№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Мікола Хвылявы

Я (Рамантыка) (Я (Романтика))

Апавяданне

Пераклад з украінскай Уладзь Лянкевіч


“Яблыні ў квецені”

З далёкага туману, з ціхіх азёраў загорнае камуны шапоча шапаценне: гэта ідзе Марыя. Я выходжу на небсяжныя палі, праходжу перавалы і там, дзе рдзеюць курганы, пахіляюся на самотную пустынную скалу. Я гляджу ў далячынь. – Тады думка за думкаю, як амазонкі, джыгітуюць вакол мяне. Тады ўсё знікае... Таемныя вершнікі лятуць, рытмічна гойдаючыся, да адгор'я, і згасае дзень; бяжыць у магілах дарога, а за ёю маўклівы стэп... Я падымаю вейкі і ўспамінаю... сапраўды, мая маці – уцялеснены правобраз той надзвычайнай Марыі, што стаіць на межах невядомых вякоў. Мая маці – наіўнасць, ціхая журбота і дабрыня бязмежная. (Гэта я добра памятаю!) І мой немагчымы боль, і мая нязносная пакута цепляцца ў лампадзе фанатызму перад гэтым дзівосным сумным вобразам.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

Маці кажа, што я (ейны мяцежны сын) зусім замучыў сябе... Тады я бяру ейную мілую галаву з налётам серабрыстае сівізны і ціха кладу на свае грудзі... За акном ішлі росныя ранкі і падалі перламутры. Праходзілі невыносныя дні. Удалечыні з цёмнага лесу цягнуліся падарожнікі і каля сіняе крыніцы, дзе разляцеліся дарогі, дзе разбойны крыж , спыняліся. Гэта – маладое загор'е.

– Але мінаюць ночы, шапацяць вечары каля таполяў, таполі адыходзяць у шасэйную няведамасць, а за імі – леты, гады і маё шалёнае юнацтва. Тады дні перад навальніцаю. Там, за адгор'ем шызага боку (я сам не даганяю, колькі не круціў), бліскаюць маланкі і накіпаюць, і пеняцца горы. Цяжкі задушлівы гром ніяк не прарвецца з Індыі, з усходу. І томіцца прырода ў пераднавальніччы. А тым часам, за хмарным накіпам чуваць і іншы гул – глухая кананада. Насоўваюцца дзве навальніцы.

– Трывога! – Маці кажа, што палівала сягоння мяту, мята
памірае ў скрусе. Маці кажа: “Збіраецца на навальніцу!
І я бачу: у ейных вачах стаяць дзве крышталёвыя роскі.

І

Атака за атакаю. Шалёна напіраюць варожыя палкі. Тады нашая кавалерыя з флангу, і ідуць флангі інсургентаў у контратаку, а навальніца расце, і мае думкі – нясцерпна нацягнуты дрот.

Дзень і ноч я прападаю ў ”чэка”.

Памяшканне нашае – фантастычны палац: гэта будынак расстралянага шляхціча. Вычварныя парцьеры, старасвецкія ўзоры, партрэты княскага роду. Усё гэта глядзіць на мяне з усіх канцоў майго выпадковага кабінету.

Дзесьці апарат вайсковага тэлефону цягне сваю сумную трывожную мелодыю, што нагадвае далёкі вакзальны ражок.

На шыкоўнай канапе сядзіць, падклаўшы пад сябе ногі, узброены татарын і манатонна напявае: “ала-ла-ла”.

Я гляджу на партрэты: князь хмурыць бровы, княгіня – напышлівая пагарда, княжычы – у мроку стогадовых дубоў.

І ў гэтай надзвычайнай суворасці я адчуваю ўвесь старажытны свет, усю бяссільную грандыёзнасць і красу трэцяе маладосці мінулых шляхецкіх гадоў.

Гэта выразны перламутр на банкеце дзікай галоднай краіны.

І я, зусім чужы чалавек, бандыт – па адной тэрміналогіі, інсургент – па другой, я проста і ясна гляджу на гэтыя партрэты, і ў маёй душы няма і не будзе гневу. І гэта зразумела:

– я – чэкіст, але і чалавек.

Цёмнай ноччу, калі за акном праходзяць гарадскія вечары (сядзіба ўзляцела на гару і царуе над горадам), калі сінія дымкі ўздымаюцца па-над цагельняю і абываталі, як мышы, – за падваротню, у канарэечны замак, цёмнай ноччу ў маім кабінеце збіраюцца мае таварышы. Гэта новы сінедрыён, гэта чорны трыбунал камуны.

Тады з кожнага закутка глядзіць сапраўдная і насамрэч жахлівая смерць. Абываталь:

– Тут паседжанне садызму!

Я:

... (маўчу).

На гарадской вежы за перавалам трывожна звініць медзь. Гэта б'е гадзіннік. З цёмнага стэпу далятае глухая кананада.

Мае таварышы сядзяць за шырокім сталом, што з чорнага дрэва. Цішыня. Толькі далёкі вакзальны ражок тэлефоннага апарата зноў цягне сваю маркотную, трывожную мелодыю. Зрэдку за акном праходзяць інсургенты.

Маіх таварышоў лёгка пазнаць:

доктар Тагабат,

Андруша,

трэці – дэгенерат (верны вартавы на каравуле).

Чорны трыбунал у поўным складзе.

Я:

Увага! На парадку дня справа крамніка ікс!

Са старасвецкіх пакояў выходзяць лёкаі і гэтаксама, як перад князямі, схіляюцца, выразна глядзяць на новы сінедрыён і стаўляюць на стол гарбату. Потым нячутна знікаюць па аксаміце дываноў у лабірынтах высокіх пакояў.

Кандэлябр на дзве свечкі цьмяна гарыць. Святлу не пад сілу дастаць нават чвэрці кабінету. У вышыні ледзь хістаецца жырандоля. У горадзе – цемра. І тут – цемра: электрычная станцыя ўзарваная. Доктар Тагабат разваліўся на шырокай канапе падалей ад кандэлябра, і я бачу толькі белую лысіну і надта высокі лоб. За ім яшчэ далей у цемру – верны вартавы з дэгенератыўнай будоваю чэрапа. Мне відаць толькі ягоныя трохі сумныя вочы, але я ведаю:

– у дэгенерата – нізенькі лоб, чорная капа раскудлачаных валасоў і пляскаты нос. Мне ён заўжды нагадвае катаржніка, і я думаю, што ён не раз мусіў фігураваць у раздзеле крымінальнай хронікі.

Андруша сядзіць праваруч мяне з разгубленым тварам і зрэдку трывожна пазірае на доктара. Я ведаю, у чым справа.

Андрушу, майго беднага Андрушу, прызначыў гэты нязносны рэўком сюды, у “чэка”, супраць ягонай кволай волі. І Андруша, гэты невясёлы камунар, калі трэба энэргічна распісацца пад цёмнай пастановаю –

– “расстраляць”,

       заўсёды мнецца, заўсёды распісваецца так:

       не імя і прозвішча на суворым жыццёвым дакуменце ставіць, а зусім

       незразумелы, зусім хімерны, як хетыйскі іерогліф, хвосцік.

Я:

Справа ўся. Доктар Тагабат, як вы мяркуеце?

Доктар (дынамічна):

– Расстраляць!

Андруша крыху спалохана пазірае на Тагабата і мнецца. Нарэшце, дрыжучы, няўпэўненым голасам, кажа:

– Я з вамі, доктар, не згодны.

– Вы са мною не згодны? – і грукат хрыплага рогату пакаціўся ў цёмныя княскія пакоі.

Я гэтага рогату чакаў. Так заўсёды было. Але і на гэты раз здрыгваюся, і мне здаецца, што я іду ў халодную багну. Жвавасць маёй думкі дасягае кульмінацыі.

І ў той жа момант знянацку перада мной ўсплывае вобраз маёй маці...

– ... “Расстраляць”???

І маці ціха, журботна глядзіць на мяне.

...Зноў на далёкай гарадской вежы за перавалам звініць медзь: Гэта б'е гадзіннік. Паўночная цемрадзь. Да шляхецкага дому ледзь далятае глухая кананада. Перадаюць у тэлефон: нашы пайшлі ў контратаку. За парцьерай у шкляных дзвярах стаіць зарыва: гэта за далёкімі пагоркамі гараць вёскі, гараць стэпы, і выюць на пажар сабакі па закутках гарадскіх падваротняў. У горадзе цішыня і маўклівы перазвон сэрцаў.

...Доктар Тагабат націснуў кнопку.

Тады лёкай прыносіць на падносе старыя віны. Потым лёкай ідзе, і растаюць ягоныя крокі, аддаляюцца па леапардавых футрах.

Я гляджу на кандэлябр, але мой погляд мімаволі падкрадаецца туды, дзе сядзяць доктар Тагабат і вартавы. У іхных руках бутэлькі з віном, і яны яго п'юць прагавіта, драпежна.

Я думаю: “так трэба”.

Але Андруша нервова пераходзіць з месца на месца і ўсё парываецца нешта сказаць. Я ведаю, што ён думае: ён хоча сказаць, што так несправядліва, што так камунары не робяць, што гэта – вакханалія і г.д. і да т.п.

Ах, які ён дзіўны, гэты камунар Андруша!

Але калі доктар Тагабат кінуў на аксамітны дыван пустую бутэльку і выразна напісаў сваё прозвішча пад пастановаю –

– “расстраляць”, –

мяне раптоўна ўзяла роспач. Гэты доктар з шырокім ілбом і белаю лысінай, з халодным розумам і з каменем замест сэрца, – гэта ж ён і мой безвыходны гаспадар, мой звярыны інстынкт. І я, глаўкаверх чорнага трыбуналу камуны, – нікчэмнік у ягоных руках, які аддаўся на волю драпежнай стыхіі.

“Але які выхад?”

– Які выхад?? – і я не бачыў выйсця.

Тады праносіцца перада мною цёмная гісторыя цывілізацыі, і цягнуцца народы, і вякі, і сам час...

– Але я не бачыў выйсця!

Насамрэч доктар Тагабат меў рацыю.

...Андруша спехам рабіў свой хвосцік пад пастановаю, а дэгенерат, смакуючы, углядаўся ў літары.

Я падумаў: “калі доктар – злы геній, мая злая воля, тады дэгенерат – гэта кат з гільятыны”.

Але я падумаў:

– Ах, якая бязглуздзіца! Хіба ён кат? Гэта ж яму, гэтаму вартавому чорнага трыбуналу камуны, у моманты вялікага напружання я складаў гімны.

І тады адыходзіла, аддалялася ад мяне мая маці – правобраз загорнае Марыі, і замірала, у цемры чакаючы.

...Свечкі раставалі.

Суворыя постаці князя і княгіні знікалі ў сінім тумане цыгарэтнага дыму.

...На расстрэл асуджана

                                        – шэсць!

Досыць! На гэтую ноч досыць!

Татарын ізноў цягне сваё азіяцкае: “ала-ла-ла”. Я гляджу на парцьеру, на зарыва ў шкляных дзвярах. – Андруша ўжо знік. Тагабат і вартавы п'юць старыя віны. Я перакідаю праз плячо маўзэр і выходжу з княскага дому. Я іду па пустынных маўклівых вуліцах гораду ў аблозе.

Горад мёртвы. Абываталі ведаюць, што нас праз тры-чатыры дні не будзе, што дарэмныя нашыя контратакі: хутка зарыпяць нашыя тачанкі ў далёкі паўночны край. Горад затаіўся. Цемрадзь.

Цёмным кашлатым сілуэтам стаіць на ўсходзе княская сядзіба, цяпер – чорны трыбунал камуны.

Я паварочваюся і гляджу туды, і тады знячэўку ўспамінаю, што шэсць на маім сумленні.

...Шэсць на маім сумленні?

Не, гэта няпраўда. Шэсць соцень,

шэсць тысяч, шэсць мільёнаў –

цемра на маім сумленні!!!

– Цемра?

І я сціскаю галаву.

...Але зноў перада мною праносіцца цёмная гісторыя цывілізацыі, цягнуцца народы, і вякі, і сам час...

Тады я, знямоглы, пахіляюся на плот, станаўлюся на калені і палка бласлаўляю той момант, калі я сустрэўся з доктарам Тагабатам і вартавым з дэгенератыўнай будоваю чэрапа. Потым паварочваюся і малітоўна гляджу на ўсходні кашлаты сілуэт.

...Я губляюся ў завулках. І нарэшце выходжу да адзінокага дамка, дзе жыве мая маці. У двары пахне мятаю. За хлявом шугаюць бліскавіцы і чуваць грукат задушанага грому.

Цемра!

Я іду ў пакой, здымаю маўзэр і запальваю свечку.

...– Ты спіш?

Але маці не спала.

Яна падыходзіць да мяне, бярэ мой стомлены твар у свае сухія старэчыя далоні і схіляе сваю галаву на мае грудзі. Яна зноў кажа, што я, ейны мяцежны сын, зусім замучыў сябе.

І я адчуваю на сваіх руках яе крышталёвыя роскі.

Я:

Ах, як я стаміўся, мама!

Яна падводзіць мяне да свечкі і глядзіць на мой змораны твар. Потым становіцца каля цьмянае лампады і журботна глядзіць на абраз Марыі. – Я ведаю: мая маці і заўтра пойдзе ў манастыр: ёй нясцерпныя нашыя трывогі і хіжа навокал.

Але тут жа, дайшоўшы да ложку, здрыгануўся:

– Хіжа навокал? Хіба маці смее думаць так? Так думаюць толькі версальцы!

І тады, збянтэжаны, запэўніваю сябе, што гэта няпраўда, што ніякай маці няма перада мною, што гэта не больш чым фантом.

– Фантом? – ізноў здрыгануўся я.

Не, якраз гэта – няпраўда! Тут, у ціхім пакоі, мая маці не фантом, а частка майго ўласнага злачыннага “я”, якому я даю волю. Тут, у глухім закутку, на ўскраіне гораду, я хаваю ад гільятыны адзін канец сваёй душы.

І тады ў жывёльным экстазе я заплюшчваю вочы і, як самец напрадвесні, захлынаюся і шапчу.

– Каму патрэбна ведаць дэталі маіх перажыванняў? Я сапраўдны камунар. Хто наважыцца сказаць мне іначай? Няўжо я не маю права адпачыць адну хвіліну?

Цьмяна гарыць лампада перад абразом Марыі. Перад лампадаю, як драўляная скульптура, стаіць мая журботная маці. Але я ўжо нічога не думаю. Маю галаву гладзіць ціхі блакітны сон.

ІІ

...Нашы назад: з пазіцыі на пазіцыю; на фронце – паніка, у тыле –паніка. Мой батальён напагатове. Праз два дні я і сам кінуся ў гарматны гул. Мой батальён як на падбор: гэта юныя фанатыкі камуны.

Але цяпер я не менш патрэбны тут. Я ведаю, што такое тыл, калі вораг пад сценамі гораду. Гэтыя мутныя чуткі шырацца з кожным днём і, як змеі, распаўзліся па вуліцах. Гэтыя чуткі ўжо муцяць гарнізонныя роты.

                    Мне паведамляюць:

                    – Ідуць глухія нараканні.

                    – Можа выбухнуць бунт.

Так! Так! Я ведаю: можа выбухнуць бунт, і мае верныя агенты шныпараць па завулках, і ўжо няма куды ўмяшчаць гэты вінаваты і амаль невінаваты абыватальскі хлуд.

...А кананада ўсё бліжэй і бліжэй. Часцейшыя ганцы з фронту. Хмарамі збіраецца пыл і стаіць над горадам, пакрываючы каламутнае вогненае сонца. Зрэдку шугаюць маланкі. Цягнуцца абозы, крычаць трывожна паравікі, праносяцца кавалерысты.

Толькі каля чорнага трыбуналу камуны стаіць прыгнятальная маўклівасць.

Так:

будуць сотні расстрэлаў, і я ў канец збіваюся з ног!

Так:

ужо чуюць версальцы, як у гулкай і мёртвай цішы княскага маёнтку над горадам бліскаюць выразныя і кароткія стрэлы; версальцы ведаюць:

– Штаб Духоніна!

...А ранкі красуюць перламутрам, і падаюць ранішнія зоркі ў туман далёкага бору.

...А глухая кананада расце.

Расце пераднавальнічча: хутка будзе навальніца.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

...Я ўваходжу ў княскую сядзібу.

Доктар Тагабат і вартавы п'юць віно. Андруша пануры сядзіць у кутку. Потым Андруша падыходзіць да мяне і наіўна-сумна кажа:

– Слухай, дружа! Адпусці мяне!

Я:

Куды?

Андруша:

– На фронт. Я больш не магу тут.

Ага! Ён больш не можа! І ўва мне раптам успыхнула злосць. Нарэшце прарвалася. Я доўга стрымліваў сябе. – Ён хоча на фронт? Ён хоча падалей ад гэтае чорнае бруднае справы? Ён хоча выцерці рукі і быць бязвінным, як голуб? Ён мне аддае “сваё права” купацца ў лужынах крыві?

Тады я крычу:

– Вы забываецеся! Чуеце?.. Калі вы яшчэ раз скажаце пра гэта, я вас зараз жа расстраляю.

Доктар Тагабат дынамічна:

– Так яго! так яго! – і пакаціўся рогат па пустэльных лабірынтах княскіх пакояў. – Так яго! так яго!

Андруша зніякавеў, збялеў і выйшаў з кабінету.

Доктар сказаў:

– Кропка! Я адпачну! Працуй яшчэ ты!

Я:

Чыя чарга?

– Справа № 282.

Я:

Вядзіце.

Вартавы моўчкі, нібы аўтамат, выйшаў з пакою.

(Так, гэта быў незаменны вартавы: не толькі Андруша – і мы грашылі: я і доктар. Мы часта ўхіляліся даглядаць расстрэл. Але ён, гэты дэгенерат, заўжды быў салдатам рэвалюцыі, і толькі тады йшоў з поля, калі раставалі дымкі і закопвалі расстраляных).

...Парцьера расхінулася, і ў мой кабінет увайшло двое: жанчына ў жалобе і мужчына ў пенснэ. Яны былі канчаткова напалоханыя абстаноўкаю: арыстакратычная раскоша, княскія партрэты і гармідар – пустыя пляшкі, рэвальверы і сіні цыгарэтны дым.

Я:

Ваша фамілія?

Зэт!

– Ваша фамілія?

– Ігрэк!

Мужчына сабраў тонкія губы і ўпаў у беспардонна-плаксівы тон: ён прасіў літасці. Жанчына выцірала хусткай вочы.

Я:

Дзе вас забралі?

– Там і там!

– За што вас забралі?

– За тое й тое!

Ага, у вас быў сход! Якія могуць быць сходы ў такі трывожны час уначы на прыватнай кватэры?

Ага, вы тэасофы! Шукаеце праўды!.. Новай? Так! Так!.. Хто ж гэта?.. Хрыстос?.. Не?.. Іншы збаўца свету?.. Так! Вас не задавальняе ні Канфуцый, ні Лао-цзы, ні Буда, ні Магамет, ні сам чорт!.. Ага, разумею: трэба запоўніць пустое месца...

Я:

Дык па-вашаму, значыцца, наспеў час прыходу Месіі?

Мужчына і жанчына:

– Так!

Я:

Вы мяркуеце, што гэты псіхалагічны крызіс заўважаецца і ў Еўропе, і ў Азіі, і ва ўсіх частках свету?

Мужчына і жанчына:

– Так!

Я:

Дык якой жа вы халеры, трасца вашай матары, не зробіце гэтага Месію з “чэка”?

Жанчына заплакала. Мужчына яшчэ больш збялеў. Суворыя партрэты князя і княгіні пахмура пазіралі са сценаў. Даносілася кананада і трывожныя гудкі з вакзалу. Варожы панцырнік насядае на нашыя станцыі – перадаюць у тэлефон. З гораду далятае галас: грукацелі па брукаванцы тачанкі.

...Мужчына ўпаў на калені і прасіў літасці. Я з сілаю штурхануў яго нагою – і ён раскінуўся дагары жыватом.

Жанчына прыклала жалобу да скроні і ў роспачы абаперлася на стол.

Жанчына сказала глуха і мёртва:

– Слухайце, я маці трох дзяцей!..

Я:

– Расстраляць!

Умомант падскочыў вартавы, і праз паўхвіліны ў кабінеце нікога не было.

Тады я падышоў да стала, наліў з графіна віна і залпам выпіў. Потым паклаў на халодны лоб руку і сказаў:

– Далей!

Увайшоў дэгенерат. Ён раіць мне ўсё адкласці і разгледзець пазачарговую справу:

– Толькі што прывялі з гораду новую групу версальцаў, здаецца, усе манашкі, яны на рынку вялі адкрытую агітацыю проці камуны.

Я ўваходзіў у ролю. Імгла стаяла перад вачыма, і я быў у тым стане, які можна кваліфікаваць як надзвычайны экстаз.

Я мяркую, што ў такім стане фанатыкі ішлі на святую вайну.

Я падышоў да акна і сказаў:

– Вядзіце!

...У  кабінет  уваліўся  цэлы  натоўп  манашак. Я гэтага не бачыў, але я
гэта адчуваў. Я глядзеў на горад. Вечарэла – Я доўга не паварочваўся,
я смакаваў: усіх іх праз  дзве гадзіны  не будзе! – Вечарэла. – І зноўку
пераднавальнічныя маланкі рэзалі краявід. На даляглядзе за цагельняю
віліся  дымкі.  Версальцы  насядалі  люта  і  зацята – гэта перадаюць у
тэлефон.  На  пустынных  шляхах  зрэдку вырастаюць  абозы  і  спешна
адступаюць на поўнач.  У стэпе стаяць, як далёкія волаты, кавалерый-
скія каравульныя атрады.                                                                

                     Трывога.

                     У горадзе крамкі забіты. Горад мёртвы і ідзе ў дзікую сярэднявечную далячынь. На небе вырастаюць зоры і ліюць на зямлю зялёнае балотнае святло. Потым гаснуць, знікаюць.

Але мне трэба спяшацца! За маёй спінай група манашак! Ну так, мне трэба спяшацца: у склепе бітма набіта. Я рашуча паварочваюся і хачу сказаць безвыходнае:

– Рас-стра-ляць!

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

але я паварочваюся і бачу – проста перада мной стаіць мая маці, мая журботная маці з вачыма Марыі.

Я ў трывозе шарахнуўся ўбок: што гэта – галюцынацыя? Я ў трывозе шарахнуўся ў бок і ўскрыкнуў:

– Ты?

І чую з натоўпу жанчына сумна:

– Сыне! мой мяцежны сыне!

Я адчуваю, што вось-вось упаду. Мне блага, я схапіўся рукою за фатэль і нахіліўся.

Але ў той жа момант рогат грукатам пакаціўся, бухнуўся аб столь і знік. Гэта доктар Тагабат:

– “Мама”?! Ах ты, чортава кукла! Сісі захацеў? “Мама”?!! Я імгненна апрытомнеў і схапіўся рукою за маўзэр.

– Чорт! – і кінуўся на доктара.

Але той халодна паглядзеў на мяне і сказаў:

– Ну, ну, цішэй, здраднік камуны! Здолей расправіцца і з “мамаю” (ён падкрэсліў “з мамаю”), як умеў распраўляцца з іншымі.

І моўчкі адышоў.

...Я аслупянеў. Бледны, амаль мёртвы, стаяў перад маўклівым натоўпам манашак з разгубленымі вачыма, як зацкаваны воўк (я бачыў гэта ў агромністым люстры, што вісела насупраць).

Так! – схапілі нарэшце і другі канец маёй душы! Ужо не пайду я на скрай гораду злачынна хаваць сябе. І цяпер я маю адно толькі права:

– нікому, ніколі і нічога не казаць пра тое, як расшчапілася маё ўласнае “я”.

І я галавы не страціў.

Думкі рэзалі мае глузды. Што я мушу рабіць? Няўжо я, салдат рэвалюцыі, схіблю ў гэты адказны момант? Няўжо я пакіну варту і ганебна здраджу камуне?

...Я сціснуў сківіцы, пахмура паглядзеў на маці і сказаў рэзка:

– Усіх у склеп. Я зараз буду тут.

Але не паспеў я гэтага вымавіць, як ізноў кабінет задрыжэў ад рогату.

Тады я павярнуўся да доктара і кінуў выразна:

– Доктар Тагабат! Вы, відаць, забыліся, з кім маеце справу? Ці не хочаце і вы ў штаб Духоніна... з гэтай свалатой! – я махнуў рукою ў бок, дзе стаяла мая маці, і моўчкі выйшаў з кабінету.

...Я за сабою нічога не пачуў.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

...Ад    сядзібы    я   пайшоў,    нібы   п’яны,    у   нікуды   па   змроку
пераднавальнічнага душнага вечара.  Кананада мацнела. Зноў шугалі
дымкі над далёкай цагельняй. За курганом грукацелі панцырнікі: гэта
ішоў  між  імі  рашучы  двубой.  Варожыя   палкі   люта   насядалі  на
інсургентаў. Пахла расстрэламі.                                                    

Я   ішоў  у  нікуды.   Паўз   мяне   праходзілі   абозы,  праляталі
кавалерысты, грукацелі па брукаванцы тачанкі.  Горад стаяў у пыле,
і вечар  не разрадзіў набою пераднавальнічча.                                

Я ішоў у нікуды. Без думкі, з тупою пустатой, з цяжкім цяжарам
на сваіх згорбленых плячах.                                                          

Я ішоў у нікуды.                                                                   

ІІІ

...Так, гэта былі нязносныя хвіліны. Гэта была мука. – Але я ўжо ведаў, як я зраблю.

Я ведаў і тады, калі пакінуў сядзібу. Іначай я б не выйшаў так хутка з кабінету.

           ...Ну так, я мушу быць паслядоўным!

           ...І цэлую ноч я разбіраў справы.

           Тады на працягу некалькіх цёмных гадзін перыядычна бліскалі кароткія і выразныя стрэлы:

– я, глаўкаверх чорнага трыбуналу камуны, выканаў свае абавязкі перад рэвалюцыяй.

...І хіба гэта мая віна, што вобраз маёй маці не пакідаў мяне ў гэтую ноч ні на хвіліну?

Хіба гэта мая віна?

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

...У абед прыйшоў Андруша і кінуў панура:

– Слухай! Дазволь яе адпусціць!

Я:

Каго?

– Тваю маці!

Я:

аўчу).

Потым адчуваю, што мне да болю хочацца смяяцца. Я не вытрымліваю і рагачу на ўсе пакоі.

Андруша сувора пазірае на мяне.

Яго зусім не пазнаць.

– Слухай. Навошта гэтая меладрама?

Мой наіўны Андруша хацеў быць на гэты раз праніклівым. Але ён памыліўся.

Я (груба):

– Ідзі прэч!

Андруша і на гэты раз збялеў.

Эх, гэты наіўны камунар зусім нічога не разумее. Ён нават не ведае, навошта гэтая бязглуздая звярыная жорсткасць. Ён нічога не бачыць за маім халодным драўляным тварам.

Я:

Звані ў тэлефон! Дазнайся, дзе вораг!

Андруша:

– Слухай!

Я:

Звані ў тэлефон! Дазнайся, дзе вораг!

У гэты момант над сядзібаю пранёсся снарад і недалёка разарваўся. Зазвінелі шыбы, і рэха пайшло па гулкіх пустых княскіх пакоях.

У трубку перадаюць: версальцы насядаюць, ужо блізка: за тры вярсты. Казацкія раз’езды паказаліся каля станцыі: інсургенты адступаюць. – Крычыць далёкі вакзальны ражок.

...Андруша выскачыў. За ім я.

...Курылася далячынь. Зноў шугалі дымкі на гарызонце. Над горадам хмараю стаяў пыл. Сонца-медзь, і неба не відно. Толькі мутны пыл высока імчаў над далёкім небасхілам. Уздымаліся з дарогі фантастычныя віхуры, беглі ў вышыню, разразалі прасторы, пераляталі сялібы і зноў імчалі і мчалі. Стаяла, бы зачараванае, пераднавальнічча.

...А тут бахалі гарматы. Ляцелі кавалерысты. Адыходзілі на поўнач тачанкі, абозы.

...Я забыў пра ўсё. Я нічога не чуў і – сам не памятаю, як трапіў у склеп.

Са звонам разрвалася каля мяне шрапнэль, і на двары стала пуста. Я падышоў да дзвярэй і толькі хацеў зірнуць у невялічкае аконца, дзе сядзела мая маці, як нехта ўзяў мяне за руку. Я павярнуўся –

– дэгенерат.

– Вось дык варта! Усе паўцякалі!.. хі... хі...

Я:

Вы?

Ён:

– Я? О, я! – і пагрукаў пальцам па дзвярах.

Так, гэта быў верны пёс рэвалюцыі. Ён будзе на варце і не пад такім агнём! Памятаю, я падумаў тады:

– “гэта вартаўнік маёй душы”, – і бяздумна пабрыў на гарадскія пусткі.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

...А пад вечар паўднёвая частка ўскраіны была захоплена. Мусілі ісці на поўнач, пакінуць горад. Але інсургентам далі загад затрымацца да ночы, і яны стойка паміралі на валах, на подступах, на раздарожжах і ў маўклівых закутках падваротняў.

           ...Але што я?

...Ішла спешная эвакуацыя, ішла выразная перастрэлка,

і я канчаткова збіўся з ног!                                                  

Палілі дакументы. Адпраўлялі партыі закладнікаў. Бралі рэшту кантрыбуцый...

          ...Я канчаткова збіўся з ног!

                                                  ...Але раптам усплываў твар маёй маці, і я зноў чуў журботны і неадступны голас.

Я адкідаў валасы і павялічанымі вачыма глядзеў на гарадскую вежу. І зноў бралася на вечар, і зноў на поўдні гарэлі сялібы.

...Чорны трыбунал камуны збіраецца ўцякаць. Грузяць падводы, цягнуцца абозы, спяшаюць натоўпы на поўнач. Толькі наш адзінокі панцырнік замірае ў глыбіні бору і затрымлівае з правага флангу варожыя палкі.

                                 ...Андруша некуды знік. Доктар Тагабат спакойна сядзіць на канапе і п'е віно. Ён моўчкі назірае за маімі загадамі і зрэдчас іранічна паглядае на партрэт князя. Але гэты погляд я адчуваю якраз на сабе, і ён мяне нярвуе і непакоіць.

...Сонца зайшло. Канае вечар. Надыходзіць ноч. Па валах ідуць перабежнікі, і аднастайна адбівае кулямёт. Пустынныя княскія пакоі замерлі ў чаканні.

                  Я гляджу на доктара і не выношу гэтага погляду ў старажытны партрэт.

                           Я рэзка кажу:

– Доктар Тагабат! праз гадзіну я павінен ліквідаваць апошнюю партыю асуджаных. Я павінен прыняць атрад.

                           Тады ён іранічна і абыякава:

                           – Ну, і што? Добра!

Я хвалююся, але доктар зласліва глядзіць на мяне і ўсміхаецца. – О, ён, бясспрэчна, разумее, у чым рэч! Гэта ж у гэтай партыі асуджаных мая маці.

Я:

Калі ласка, пакіньце пакой!

Доктар:

– Ну, і што? Добра!

Тады я не вытрымліваю і шалею.

– Доктар Тагабат! Апошні раз папярэджваю: не жартуйце са мной!

                  Але голас мой зрываецца, і ў мяне булькоча ў горле. Я парываюся схапіць маўзэр і тут жа прыкончыць доктара, але раптам адчуваю сябе нікчэмным, вартым жалю і разумею што мяне пакідаюць рэшткі волі. Я сядаю на канапу і жаласліва, як пабіты бяссільны сабака, гляджу на Тагабата.

                                    ...Але ідуць хвіліны. Трэба выпраўляцца.

Я зноў бяру сябе ў рукі і ў апошні раз гляджу на напышлівы партрэт княгіні.

                                    Цемра.

                               ... – Канвой!

                               Вартавы зайшоў і даклаў:

– Партыю вывелі. Расстрэл прызначаны за горадам: пачатак бору.

...З-за далёкага адгор'я вынырваў месяц. Потым плыў па ціхіх блакітных ручаях, раскідваючы лімонныя пырскі. Апоўначы працяў зеніт і спыніўся над прорваю.

                  ...У горадзе была энэргічная перастрэлка.

                                    ...Мы ішлі па паўночнай дарозе.

Я ніколі не забуду гэтай маўклівай працэсіі – цёмнага натоўпу на расстрэл.

Адзаду рыпелі тачанкі.

Авангардам – канвойныя камунары, далей – натоўп манашак, у авангардзе – я, яшчэ канвойныя камунары і доктар Тагабат.

                  ...Але мы напалі на сапраўдных версальцаў: за ўсю дарогу ніводная манашка не прамовіла аніводнага слова. Гэта былі шчырыя фанатычкі.

Я ішоў па дарозе, як тады – у нікуды, а збоку ад мяне брылі ахоўнікі маёй душы: доктар і дэгенерат. Я глядзеў у натоўп, але я там нічога не бачыў.

                  Затое я адчуваў:

                                                – там ішла мая маці

                  з пахіленаю галавой. Я адчуваў: пахне мятаю.

                  Я гладзіў ейную мілую галаву з налётам серабрыстае сівізны.

Але раптам перада мной вырастала загораная далячынь. Тады мне зноў да болю хацелася ўкленчыць і малітоўна глядзець на кашлаты сілуэт чорнага трыбуналу камуны.

...Я сціснуў галаву і пайшоў па мёртвай дарозе, а адзаду мяне рыпелі тачанкі.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

Я раптам адкінуўся: што гэта? галюцынацыя? Няўжо гэта голас маёй маці?

І зноў я адчуваю сябе нікчэмным чалавекам і адчуваю: дзесьці пад сэрцам цісне. І не рыдаць, а плакаць драбненькімі слязамі хацелася мне – так, як у дзяцінстве, на цёплых грудзях.

І бліснула:

                  – няўжо я вяду яе на расстрэл?

Што гэта: рэчаіснасць ці галюцынацыя?

Але гэта была рэчаіснасць: сапраўдная жыццёвая рэчаіснасць – дзікая і жорсткая, як зграя галодных ваўкоў. Гэта была рэчаіснасць безвыходная, немінучая, як сама смерць.

...Але можа, гэта памылка?

Можа, трэба іначай зрабіць?

– Ах, гэта ж боязь, маладушнасць. Ёсць жа пэўнае жыццёвае правіла: еrrаrе humanum est. Чаго ж табе? Памыляйся! і памыляйся менавіта так, а не так!.. І якія могуць быць памылкі?

Сапраўды: гэта была рэчаіснасць, як зграя галодных ваўкоў. Але гэта была і адзіная дарога да загорных азёраў невядомай цудоўнай камуны.

...І тады я гарэў у агні фанатызму і выразна выбіваў крокі па паўночнай дарозе.

                                               ...Маўклівая працэсія падыходзіла да бору. Я не памятаю, як расстаўлялі манашак, я памятаю:

да мяне падышоў доктар і паклаў мне руку на плячо:

– Вашая маці там! Рабіце што хочаце!

                                    Я паглядзеў:

                                                           – з натоўпу вылучылася постаць і ціха, самотна пайшла на ўзлесак.

...Месяц стаяў у зеніце і вісеў над прорваю. Далей адыходзіла ў зялёна-лімонную няведамасць мёртвая дарога. Праваруч маячыў каравульны атрад майго батальёну. І ў гэты момант над горадам узняўся густы агонь – перастрэлка зноў біла трывогу. Гэта адыходзілі інсургенты, – гэта прыкмеціў вораг. – Збоку разарваўся снарад.

...Я дастаў з кабуры маўзэр і хутка пайшоў да самотнай постаці. І тады ж, памятаю, бліснулі кароткія агні: так сканчалі з манашкамі

І тады ж, памятаю –

з бору ўдарыў у трывогу наш панцырнік. – Загудзеў лес.

Кінуўся агонь – раз,

                      два –

                      і яшчэ – удар! удар!

...Напіраюць варожыя палкі. Трэба спяшацца. Ах, трэба спяшацца!

Але я іду і іду, а адзінокая постаць маёй маці ўсё там жа. Яна стаіць, падняўшы рукі, і журботна глядзіць на мяне. Я спяшаю на гэты зачараваны нясцерпны ўзлесак, а адзінокая постаць усё там жа, усё там жа.

Навокал – пуста. Толькі месяц ліе зялёнае святло з пранізанага зеніту. Я трымаю ў руцэ маўзэр, але мая рука слабее, і я вось-вось заплачу дробненькімі слязамі, як у дзяцінстве на цёплых грудзях. Я парываюся крыкнуць:

– Маці! Кажу табе: ідзі да мяне! Я павінен забіць цябе.

І рэжа мае глузды невясёлы голас. Я зноў чую, як маці гаворыць, што я (ейны мяцежны сын) зусім замучыў сябе.

...Што гэта? няўжо зноў галюцынацыя?

Я адкідаю галаву.

Так, гэта была галюцынацыя: я даўно ўжо стаяў на пустым узлеску насупраць сваёй маці і глядзеў на яе.

                                  Яна маўчала.

                                            ...Панцырнік зароў у бары.

Уздымаліся агні. Ішла навальніца. Вораг пайшоў у атаку. Інсургенты адыходзяць.

...Тады я ў непрытомнасці, ахоплены пажарам нейкай невыноснай радасці, закінуў руку за шыю сваёй маці і прыціснуў галаву да сваіх грудзей. Потым паднёс маўзэр і націснуў спуск у скронь.

Як зрэзаны колас, пахілілася яна на мяне.

Я паклаў яе на зямлю і дзіка азірнуўся – Навокал было пуста. Толькі збоку цямнелі цёплыя трупы манашак. – Недалёка грукацелі гарматы.

                                             ...Я засунуў руку ў кішэню і тут жа ўзгадаў, што ў княскіх пакоях я штосьці забыў.

            “Вось дурань!” – падумаў я.

            ...Потым азірнуўся:

            – Дзе ж людзі?

Ну так, мне трэба спяшацца ў свой батальён! – І я кінуўся на дарогу.

Але не зрабіў я і трох крокаў, як мяне нешта спыніла.

Я здрыгануўся і пабег да матчынага трупа.

Я ўкленчыў перад ім і пільна ўглядаўся ў твар. Але ён быў мёртвы. Па шчацэ, памятаю, цекла цёмным струменем кроў.

Тады я падняў гэтую безвыходную галаву і прагна ўпіўся вуснамі ў белы лоб. – Цемра.

                                    І раптам чую:

                                                      – Ну, камунар, падымайся!

Пара ў батальён!

                                    Я зірнуў і пабачыў:

                                                – перада мною зноў стаяў дэгенерат.

Ага, я зараз. Я зараз. Так, мне даўно пара! – Тады я паправіў рэмень свайго маўзэра і зноў кінуўся ў дарогу.

...У стэпе, як далёкія волаты, стаялі конныя інсургенты. Я бег туды, сціснуўшы галаву

...Ішла навальніца. Дзесьці прабіваліся досвітныя плямы. Ціха паміраў месяц у пранізаным зеніце. З захаду насоўваліся хмары. Ішла выразная, шчыльная перастрэлка.

.     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .

Я спыніўся сярод мёртвага стэпу.

                                    – там, у далёкай невядомасці, нязнана гарэлі ціхія азёры загорнай камуны.

Пераклад з украінскай – Уладзь Лянкевіч © 2009

Чытайце таксама

Уладзімеж Вольскі

Уладзімеж Вольскі

Польскі паэт, празаік, перакладчык, аўтар лібрэта да операў Манюшкі

Густаў Майрынк

Густаў Майрынк

Аўстрыйскі празаік, драматург перакладчык, прадстаўнік “Пражскай школы”

Яўген Ліпковіч

Яўген Ліпковіч

Ар'ен Дэйнкер

Ар'ен Дэйнкер

Нідэрландскі паэт і празаік, аўтар раману "Багна" і трынаццаці кніг паэзіі

1416