№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Рэкс Стаўт

Ўотсан быў жанчынай? (Watson was a Woman?)

Пераклад з ангельскай Ганна Янкута


Вы прабачыце мне адмову далучыцца да вашага тосту ў памяць пра “другую місіс Ўотсан”, калі даведаецеся, што гэта было справай сумлення. Я не магу прымусіць сябе зрабіцца суўдзельнікам містыфікацыі. Бо ў свеце ніколі не існавала не толькі другой місіс Ўотсан, але і першай місіс Ўотсан, дый самога доктара Ўотсана.

Калі ласка, не ўскоквайце з крэслаў.

Як усе сапраўдныя адэпты, я рэгулярна заглыбляюся у Святое Пісьмо (невукі называюць яго гісторыямі пра Шэрлака Холмса), каб асвяжыць іх успрыняцце, і не так даўно я перачытаў яго ад пачатку да канца і быў уражаны фактам, які нагадаў мне пра сабаку ўначы [1]. Пытанне наконт сабакі ўначы палягае, як мы ўсе ведаем, на тым, што яна не брэша, пытанне наконт Холмса ўначы — на тым, што мы не бачым, як ён кладзецца спаць. Апавядальнік гэтых гісторыяў, нехта Ўотсан, зноў і зноў у дэталях апісвае ўсё, што датычыць жыхароў знакамітай кватэры: іх вячэры, сняданкі, мэблю, дажджлівыя вечары, праведзеныя дома, — але нам ніколі не паказваюць, як Холмс ці Ўотсан ідуць у ложак. Цікава, чаму? Дзеля чаго такая ўпартая, ненатуральная стрыманасць, такая забарона, такая засакрэчанасць у дачыненні да такога хіба што не самага прыемнага моманту штодзённага быту?

У мяне нарадзіліся падазрэнні.

Найгоршыя з тлумачэнняў, якія адразу прыйшлі ў галаву, — тое, што ў Холмса ўстаўная сківіца ці што Ўотсан насіў парык, — я адкінуў як бязглуздзіцу. Яны былі занадта відавочныя і зусім, так бы мовіць, не злавесныя. Але гульня пачалася, і я ўзяў след у адзіным даступным для мяне месцы — у Святым Пісьме. І вось што я адразу ж, на дзявятай старонцы “Эцюда ў пунсовых тонах”, знайшоў:

“Ён рэдка клаўся спаць у дзесяць вечара і заўсёды снедаў і сыходзіў яшчэ да майго абуджэння”.

Я быў нечувана здзіўлены. Як маглі мільёны чытачоў столькі гадоў абмінаць такі відавочны ключ? Так пра мужчыну гаварыла, так магла гаварыць толькі жанчына! Зірнем уважлівей. Гэта ж словы самай сапраўднай жонкі, якая расказвае пра мужа… але стоп! Я не збіраюся патураць пустым здагадкам, а хачу знайсці доказы, якія пацвердзяць факт. Няма сумневу, што гэта была жанчына, якая гаворыць пра мужчыну, але гэта жонка расказвае пра мужа ці каханка пра каханка?.. Прызнаюся, я пачырванеў. Я пачырванеў за Шэрлака Холмса і закрыў кнігу. Але агонь цікаўнасці ўжо разгарэўся, і я хутка разгарнуў яе на той самай старонцы, каб у наступным абзацы прачытаць:

“Чытач можа палічыць, што перад ім назола чыстай вады, калі я прызнаюся, як узбудзіў гэты чалавек маю цікаўнасць і як часта мне хацелася прарвацца праз яго стрыманасць, якую ён дэманстраваў у дачыненні да ўсяго, што яго датычыла”.

Хацелася, не сумнявайцеся! Ой як хацелася! Бедны Шэрлак Холмс! Яна не патурбавалася выкарыстаць хаця б які збіты эўфемізм накшталт: “Мне хацелася яго зразумець” ці “Я прагнула раздзяліць з ім усё”. З жорсткай безапеляцыйнасцю яна сцвярджала, што ёй “хацелася прарвацца праз яго стрыманасць”. Мяне скаланула: першы раз у жыцці я адчуў, што Шэрлак Холмс быў не богам, а чалавекам, чалавекам, які таксама пакутаваў. З гэтай жа старонкі пытанне пра пол Ўотсана было для мяне канчаткова вырашанае. Безумоўна, гэта была жанчына. Але жонка ці каханка? Я рушыў далей. Праз дзве старонкі натрапіў на такі пасаж:

“Яго ўменне граць на скрыпцы… на маю просьбу ён сыграў штосьці з “Песняў” Мендэльсона [2]…”

Уявіце мужчыну, які папрасіў іншага мужчыну сыграць якую-небудзь з “Песняў” Мендэльсона на скрыпцы!

А на наступнай старонцы:

“Устаўшы аднойчы раней, чым звычайна, і ўбачыўшы, што Шэрлак Холмс яшчэ не скончыў снедаць… я бачу, што маёй талеркі няма і кава для мяне не прыгатаваная. Я… раздражнёна званю ў званок… і рэзка паведамляю, што час несці сняданак. Схапіўшы са стала нейкі часопіс, я баўлю час, гартаючы яго, пакуль мой сужыхар маўкліва чвякае тостам”.

Што за жахлівая карціна, і мы з вамі цудоўна ведаем, колькі ў ёй горкай рэалістычнасці! Змяніце стыль — і перад намі амаль фельетон Рынга Ларднэра [3] пра каханне. Цяжка праглынуць навіну пра тое, што Шэрлак Холмс, як і многія іншыя мужчыны, снедае ў такім таварыстве, але факт застаецца фактам. Гэты ўрывак не толькі пацвярджае нашыя здагадкі, што Ўотсан — гэта лэдзі, то бок жанчына, але і дае нам надзею, што ўсе тыя доўгія гады Холмс не жыў у граху. Мужчына не чвякае маўкліва тостам, калі снедае з каханкай, а калі і чвякае, значыць, хутка ў яго будзе новая. Але Холмс прывязаўся да яе — ці яна да яго — на больш чым чвэрць стагоддзя. Вось некалькі цытатаў пазнейшых гадоў:

“Шэрлак Холмс стаяў, усміхаючыся мне… Мне заставалася хіба што ўскочыць і з здзіўлена ўглядацца ў яго некалькі секунд — і, як выявілася пасля, страціць прытомнасць…” (“Пусты дом”, старонка 4).

“Думаю, сярод усіх смяротных мне выпалі самыя доўгія пакуты” (частка “Бэрлстанская трагедыя” з аповесці “Даліна страху”, старонка 1).

“У тыя дні паміж намі завязаліся незвычайныя стасункі. Ён быў чалавекам звычак, вельмі пэўных і вельмі трывалых, і адной з іх выпала зрабіцца мне. Быць чымсьці накшталт скрыпкі, моцнага тытуню, старой чорнай люлькі, картатэкі і іншых, менш даравальных рэчаў” (“Чалавек на карачках”, старонка 1).

І мы павінныя верыць, што ўсё гэта напісаў мужчына? Гэтае шчырае і бесклапотнае прызнанне пра страчаную прытомнасць, калі Холмс вярнуўся пасля расстання? “Сярод усіх смяротных мне выпалі самыя доўгія пакуты” — самае старажытнае ў свеце жаночае клішэ, якое ўжываў яшчэ Эсхіл. Няма сумневу, што ад яго рыпелі зубы ўжо ў пячорных людзей. І гэтая добра нам вядомая жальба: “Быць чымсьці накшталт старой чорнай люлькі!”

Вядома ж, яна была яго жонкай! І старая чорная люлька — вырашальны аргумент на карысць такой версіі. Вось урывак са старонкі 16 аповесці “Сабака Баскервіляў”:

“…Каб да вечара не вяртацца на Бэйкер-стрыт і адчыніць дзверы нашай гасцёўні каля дзевяці гадзінаў.

Спачатку мне падалося, што ў пакоі пажар: гасцёўня так задымілася, што святло лямпы на стале падавалася невыразнай плямай. Аднак хутка ўсе страхі зніклі: едкі пах табакі нізкага гатунку ўдарыў мне ў нос і прымусіў закашляцца. У тумане праглядаўся невыразны сілуэт апранутага ў халат Холмса, які сядзеў у фатэлі і пыхкаў чорнай глінянай люлькай. Вакол яго ляжалі нейкія скруткі.

— Што, Ўотсан, прастуда? — спытаў ён.

— Не, атрутная атмасфера.

— Маеце рацыю, трохі чадзіць.

— Трохі?! Хутчэй невыносна!

— Тады можна адчыніць акно”.

Яны муж і жонка, вось што я вам скажу. Пасля прачытання гэтай да болю банальнай сцэны хіба могуць у кагосьці застацца сумневы? Ці патрэбныя яшчэ нейкія доказы?

Але для самых безнадзейных скептыкаў ёсць яшчэ доказы, і іх шмат. Спробы вызваліць Холмса ад какаінавай залежнасці, згаданыя ў многіх месцах Святога Пісьма, выкрываюць тыповую жонку — аматарку змяняць мужа — у дзеянні, асабліва калі яна ў канцы святкуе сваю перамогу. Больш заблытаным, але не менш пераканаўчым доказам можна назваць невытлумачальнае апісанне знакамітага знікнення Холмса ў “Апошняй справе”, якое выклікае шмат пытанняў, а таксама прычыны гэтага знікнення, згаданыя ў “Пустым доме”. Нельга паверыць, што гэты пачварны падман не быў даўно выкрыты.

Холмс і Ўотсан разам падняліся далінай Роны, потым павярнулі на Лэйк, мінулі перавал Жэмі і адтуль праз Інтэрлакен скіраваліся да Майрынгена. Калі яны ля гэтай вёскі блукалі вузкай сцежкай над страшэннай безданню, Ўотсан(а) хітрасцю заманілі назад у гатэль, перадаўшы фальшывую цыдулку. Зразумеўшы, што пасланне было падробкай, яна (ён) паімчала (ці паімчаў) да сцежкі, каб убачыць, што Холмс знік. Няма Холмса. Ад яго застаўся толькі ветлівы і поўны спачування развітальны ліст, які ляжаў на скале, прыціснуты, нібы прэс-пап’е, партабакам, і ў якім паведамлялася, што з’явіўся прафесар Марыярці і збіраецца скінуць яго ў бездань.

Такі аповед падаецца досыць прастадушным. Але пяройдзем да “Пустога дому”. Мінула тры гады, Шэрлак Холмс раптоўна і зусім нечакана вяртаецца ў Лондан, прымушаючы тым самым Ўотсан(а) страціць прытомнасць. Яго тлумачэнні пра доўгую адсутнасць проста фантастычныя. Ён кажа, што змагаўся з прафесарам Марыярці на вузкай сцяжынцы і штурхануў яго ў прорву. Каб атрымаць перавагу перад небяспечным Себасцьянам Моранам, ён вырашае інсцэніраваць уласнае падзенне і таму, каб не пакінуць слядоў, якія вядуць ад прорвы, ён спрабуе ўзняцца на вышэйшую скалу. Пакуль ён лез, над ім з’явіўся сам Себасцьян Моран і пачаў кідаць у яго камяні. Толькі неймаверна напружыўшыся, Холмс здолеў уратавацца і збегчы ў горы. Наступныя тры гады ён бадзяўся па Персіі, Тыбеце і Францыі, не стасуючыся ні з кім, апроч брата Майкрафта, каб Себасцьян Моран упэўніўся, што вораг памёр. Хаця з яго ж уласнага аповеду вынікала, што Моран ведаў, мусіў ведаць, што Холмс уратаваўся!

Так, сцвярджае Ўотсан, Холмс патлумачыў сваю адсутнасць. Але ў гэтую бязглуздзіцу не паверыць нават вясковы дурань! Хіба можна ўявіць, што Шэрлак Холмс хаця б паспрабуе падсунуць такую версію любому разумнаму чалавеку? Хіба можна паверыць, што ён так абразіць свой інтэлект, прапануючы гэтую версію хай сабе нават ідыёту? Верыць у такое я адмаўляюся. Не сумняюся, што калі Ўотсан палепшала, адзіныя сказаныя Холмсам словы гучалі так: “Дарагая, давай паспрабуем пачаць наноў”, — ён жа далікатны! І ніхто, апроч Ўотсан, не мог зляпаць такога тлумачэння, ператварыўшы яго ў жахлівую дурасць.

Хто тады хаваецца пад псеўданімам “доктар Ўотсан”? Адкуль яна ўзялася? Як выглядала? Якое прозвішча насіла, перш чым сцапала Холмса?

Давайце выкарыстаем метады самога Холмса і паспрабуем даведацца хаця б яе імя. Ўотсан напісала несмяротныя гісторыі, а таму калі і пакінула які намёк на сябе, то толькі ў гэтых гісторыях. Але мы шукаем не яе апісанне і не факты яе жыцця — мы шукаем яе імя, слова, якое, так бы мовіць, яе называе, а таму давайце пройдземся па назвах апавяданняў і аповесцяў.

Іх напісана шэсцьдзесят. Першы наш крок — размясціць іх у храналагічным парадку і пранумараваць ад 1 да 60. Так, з чаго пачнем? Відавочна, каб схаваць сваё імя сярод усіх гэтых назваў, Ўотсан прыдумала сапраўдную містыфікацыю, а таму варта пачаць з самай містычнай лічбы, а менавіта з лічбы 3. А каб зрабіць лічбу яшчэ больш дзейснай, трэба перамножыць яе на саму сябе — атрымаецца 9. Цудоўна. Бярэм дзявятае апавяданне з дзявятага выдання (а гэта, як вядома, зборнік “Архіў Шэрлака Холмса”) — і атрымліваем “Ільвіную грыву”.

Яшчэ адно цікавае назіранне: Ўотсан увесь час спрабуе нас упэўніць, што рэальныя падзеі цалкам адпавядаюць яе аповедам, і хавае ўсё, што датычыць іх з Шэрлакам Холмсам сям’і. Выдатна. У сімволіцы лічбаў сям’і адпавядае 7. Складаем 7 з нашай ключавой лічбай 3 і дадаем першую 9. Атрымліваецца 19. Гісторыя з гэтым нумарам называецца “Рытуал дому Масгрэйваў”.

Пераходзім да метаду выключэння. Які з фактараў, што дапамагаюць звычайнаму чалавеку дабіцца поспеху, Холмс нязменна адмаўляў ці выключаў? Удачу. А калі чалавеку спадарожнічае ўдача, кім ён робіцца? Першым сярод роўных. Вось і нашая наступная лічба — 1, і гісторыя пад гэтым нумарам называецца “Эцюд у пунсовых тонах”.

Далей. У якім узросце Холмс пераехаў на Бэйкер-стрыт? У 27. Дваццаць сёмая гісторыя — “Норвудскі будаўнік”. Прасцейшага не прыдумаеш. Гэта звычайны спосаб расшыфроўкі, і калі Холмс змог з яго дапамогай узяць след у справе пра танцы маляваных чалавечкаў, значыць, і вы самі, зрабіўшы правільную выбарку, можаце дасягнуць таго ж выніку. Безумоўна, ён будзе такім жа, як і мой:

Ільвіная грыва

Рытуал дому Масгрэйваў

Эцюд у пунсовых тонах

Норвудскі будаўнік

Ўістэрыя-лодж

Ордэнрудых

Таямніца Баскомбскай даліны

Скандал у Багеміі

Апошняя справа Холмса

Нага д'ябла

Прачытаўшы першыя літары згодна з прынцыпам акраверша, мы знаходзім добра схаваны ключ да таямніцы. Яе звалі Ірэн Ўотсан.

Але пачакайце. Ці магчыма гэта праверыць? Даведацца яе імя іншым спосабам, так бы мовіць, апрыёры? Чаму ж не паспрабаваць? Мы высветлілі, што гісторыі пра Шэрлака Холмса напісала жанчына, і гэтая жанчына была яго жонкай. Ці не з’яўляецца ў нейкай гісторыі жанчына, якой Холмс захапіўся? Да якой ён напраўду прывязаўся? Безумоўна, з’яўляецца. “Скандал у Багеміі” пачынаецца наступнымі словамі:

“Для Шэрлака Холмса яна заўсёды заставалася “гэтай жанчынай”… У яго вачах яна перасягнула і засланіла ўсіх прадстаўніц свайго полу”.

І як звалі гэтую жанчыну? Ірэн!

Але ж не Ірэн Ўотсан, скажаце вы, а Ірэн Адлер. Безумоўна, Ўотсан ад пачатку да канца трымаецца мэты збіць нас з панталыку і падмануць адносна сваёй сапраўднай сутнасці. Што такое “adler” ці, як гэтае слова звычайна пішуць па-ангельску, “addler”? Гэта той ці тое, што спрабуе заблытаць. Збіць з тропу. Падмануць. Прызнаюся, такі прыём мне падабаецца — ён варты самога Холмса. Заблытваючы і падманваючы нас, яна смела выкарыстоўвае прозвішча, якое з усім нахабствам выдае яе мэту.

Адна забаўная дэталь толькі ўзмацняе нашае падазрэнне наконт Ірэн — “гэтай жанчыны” для Холмса, калі верыць апавядальніку “Скандалу ў Багеміі”: Холмс прысутнічае на яе вяселлі ў царкве святой Монікі на Эджвер-роўд. Яго прысутнасць тлумачыцца тым, што ён быў сведкам, але гэта проста дурасць. Холмс расказвае: “Мяне амаль пацягнулі да алтара, і, не паспеўшы ачомацца, я заўважыў, што мармычу адказы…” Не, гэта не словы абыякавага сведкі, гэта словы мужчыны, якога сілай зацягнулі ў пастку і запалохалі — карацей кажучы, словы жаніха. І на ўсіх 1323 старонках Святога Пісьма гэта адзіны паказаны нам шлюб, адзінае, як нам кажуць, вяселле, якое Холмс ушанаваў сваёй прысутнасцю.

Прызнаю, усё гэта вельмі павярхоўна. У дадзены момант я збіраю матэрыял для дэталёвага даследавання, каб цалкам выкласці доказы і зрабіць непазбежную выснову. Мая праца будзе складацца з двух тамоў, другі з якіх будзе ўлучаць некаторыя развагі на тэму канкрэтных вынікаў гэтага доўгатэрміновага і, на жаль, баюся, не вельмі шчаслівага саюзу. Напрыклад, хто бацькі лорда Пітэра Ўімсі [4], які нарадзіўся, здаецца, дзесьці на мяжы стагоддзяў — прыкладна ў час выхаду апавядання “Другая пляма”? У гэтым пытанні варта разабрацца.

_____________________________________________________________

Каментар

Працытаваныя аўтарам урыўкі з гісторыяў пра Шэрлака Холмса толькі часткова адпавядаюць беларускім перакладам (калі яны існуюць) гэтых самых урыўкаў з той прычыны, што перакладчык прамовы Рэкса Стаўта мусіў вырашаць праблемы, пра існаванне якіх яго папярэднікі наўрад ці маглі нават падазраваць. Тое самае датычыць назваў апавяданняў — месцамі яны могуць адрознівацца ад кананічнага перакладу.

У арыгінале прадмовы стаіць прысвячэнне: “Gasogene: Tantalus: Buttons: Irregulars”. Першыя тры словы абазначаюць тытулы, якія даваліся сябрам рады суполкі “Baker Street Irregulars”, што ў раннія часы існавання была чымсьці накшталт клуба. Сябры суполкі час ад часу збіраліся для сумесных абедаў, выпіўкі і абмеркавання іранічных даследаванняў кананічнага тэксту. Стаўт зачытвае сваю прамову пасля традыцыйнага тосту за жанчынаў канону, такіх як Ірэн Адлер ці другая місіс Ўотсан.

1. Сабака ўначы — словы адсылаюць да апавядання “Срэбны” (Silver Blaze), дзе Холмс згадвае пра “цікавы выпадак з сабакам уначы” і ўказвае на яго інспектару Грэгары як на важны ключ да разгадкі таямніцы.

2. “Песні без словаў” (ням. Lieder ohne Worte) — фартэпіянныя п’есы нямецкага кампазітара Фелікса Мендэльсона.

3. Рынг Ларднэр (Рынгалд Ўілмер Ларднэр, 1885—1933) — амерыканскі пісьменнік і фельетаніст, аўтар шэрагу кароткіх апавяданняў і аповесцяў, многія з якіх у гумарыстычнай манеры асвятляюць пытанні шлюбу.

4. Лорд Пітэр Ўімсі — герой дэтэктыўных твораў Дораці Л. Сэерс, напісаных у 1920-х і 1930-х.

Пераклад з ангельскай – Ганна Янкута © 2012

Чытайце таксама

Сяргій Жадан

Сяргій Жадан

Культавы ўкраінскі паэт, эсэіст, перакладчык, арганізатар літаратурных фестываляў

Даніэла Капітанява

Даніэла Капітанява

Славацкая пісьменніца, кінасцэнарыст, майстарка дэтэктыўнага жанру

Стыг Дагерман

Стыг Дагерман

Шведскі празаік, драматург і журналіст, адзін з галоўных прадстаўнікоў шведскага “пакалення 40-х”

Манула Каліцка

Манула Каліцка

Польская пісьменніца і журналістка. Сапраўднае імя — Марыя Магдалена Каліцка.

1131