяне! Забяры мяне назад! Хопіць мяне катаваць!

 

У гэтай барацьбе — калі толькі можна так яе назваць, бо выглядала на тое, што Дух не спрабуе супраціўляцца і не надта звяртае ўвагу на высілкі праціўніка, — Скрудж заўважыў, што святло на макаўцы прывіда разгараецца ярчэй і зырчэй. Цьмяна здагадваючыся пра сувязь паміж гэтым святлом і ўплывам Духа на самога Скруджа, ён схапіў каўпак-гасілку і рэзкім рухам насунуў яго прывіду на галаву.

 

Дух тут жа сціснуўся — каўпак схаваў яго цалкам. Але як Скрудж ні намагаўся, затушыць святло, што суцэльнай плынню струменіла з-пад гасілкі па зямлі, ён не мог.

 

Скрудж зразумеў, што страшна стаміўся і вось-вось засне, а праз імгненне — што ён зноў у сваёй спальні. Ён апошні раз націснуў на каўпак, пасля чаго рука яго аслабла, і, ледзь дабраўшыся да ложка, ён праваліўся ў трывожны сон.

 

 

Скарыстаныя ілюстрацыі Артура Рэкхэма.

 

 

Пад рэдакцыяй Антона Францішка Брыля.

Пераклад з ангельскай – Ганна Янкута © 2012

Чытайце таксама

Ўільям Карлас Ўільямс

Ўільям Карлас Ўільямс

Амерыканскі педыятр і паэт, блізкі да колаў мадэрністаў і імажыстаў, натхняльнік Біт-пакалення

Клаўс Элсбергс

Клаўс Элсбергс

Латышскі паэт і перакладчык

Фрэнк О’Хара

Фрэнк О’Хара

Амерыканскі празаік, паэт і мастацкі крытык.

Ізі Харык

Ізі Харык

Беларускі габрэйскі ідышамоўны паэт

1126