№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Святлана Макаравіч

Сапрамышка (Sapramiška)

Казка

Пераклад са славенскай Надзея Кахновіч


На ўскрайку лугу стаіць старая пуня. У пуні — нара. І таму як гэта мышыная нара, жыве ў ёй мышка. Чорная. З доўгімі вусікамі. З ружовымі ножкамі і круглымі вачыма. Прыгожанькая такая мышка сярэдняга ўзросту.


Раніцай мышка прачнулася, пацягнулася і вымыла мордачку і ножкі. Потым узяла анучу і пачысціла шыльду над норкай, дзе было напісана: “САПРА, МЫШ”, бо так насамрэч звалі мышку.


Калі ўсё было зроблена, мышка Сапра вымыла пярэднія лапкі і села за сняданак. Рэч у тым, што ўчора яна атрымала ў падарунак ад сваёй стрыечнай сястры тры вялікія арэхі, але не захацела іх проста так з’есці, а пакінула на наступны дзень — нядзелю. На свеце чамусьці ёсць такі звычай, каб у нядзелю харчу было больш, чым у будні; ніхто ведае, чаму, але ж так ёсць.


Мышка Сапра паглядзелася ў аскепак разбітага люстэрка, сама сабе пажадала смачна есці, адкрыла роцік, угрызлася ў арэх і — ай, ай, ай! Мышка закрычала ад злосці ды болю і схапілася за мордачку. Зуб! Зуб быў надламаны, левы з тых двух пярэдніх беласнежных вострых зубоў. І як жа балела!


“Ці ж гэта не жахліва? — пыталася мышка сама ў сябе і адказвала: — Сапраўды, гэта горш, чым жахліва. Гэта страшэнная няўдача”. У яе паліліся дробныя мышыныя слёзкі з вачэй. Зуб непрыемна хістаўся. “Але магчыма, ён зноў прырасце, — суцяшала сябе Сапра. — Толькі я больш не змагу грызці ім цвёрдае. А есці ўсё ж трэба. Дый арэхаў шкада, арэхі трэба з’есці. Толькі хворым зубам я не магу раскалоць шкарлупіну... Ядро я лёгка згрызу здаровым зубам, а шкарлупіну — не. Значыць… значыць, я мушу папрасіць кагосьці, каб ён раскалоў мне яе”.


А можа, і так атрымаецца? Мышка некалькі разоў з усёй сілы кідала арэх на падлогу — марна. Таптала яго ножкамі — і нічога. Села на яго і націснула так моцна, як толькі магла, — усё адно. “Значыць, мне патрэбная дапамога”, — зразумела мышка Сапра, засунула ўсе тры арэхі пад пахі й пайшла прэч. У лес.


Выбрала найкарацейшую лясную сцежку і пакрочыла па ёй. “Кудысьці ды завядзе”, — думала Сапра. Яна ішла, трымаючыся за мордачку, і час ад часу ціхенька па-мышынаму ўздыхала — крыху ад болю, крыху ад голаду. “Ох, мець пад пахай тры цудоўныя арэхі, ды яшчэ прыхаваныя з папярэдняга дня! Ох, і не магчы іх з’есці! Ох, і зуб гэты баліць! Ох, як цяжка!”


Яна ішла ўсё хутчэй, а боль рабіўся ўсё больш нясцерпным, і ўрэшце яна ўжо амаль бегла. А калі ад хуткай хады арэхі пачалі грукатаць, яна сапраўды пабегла — і бегла ды імчала, як можа бегчы і імчаць толькі мышка, якой хочацца як мага хутчэй паснедаць.


Але хто гэта тут? Зірніце на яго: заяц сядзіць пад кустом, вялізны шэры заяц з агромністымі шэрымі вачыма. Сапра спынілася і пачала:


— Ты, заяц, ведаеш, што…


— Не ведаю што, — незадаволена сказаў заяц, — і мяне гэта не цікавіць.


У мышкі крыху апусціўся нос, але яна яшчэ раз паспрабавала:


— А ці не мог бы ты зрабіць мне адну паслугу…


— Не мог бы, — сказаў заяц, — я нікому не мог бы зрабіць паслугу. Пакінь мяне ў спакоі, мне зуб баліць.


— Вось яно што, — са спачуваннем сказала Сапра, — гэта дрэнна. І ў мяне такія ж праблемы. Сёння раніцай, калі я хацела паснедаць, ведаеш…


— Не, не ведаю, — сказаў заяц, — і мяне гэта не цікавіць. Пакуль!


Ён павярнуўся да яе спінай, і відаць было, што ён зусім не хоча размаўляць.


— Ну пакуль, — пакрыўджана сказала мышка і рушыла наперад. Яна ішла, трымаючыся за мордачку, і ад часу да часу ціха енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду і крыху ад крыўды.


Пад вялікай сасной сядзела вавёрка і вастрыла кіпцюры аб шурпатую кару. Гэтая справа настолькі захапіла яе, што яна нават не адчула, як мышка Сапра пацягнула яе за хвост. І толькі калі мышка пацягнула мацней, вавёрка імгненна павярнулася і закрычала:


— Што такое?! Мой хвост не грамадская ўласнасць!


— Ну не злуйся! — ветліва сказала Сапра.


— Я сама ведаю, калі мне злавацца, а калі не, — сказала вавёрка, — пакінь мой хвост у спакоі. У цябе свой ёсць.


Яна павярнулася да мышкі спінай і зноў пачала вастрыць кіпцюры.


— Я хацела цябе папрасіць… — няўпэўнена замармытала мышка.


— Ну, цудоўна. І пра што? — забурчала вавёрка.


— Ці не магла б ты для мяне разгрызці арэх? Бо мне баліць зуб, ну, ведаеш, я яго зламала.


— Арэх?


— Зуб! Замест арэха зламаўся зуб!


Вавёрка крыху падумала, а потым прыхільна прамовіла:


— Дык я з радасцю. З найвялікшай радасцю! Ну, давай сюды арэх, калі ты толькі сама не хочаш!


Сапра дастала пахі арэх і дала яго вавёрцы. Вавёрка ўзяла арэх у лапку, з агеньчыкам у вачах паглядзела на яго і згрызла — хрусць, хрусць. Потым выплюнула шкарлупіну, аблізнулася і сказала:


— Шчыра дзякую! Мо ў цябе яшчэ ёсць?


Мышка аслупянела ўперылася ў яе. А потым запішчала:


— Але ж ты яго з’ела! Ты з’ела мой арэх!


— Дык ты ж сама папрасіла, — здзіўлена сказала вавёрка.


Мышка раззлавалася:


— Я прасіла, каб ты яго разгрызла, а не праглынула! А ты яго праглынула, мой арэх, які я сабе прыхавала з учорашняга дня! Мой арэх, які мне дала стрыечная сястра! Такі цудоўны арэх!


— Ён сапраўды быў цудоўны, — пацвердзіла вавёрка, — можа, у цябе яшчэ ёсць?


— Ёсць, але не дам! Ідзі к чорту! — раз’юшана завішчала Сапра і ўцякла. Вавёрка паціснула плячыма і зноў пачала вастрыць кіпцюры.


Сапра бегла па лясной сцежцы, трымаючыся за мордачку, і час ад часу ціха енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду, крыху ад крыўды. Зрэдку яна спынялася, каб патупаць тонкімі ножкамі са злосці на вавёрку.


— Ква-ква! — пачулася з маладога дубка. Сапра азірнулася.


— Дзе гэта? — запыталася яна.


— Хто, я? Тут, на трэцяй галінцы справа, — адказаў рэзкі галасок.


Сапра прыгледзелася і ўбачыла мілую светла-зялёную жабку, якая вылупленымі вачыма ўважліва пазірала на свет.


— О, жабка! — прывітала яе мышка і ўжо хацела бегчы далей. Аднак жабка спусцілася і паглядзела зблізку на мышыную мордачку.


— Што гэта з табой, Сапрамышка? — спытала яна.


Сапра ўзялася за мордачку і паскардзілася:


— Ну і дзень, жабка, проста немагчымы дзень! Усё ў мяне атрымліваецца шыварат-навыварат!


Яна расказала жабцы ўсё ад пачатку да канца, а потым ад канца да пачатку. І паскардзілася:


— Я ў роспачы, больш за ўсё я хачу знікнуць і памерці.


— Можа, усё ж не трэба? — напалохалася жабка.


— Ды я б кінулася пад лапы першай коткі, якую сустрэну! — адчайна закрычала Сапра.


— Божухна, ніколі не кажы такіх жудасцяў, — пачала наракаць жабка, — ты лепш падумай, ці магу я табе як-небудзь дапамагчы.


Сапра дала ёй арэх.


— Хаця б разбі мне гэты арэх, калі можаш. Але ж ты не можаш.


Не, жабка не змагла. Кідала гэты арэх у дуб з усяе жабінае сілы, але ён, безумоўна, не разбіўся.


— Ох, ну яго, — стомлена сказала мышка, — нічога не дапамагае!


— Ну яшчэ разок! — упарта сказала жабка і з усіх сіл кінула арэх у дуб, але не трапіла — арэх адляцеў невядома куды і знік.


Абедзве падскочылі і пачалі яго шукаць. Шукалі цэлую гадзіну, але не знайшлі.


— У зямлю ён закапаўся ці што?! — тупала Сапра.


Жабка павесіла галаву і заплакала:


— Я-я-я н-н-незнарок!


— Ды ведаю я, што ты незнарок, — раздражнёна сказала мышка.


— Праба-а-ач, — плакала жабка.


Тады Сапрамышка цёпла-цёпла паглядзела на яе, праглынула сліну і рашуча сказала:


— Нічога страшнага, жабка: у мяне ёсць яшчэ адзін арэх. Я спраўлюся.


Жабка суцешылася. Некаторы час яны проста сядзелі і думалі. Потым жабка стукнула сябе лапкай па галаве.


— Ёсць! — закрычала яна.


— Безумоўна, яна ў цябе ёсць, у каго ж яе няма! — заўважыла Сапра.


— Што?


— Галава, што ж яшчэ.


— Ах, якая галава! У мяне ідэя ёсць, Сапрамышка, ідэя!


— Аднак жабіная, — з сумневам прамовіла мышка, — жабіныя ідэі ніяк не стасуюцца з мышынымі справамі, як на мяне.


— Часамі стасуюцца. Прынамсі цяпер. Сапрамышка, ты пойдзеш да стаматолага.


Мышку ўзялі дрыжыкі.


— Ну не, — абурылася яна, — я яшчэ ніколі не была ў стаматолага!


Аднак жабка не саступала.


— Якраз таму ты і мусіш пайсці. Ён бы паправіў табе зламаны зуб, каб ты зноў магла грызці і каб сама разгрызла свой арэх.


— Не пайду, — упіралася мышка, — будзе балюча.


— Не будзе, не будзе!


— Будзе! Не пайду і ўсё.


Аднак жабка ўмела пераконваць. І калі яна паабяцала мышцы, што яны пойдуць да стаматолага разам, мышка нарэшце пагадзілася. І яны пайшлі. Мышка трымалася за мордачку і час ад часу енчыла — крыху ад болю, крыху ад голаду, крыху ад крыўды, крыху ад злосці і крыху ад страху перад стаматолагам. Яны прыйшлі да бука, на якім вісеў надпіс “ДД-С”.


— Вось мы і прыйшлі, — вымавіла жабка і села адпачыць.


— Што значыць ДД-С? — запыталася Сапра.


— Гэта значыць “Доктар Дзяцел, стаматолаг”, — важна сказала жабка.


— Ну мы і трапілі, — напалохалася мышка і пачала трэсціся.


З верхніх галінак да іх прыляцеў дзяцел.


— Ну, што ў нас добранькага?


— З добрага застаўся яшчэ адзін, — сказала мышка, — то бок арэх. А вось дрэннага шмат, напрыклад, тое, што я зламала зуб, і тое, што я вас баюся.


— Хо-хо, якая палахлівая мышка! — засмяяўся доктар Дзяцел і насмешліва застукаў дзюбай. Сапра раззлавалася.


— Гэта няпррраўда! — якраз на “ррр” у яе празмерна зарыпелі зубы. Ай! І адзін зуб выпаў! У мышынай мордачцы зазеўрала дзірка. Жабка ад страху зрабілася яшчэ больш зялёнай, а Сапрамышка ў адчаі закрычала:


— Мой вуб! Я толькі што вгубіла цэлы вуб! Мой вуб, мой дарагі вуб!


— Нічога не разумею! — жахнулася жабка. — Мабыць, яна звар’яцела.


А мышка ўсё крычала:


— Дапамавыце, доктар, вярніце мне вуб, прыляпіце мне яго навад!


Доктар Дзяцел сур’ёзна кіўнуў.


— Адзін момант, — сказаў ён, — будзе зроблена.


Ён узяў букавы ліст і пачаў мяшаць на ім усе магчымыя рэчывы: сасновую смалу, яловую смалу, сок амялы, птушыны клей, сушаныя ягады, каштанавую муку і асіны мёд. Яшчэ ён дадаў крыху семені з папараці і скрышанага зуба дзіка. А потым дзюбай гэтую сумесь мяшаў, мяшаў, мяшаў, пакуль яна не загусцела. Тады дзяцел узяў адламаны мышыны зуб і намазаў яго гэтай сумессю, потым сказаў мышцы адкрыць рот, намазаў ёй шчарбіну і ўрэшце прыціснуў да шчарбіны адламаны зуб.


— Трэба пачакаць, пакуль зязюля не закукуе тры разы, — сказаў ён, — а потым будзе трымацца.


Яны чакалі ды чакалі, а зязюля ўсё не адгукалася. Мышка цярпліва сядзела з разяўленым роцікам, дзяцел пазяхаў, а жабка ім абодвум (а магчыма, і сабе крышачку) расказвала казкі.


Мышцы ўжо не ставала цярплівасці, але калі яна ўжо збіралася закрыць роцік, падала голас зязюля. Яна закукавала два разы, і яны зноў чакалі ды слухалі жабіны казкі, якія былі нічога не вартыя.


Потым зязюля зноў закукавала. Ну нарэшце! Сапрамышка закрыла роцік і прамовіла:


— Дзякуй, што не было балюча. А ці змагу я цяпер грызці?


Доктар Дзяцел пырхнуў:


— Што зробіць ДД-С, тое трымаецца вякі! Гэтым зубам ты можаш грызці камень, і яму нічога не будзе.


— Камню ці зубу нічога не будзе? — захвалявалася Сапра.


— Безумоўна, зубу. Можаш есці камяні, калі захочаш.


Мышка хітранька ўсміхнулася і сказала:


— У мяне ёсць нешта лепшае за камень.


Пад пахай яна адчувала свой апошні, самы буйны арэх. Быў ужо амаль вечар, таму яна дадала:


— Зрэшты, мне ўжо час паснедаць. Дзякуй вам абодвум і да пабачэння!


І пабегла дадому. А на ўзлессі якраз сядзела вялікая жоўтая котка. Убачыла мышку — і вочы ў яе бліснулі.


— О, Сапрамыш! — усклікнула яна. — Я цябе з’ем!


Сапра моцна напалохалася, але дурніцай яна не была. А таму завішчала:


— Ну еш, калі хочаш! Толькі я не вінаватая, калі ты потым памрэш.


— Памру? Чаму гэта? — здзівілася котка. А мышка:


— Таму, што я атручаная. Я ела атручанае зерне і цяпер іду, каб памерці дзе-небудзь на самоце. Дык ты еш, мне ўсё роўна. Але потым ты таксама памрэш. Ну, карацей, я папярэдзіла.


Котка вылупіла вочы.


— Я толькі паспрабую, — сказала яна.


Мышка зрабіла выгляд, што памірае.


— Калі ласка, — шапнула яна, — ну давай. Кожны шматок поўсці на мне атручаны. Я паміраю, а ты як хочаш. Калі таксама хочаш памерці — смачна есці!


Яна ўпала і прыкінулася мёртвай. Котка наблізілася і абнюхала яе. Выцягнула лапку і з асцярогаю дакранулася да мышынай мордачкі. Тады Сапра вокамгненна ўкусіла яе за лапу і ўцякла. Бегла яна як дзесяць мышак і не спынялася, пакуль не была ў бяспецы ў сваёй норцы. Толькі тут яна аддыхалася і згадала пра арэх. Дастала яго з-пад пахі. Ён быў яшчэ зусім цёплы!


“Ну, пачнем”, — задаволена падумала мышка і разгрызла арэх.


Арэх быў пусты! Пусты! У ім не было ядра! У ім не было нічога, нічога, нічога!


— О, чортава дарога! — загаласіла мышка і раз’юшана затупала ножкамі, — о, трыста ворагаў Сапрамышкі! О, гора мне, гора!


Яна ўпала і плакала так моцна і так горка, як можа плакаць толькі мышка, якая ўвесь дзень нічога не ела і згубіла тры цудоўныя арэхі. З яе вачэй цяклі такія буйныя слёзы, што здаваліся ўжо не мышынымі, а самае меншае кацінымі, і было іх столькі, што Сапрамышка ляжала ўся мокрая, але зусім на гэта не зважала. Слёзы каціліся ручаямі, выліваліся з норкі і нават залілі пуню. А мышка ўсё плакала і плакала.


Прыйшла ноч, а мышка ўсё плакала. Прабіла поўнач, а поўнач — час прывідаў. Маленькае мышынае страшыдла прыляцела ў пуню і загаласіла:


— У-у-у-у, у-у-у-у-у, я пры-ы-ывід!


Тут яно ўбачыла ручай мышыных слёз, які разліваўся па падлозе. Ад здзіўлення яно забылася страшыць і сказала абсалютна звычайным мышыным голасам:


— Гэй, гэта што такое? Хто так плача?


Сапрамышка высунула заплаканую мордачку з норкі.


— Я, — жаласна гаварыла яна, — я (хлюп), бо я галодная (хлюп), бо я нічога ўвесь дзень не ела і згубіла тры а-хлюп-рэхі.


Страшыдлу стала надта шкада мышку.


— Хадзі са мной, — сказала яно, — але хутка!


— Куды? Я баюся, — усхліпнула мышка.


— Не бойся, ну! Я ж не пужаю цябе! Хадзем, не пашкадуеш!


Сапра падумала, што губляць няма чаго, і пайшла за страшыдлам. Страшыдла ляцела перад ёй і асвятляла дарогу, мышка бегла і ўсё яшчэ ўсхліпвала. Нарэшце яны выйшлі на маленькую паляну, пасярод якой расла ляшчына, хілячыся да зямлі пад цяжарам самых спелых, самых буйных арэхаў у свеце. Сапра завішчала ад захаплення, а страшыдла сур’ёзна сказала:


— Хуценька збірай! Гэта чароўныя арэхі, што спеюць толькі ад поўначы да першай гадзіны. Цяпер ужо тры чвэрці, паспяшайся!


Сапра не прымусіла яго паўтараць два разы, патрэсла ляшчыну, і арэхі пасыпаліся на зямлю. Яна набрала іх столькі, колькі магла несці, і пакрочыла дадому. Страшыдла зноў асвятляла ёй дарогу. І калі мышка зноў была ў роднай пуні, страшыдла прамовіла:


— Смачна есці, Сапрамышка. І запомні: на гэтай паляне арэхі спеюць толькі ад поўначы да першай, а потым знікаюць.


— Дзякуй, страшыдла, мо яшчэ калі прыходзь, — сказала мышка.


— Няма за што, — адказала страшыдла, — тады пакуль. Праз тры хвіліны будзе першая, гэта значыць, я яшчэ тры хвіліны мушу пужаць — у-у-у, у-у-у-у, я пры-ы-ывід, яшчэ калі-небудзь пабачымся, пакуль, пры-ы-ывід, у-у-у…


І роўна а першай страшыдла бясследна згінула. А мышка пакрочыла да вялікай купы арэхаў. Разгрызла першы — ох, які ж ён быў смачны! Другі —  яшчэ лепшы! А трэці — яшчэ лепшы! Раскошныя арэхі, найлепшыя ў свеце! Мышка наелася як ніколі раней і ніколі не спала так добра, як гэтай ноччу.


Раніцай яна ўстала, пацягнулася, вымыла мордачку і ножкі. Потым узяла анучу і пачысціла шыльду над норкай, дзе было напісана: “САПРА, МЫШ”. Потым памыла пярэднія лапкі і села снедаць: паглядзелася ў аскепак разбітага люстэрка і пажадала сабе смачна есці. Наелася чароўных арэшкаў, паляпала сябе па надзьмутым жывоціку, і тут ёй прыйшла ў галаву адна думка. Яна зняла шыльду са сваім імем, перавярнула і павесіла назад, напісаўшы вялікімі літарамі:


САПРАМЫШКА, САМАЯ ШЧАСЛІВАЯ МЫШ У СВЕЦЕ.

Пераклад са славенскай – Надзея Кахновіч © 2012

Чытайце таксама

Хенрык Нордбрандт

Хенрык Нордбрандт

Дацкі пісьменнік, аўтар шэрагу зборнікаў вершаў, эсэ, раманаў, падарожных нататак. Лаўрэат прэміі Дацкай акадэміі (1980), літаратурнай прэміі Шведскай акадэміі (1990).

Фрыдрых Дзюрэнмат

Фрыдрых Дзюрэнмат

Швейцарскі пісьменнік, драматург і мастак, лаўрэат мноства прэміяў

Юльян Тувім

Юльян Тувім

Польскі паэт і перакладчык Юльян Тувім нарадзіўся ў горадзе Лодзь у польскай габрэйскай сям’і

Джэфры Чосэр

Джэфры Чосэр

1724