Мы прапануем вашай увазе толькі першую частку гэтай аповесці Ч. Дыкенса. Спадзяемся, рана ці позна ўсю аповесць можна будзе прачытаць у надрукаваным выглядзе.
Прадмова
У гэтай маленькай кніжцы пра прывідаў я паспрабаваў уваскрасіць прывідную ідэю, якая не пагоршыць вашага стаўлення да саміх сябе, да іншых, да надвор’я альбо да мяне. Хай яна, як госць, прынясе ў вашыя дамы радасць і хай ніхто не захоча гэтага госця выгнаць.
Снежань 1843 г
Ваш верны сябра і слуга,
Ч. Д.
Страфа першая
Прывід Марлі
Пачнем з таго, што Марлі быў мёртвы. Тут не магло быць ніякіх сумневаў. Пасведчанне пра яго пахаванне падпісалі святар, царкоўны служка, трунар і найбліжэйшы сябра памерлага. Сам Скрудж падпісаў яго! А ўжо калі Скрудж падпісваўся пад якой паперай, ніякая канцылярыя (хоць лонданская, а хоць бы і нябесная) не магла пакінуць яе без увагі.
Такім чынам, стары Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.
Заўважце, я зусім не збіраюся сцвярджаць, нібыта на ўласным досведзе зведаў, што цвік у сцяне мёртвы нейкім адмысловым чынам. Я б, напрыклад, з большым задавальненнем палічыў самым мёртвым сярод усіх скабяных вырабаў цвік, убіты ў чыю-небудзь труну. Аднак прымаўка гэтая ўтрымлівае ўсю мудрасць нашых продкаў, і калі я наважуся крануць яе сваімі грэшнымі рукамі, уся краіна рызыкуе зваліцца ў тартарары. А таму прашу вас ласкава дазволіць мне яшчэ раз катэгарычна абвясціць: Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.
Ці ведаў Скрудж, што Марлі памёр? Безумоўна, ведаў. А як іначай? Скрудж быў кампаньёнам Марлі невядома з якіх часоў. Скрудж быў адзіным яго павернікам, адзіным правапераемнікам, адзіным законным спадчыннікам, адзіным сябрам і адзіным, хто праводзіў яго ў апошні шлях. Але Скрудж быў не надта расстроены – нават у гэты дзень камерцыйныя здольнасці яму не здрадзілі, і ён урачыста адзначыў пахаванне Марлі заключэннем выгаднай дамовы.
Узгадкі пра пахаванне Марлі вяртаюць мяне да пачатку аповеду. Не было ніякага сумневу ў тым, што Марлі памёр. Гэта неабходна вельмі дакладна ўсвядоміць, бо ў іншым выпадку не будзе нічога дзіўнага ў той гісторыі, якую я збіраюся расказаць. Калі б мы не былі цалкам упэўненыя ў тым, што бацька Гамлета памёр яшчэ да пачатку п’есы, яго начныя шпацыры па мурах пад усходнім ветрам здзівілі б нас не больш, чым шпацыры любога іншага джэнтльмэна сярэдніх гадоў, які вырашыў пакінуць ложак дзеля сумнеўнага задавальнення прагуляцца позна вечарам на адкрытай усім ветрам прасторы – напрыклад, па могілках ля сабора святога Паўла, – выключна дзеля таго, каб уразіць і без таго не надта здаровае ўяўленне сына.
Скрудж так ніколі і не замазаў імя старога Марлі. Доўгія гады яно ўпрыгожвала шыльдачку над дзвярыма канторы: СКРУДЖ І МАРЛІ. Фірму добра ведалі пад гэтай назвай. Часам пачаткоўцы называлі Скруджа Скруджам, часам – Марлі, ён адгукаўся на абодва імені: яму было ўсё адно.
Ох ужо гэты Скрудж! Ён быў сапраўдным скнарам, ён выціскаў з людзей усе сокі, адбіраў апошняе, абдзіраў як ліпку, не пакідаў ні на семя ні на емя, абскубаў з галавы да пят, аблупліваў да жывога! Ох ужо гэты стары грэшнік! Ён быў цвёрды і рэзкі, як крэмень, з якога ніколі не высякалі хаця б іскрынку шчодрага агню, ён быў замкнёны, і стрыманы, і самотны, як рак-пустэльнік. Ад ходаду яго душы старэчыя рысы замарозіліся, нос завастрыўся, шчокі высахлі, хада пацяжэла, вочы пачырванелі, вусны пасінелі, а голас зрабіўся яшчэ больш скрыплівым, чым быў раней. Шэрань ляжала і на скронях Скруджа, і на яго бровах, і на падбароддзі. Гэты холад ён прыносіў з сабой паўсюль, куды б ні пайшоў, замарожваючы кантору нават у самыя спякотныя дні і не адтайваючы хаця б на паўградуса на Каляды.
Гарачыня альбо мароз на вуліцы мала хвалявалі Скруджа. Ніякае цяпло яго не грэла, ніякая сцюжа не кідала ў дрыжыкі. Ніякі вецер не быў злейшым за яго, ніякі снегапад не рабіў сваю справу так настойліва, як ён, ніякая залева не заставалася такой глухой да чалавечых бедаў. Самае агіднае надвор’е не магло хоць як паўплываць на яго настрой. Залева, снег, град, завіруха маглі пахваліцца хаця б адной перавагай: часам яны сыходзілі на зямлю ў надзвычай шчодрай колькасці. Для Скруджа шчодрасць была непрымальнай у любым выглядзе.
Ніхто не спыняў яго на вуліцы, каб з радаснай усмешкай запытаць: “Як маешся, дарагі мой Скрудж? Калі зазірнеш да мяне?” Ніводны жабрак не насмельваўся папрасіць у яго дробных манет, ніводнае дзіця не пытала, якая цяпер гадзіна, ніводны мужчына альбо жанчына ніколі ў жыцці не паспрабавалі дазнацца ў яго, як куды-небудзь прайсці. Здавалася, нават сабакі сляпых ведалі яго і, заўважыўшы непадалёк, адцягвалі гаспадароў у найбліжэйшы двор ці падваротню, а пасля матлялі хвастом, нібыта кажучы: “Ужо лепш чалавек без вачэй, такі, як ты, гаспадар, чым чалавек з паганым вокам”.
Але Скруджу было ўсё адно – яму гэта нават падабалася. Ён ішоў сваёй дарогай, абмінаючы, як толькі мог, людзей, папярэджваючы любое выяўленне чалавечых пачуццяў, якія лічыў абсалютнай дурасцю.
І вось аднойчы – а менавіта ў самы цудоўны, калядны, вечар – Скрудж, надзвычай заняты, сядзеў у канторы. На вуліцы было халодна і сыра, да таго ж стаяў густы туман, і Скрудж чуў за акном крокі людзей, якія беглі па сваіх справах, цяжка дыхаючы, б’ючы сябе па баках і гучна тупаючы па ходніку, каб сагрэцца. Гарадскія куранты толькі-толькі прабілі тры гадзіны, але ўжо пачынала цямнець – дзень увогуле быў з самай раніцы пахмурны, – і ў вокнах суседніх кантораў запальваліся свечкі, падобныя да рудых плямак у цяжкой бурай смузе. Туман запаўзаў у кожную дзірачку і замочную шчылінку і быў такім густым, што нават дамы на другім баку гэтага вельмі цеснага двара здаваліся прывідамі. Гледзячы на гэтую цьмяную завесу, што апускалася ўсё ніжэй і ніжэй, хаваючы ўсё навокал, можна было падумаць, нібыта прырода пабудавала побач бровар, каб наварыць піва на Каляды.
Скрудж заўсёды прачыняў дзверы свае канторы, каб сачыць за клеркам, які ў маленькім панылым пакойчыку, а дакладней, каморцы, перапісваў паперы. Калі ў Скруджавым каміне вугалю было малавата, дык у каміне клерка – ячшэ меней; здавалася, там тлеў усяго адзін вугалёк. Аднак падкінуць вугалю было немагчыма, бо Скрудж трымаў яго ў сваім пакоі, і варта было клерку з’явіцца там з шуфлікам, як гаспадар пачынаў задуменна разважаць пра тое, што надышоў самы час кагосьці звольніць. А таму клерк яшчэ странней абмотваў шыю белым шалікам і спрабаваў сагрэцца ля свечкі, аднак, не валодаючы багатым уяўленнем, і тут цярпеў паразу.
– Вясёлых Калядаў, дзядзечка! Добра вам адсвяткаваць! – пачуўся раптам радасны голас. Гэта быў пляменнік Скруджа, які так імкліва ўварваўся ў кантору, што той не паспеў нават прыйсці ў сябе ад такой нечаканасці.
– Што за дурасць! – ускрыкнуў Скрудж.
Пляменнік Скруджа так разагрэўся, весела ідучы па туманных і марозных вуліцах, што ўвесь расчырванеўся – яго прыгожы твар так і ззяў румянцам, вочы радасна блішчэлі, а з рота валіла пара.
– Каляды – гэта дурасць, дзядечка? – здзівіўся пляменнік. – Я, мабыць, нешта недачуў!
– Каляды, Каляды... – прабурчэў Скрудж. – Прыдумалі сабе нагоду павесяліцца! Якое ты маеш права весяліцца? Што за дурасць прыйшла табе ў галаву? І так нічога за душой няма!
– Тады, дзядзечка, – весела перабіў яго пляменнік, – якое вы маеце права сумаваць? Чаго вы такі змрочны? У вас і так поўны дом дабра!
Скрудж не прыдумаў нічога лепшага, як толькі яшчэ раз паўтарыць сваё “што за дурасць”, дадаўшы для пераканальнасці яшчэ і “вар’ят, дый годзе!”
– Не сярдуй! – сказаў пляменнік.
– А што яшчэ мне рабіць, – ускрыкнуў Скрудж, – калі вакол мяне адны дурні! Вясёлых Калядаў?! Ды каб яны праваліліся, гэтыя вашыя вясёлыя Каляды! Што такое Каляды для такіх, як ты, калі не час плаціць па рахунках з пустых кішэняў! Калі не час падвозіць гадавы баланс, а ў цябе кожны месяц – адны дзіркі ў бюджэце! Жыцця застаецца менш, а пазыкаў робіцца больш! Была б мая воля, – абурана працягваў Скрудж, – я б кожнага ідыёта, які бегае і крычыць “вясёлых Калядаў!”, зварыў бы разам з яго калядным пудынгам, а пасля ўвагнаў бы яму ў сэрца кол з вастралісту. Ох я б яго!
– Дзядзечка! – узмаліўся пляменнік.
– Пляменнік! – сувора абарваў яго Скрудж. – Святкуй Каляды як сабе хочаш, а мяне не чапай.
– Не чапаць? – ускрыкнуў пляменнік. – Дык вы ж тады ўвогуле пра іх забудзеце!
– Пакінь мяне самога! Шмат табе карысці ад тых Калядаў! Вельмі яны табе дапамогуць!
– Колькі ў свеце рэчаў, з якіх я ніколі не буду мець карысці і якія не прынясуць мне грошай! – адказаў пляменнік. – Напрыклад, Каляды. Аднак я ўпэўнены, што заўсёды буду чакаць Калядаў як самага блаславёнага часу. Нават калі забыць на хвілінку пра святарны сэнс гэтай урачыстасці (хаця наўрад ці пра гэта можна забыць), калядны дзень – самы цудоўны за ўвесь год, дзень дабрыні, міласэрнасці, даравання, адзіны дзень ва ўсім календары, калі людзі згодна з нейкай даўняй традыцыяй свабодна адкрываюць адно аднаму душы і бачаць у бедных і няшчасных братах сваіх сяброў і спадарожнікаў на доўгай дарозе да іншага свету, а не чужынцаў, ад якіх трэба трымацца як надалей. А таму, дзядзечка, нягледзячы на тое, што гэты дзень ніколі не паклаў мне ў кішэню ніводнае манеткі, я ўпэўнены, што ён прыносіў і заўсёды будзе прыносіць мне дабро. Дык хай жа будзе блаславёны гэты дзень!
Клерк у каморцы мімаволі заслухаўся і запляскаў у далоні, аднак, зразумеўшы, што такая радасць зусім не своечасовая, сумеўся і кінуўся мяшаць агонь у каміне. Самотны вугалёк, не вытрымаўшы гэтага, канчаткова згас.
– Яшчэ адзін гук, – крыкнуў Скрудж клерку, – і гэтыя Каляды вы адзначыце, страціўшы месца ў маёй канторы! А вы, спадар, як я бачу, надта любіце часаць языком, – звярнуўся ён да пляменніка. – І чаму вы дагэтуль не ў парламенце?
– Хопіць злавацца, дзядзечка! Прыходзьце да нас заўтра на святочны абед!
Скрудж сказаў, што ўжо лепей ён пойдзе... так, менавіта гэта ён і сказаў. Пасля, зусім не саромеючыся, дадаў яшчэ некалькі пажаданняў.
– Але навошта? – ускрыкнуў пляменнік. – Навошта вы так кажаце?
– А навошта ты ажаніўся? – запытаў Скрудж.
– Я пакахаў яе.
– Пакахаў! – рыкнуў Скрудж, нібыта пачуўшы нешта яшчэ больш бязглуздае, чым “вясёлыя Каляды”. – Усяго найлепшага!
– Але дзядзечка, вы ж і раней ніколі не наведваліся да мяне ў госці. Навошта цяпер вінаваціць маю жаніцьбу?
– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж.
– Я нічога ў вас не прашу, мне нічога не трэба. Чаму мы не можам быць сябрамі?
– Усяго найлепшага! – Скрудж больш нічога не хацеў чуць.
– Як жа мне шкада, што вы такі непахісны. Я з вамі ніколі не сварыўся і ні ў чым перад вамі не вінаваты. Я хацеў пасябраваць з вамі дзеля свята, і мой святочны настрой вы не сапсуяце. А таму – вясёлых вам Калядаў, дзядзечка!
– Усяго найлепшага! – сказаў Скрудж.
– І шчаслівага Новага году!
– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж, і яго пляменнік пакінуў пакой, не паказваючы сваёй прыкрасці. Ля дзвярэй ён крыху затрымаўся, каб павіншаваць клерка, які, хаця і прамерз да касцей, апынуўся значна больш цёплым, чым Скрудж, і сардэчна адказаў на пажаданні.
– Яшчэ адзін вар’ят, – прамармытаў Скрудж, падслухаўшы іх размову. – Гэты дурань-клерк, які зарабляе ўсяго пятнаццаць шылінгаў на тыдзень і мусіць утрымліваць жонку і сям’ю, таксама гаворыць пра нейкія вясёлыя Каляды! Яны мяне да Бедламу давядуць!
Вар’ят тым часам, выпусціўшы пляменніка Скруджа, упусціў двух іншых наведнікаў. Гэта былі мажныя джэнтльмэны, прыемныя з аблічча, якія цяпер, увайшоўшы ў кантору і зняўшы капелюшы, ветліва кланяліся Скруджу і даставалі нейкія паперы.
– Скрудж і Марлі, калі не памыляюся? – спытаў адзін з іх, звяраючыся з нейкім спісам. – Маю гонар звяртацца да містэра Скруджа ці да містэра Марлі?
– Містэр Марлі памёр сем гадоў таму, – адказаў Скрудж, – акурат у гэтую ноч.
– У такім выпадку мы ўпэўненыя, што яго шчодрасць разам з усім астатнім перайшла да яго годнага кампаньёна, – сказаў адзін з джэнтльмэнаў і працягнуў Скруджу свае дакументы.
Не сумняюся, што два годныя кампаньёны сапраўды былі вартыя адзін аднаго. Пачуўшы пагрозлівае слова “шчодрасць”, Скрудж нахмурыўся, пахітаў галавой і вярнуў паперы ўладальніку.
– У гэтыя святочныя дні, містэр Скрудж, – працягваў джэнтльмэн, беручы пяро, – больш чым калі варта нам паклапаціцца пра бедных і няшчасных людзей, якія жорстка пакутуюць ад нястачы. Тысячы людзей не маюць самага неабходнага для жыцця, сотням тысячаў няма дзе прыхіліць галаву.
– Хіба ў нас не хапае вязняў? – здзівіўся Скрудж.
– Вязняў? Ды колькі заўгодна, – адказаў джэнтльмэн, кладучы пяро назад.
– А працоўных дамоў? – настойваў Скрудж. – Яны ўсё яшчэ дзейнічаюць?
– На жаль, гэта так, – адказаў джэнтльмэн, – хаця я з задавальненнем сказаў бы, што іх даўно пазачынялі.
– Значыць, існуе яшчэ прымусовая праца, а закон пра бедных пакуль дзейнічае? – працягваў Скрудж.
– І тое, і другое яшчэ вельмі пашыранае.
– Ох, а я ўжо спалохаўся, пачуўшы вашыя словы, што ўсё гэта спыніла сваё надзвычай карыснае існаванне! – усклікнуў Скрудж. – Рады даведацца, што я памыліўся.
– Ведаючы, што ўсе згаданыя законы і ўстановы наўрад ці перадугледжваюць хрысціянскі клопат пра душу і цела бедакоў, – запярэчыў джэнтльмэн, – мы вырашылі сабраць грошы, каб купіць няшчасным хаця б крыху ежы, піцця і цёплага адзення. Мы выбралі для гэтых мэтаў менавіта перадкалядны час, бо ў такія дні беднасць адчуваецца найбольш востра, а багацце дорыць найбольш радасці. Якую суму дазволіце запісаць пад вашым імем?
– Ніякае! – адказаў Скрудж.
– Вы хочаце ўнесці грошы ананімна?
– Я хачу, каб мяне пакінулі ў спакоі, – адказаў Скрудж. – Калі вы ўжо пажадалі ведаць, чаго я хачу, вось вам мой адказ. Я не збіраюся весяліцца на Каляды і не магу сабе дазволіць дадатковых выдаткаў дзеля таго каб весяліць іншых. Я падтрымліваю ўстановы, пра якія казаў, і гэтага з мяне даволі. Тыя, хто церпіць нястачу, могуць звярнуцца туды.
– Мала хто захоча туды звярнуцца. Для іх лепш памерці, чым зрабіць гэта.
– Калі для іх лепш памерці, – сказаў Скрудж, – то хай сабе паміраюць. Гэта скароціць лішак насельніцтва. Да таго ж, прабачце, мне гэта зусім не цікава.
– Але гэта мусіць быць вам цікава! – запярэчыў джэнтльмэн.
– Гэта не мая справа, – абурыўся Скрудж. – Хай кожны займаецца сваімі справамі і не лезе ў чужыя. Мне дык сваіх цалкам хапае. Усяго найлепшага, джэнтльмэны!
Зразумеўшы, што спрачацца далей няма ніякага сэнсу, джэнтльмэны зніклі за дзвярыма. Задаволены сабой, Скрудж вярнуўся да перарваных справаў у значна больш вясёлым настроі, чым звычайна.
Тым часам цемра і імгла згусціліся настолькі, што на вуліцы з’явіліся людзі з паходнямі, якія прапаноўвалі свае паслугі – бегчы перад экіпажамі і асвятляць дарогу. Старадаўняя царкоўная званіца, чый даўно асіплы звон кожнага дня хітравата пазіраў на Скруджа з гатычнага акенца, зрабілася зусім нябачнай – здавалася, гадзіны і чвэрці вызвоньваліся дзесьці ў аблоках, і кожны ўдар суправаджаўся такім тоненькім бразгатаннем, быццам у звона ад холаду ажно зуб на зуб не трапляе. Мароз мацнеў. У куце двара, што выходзіў на галоўную вуліцу, некалькі рабочых рамантавалі газавыя трубы і запалілі ў жароўні вялікае вогнішча, на якое сабраліся бесхацінцы. Яны грэлі рукі і зачараванымі вачыма глядзелі на агонь. Забыты ўсімі вадаправодны кран паныла сцякаў вадой і пакрысе замярзаў, самотна пакрываючыся чалавеканенавісніцкай коркай лёду. Яркія вітрыны, у якіх ажно патрэсквалі ад гарачыні галінкі вастралісту, асвятлялі бляклыя твары мінакоў. Бакалейныя і мясныя крамкі ператварыліся ў шыкоўнае відовішча і нібыта цвялілі пакупнікоў – немагчыма было паверыць, што яны маюць хаця б нейкае дачыненне да такой побытавай справы, як гандаль і зніжкі. Лорд-мэр у раскошным палацы ўжо загадваў сваім пяцідзесяці кухарам і лёкаям не страляць варон, а рыхтавацца так, каб Каляды былі вартыя лорда-мэра, і нават маленькі краўчык, якога ён мінулым панядзелкам аштрафаваў на цэлых пяць шылінгаў за п’янства і крыважэрныя паводзіны на вуліцах, ужо размешваў у сябе на гарышчы калядны пудынг, тым часам як яго сухарлявая жонка пабегла з дзіцем купляць ялавічыну.
Аднак туман усё гусцейшы, мароз усё мацнейшы! Калючы, пранізлівы, рэзкі холад! Калі б добры наш святы Дунстан схапіў д’ябла за нос такім марозам, а не нейкімі там шчыпцамі, ох і закрычэў бы нячысты! Ох і дасталося б яму! Вось і аднаго маладога ўладальніка досыць сціплага носа галодны мароз ужо да душы пакусаў і пагрыз не раўнуючы сабака костку; змерзлы юнак акурат спыніўся ля замочнай шчылінкі Скруджа, каб забавіць таго вясёлай калядкай, аднак ужо пасля першых словаў святочнае песні:
Хай дабраславіць вас Бог,
Бяда не ступіць на парог...
Скрудж з такім імпэтам схапіўся за лінейку, што спявак з жахам растаў у паветры. Цяпер у шчылінку зазіралі толькі туман і блізкі сваяк Скруджа – мароз.
Урэшце прыйшоў час зачыняць кантору. Засмучаны гэтай акалічнасцю, Скрудж злез са свайго крэсла, нібыта падаючы знак клерку, які ўжо даўно знемагаў у каморцы. Клерк у адно імгненне задзьмуў свечку і начапіў капялюш.
– Вы, мабыць, плануеце заўтра не з’яўляцца на працу? – спытаў Скрудж.
– Калі вам будзе зручна, сэр.
– Гэта зусім не зручна, – прамовіў Скрудж, – і несправядліва. Аднак калі я за гэта ўтрымаю з вашага заробку палову кроны, думаю, вы палічыце сябе пакрыўджаным.
Клерк паспрабаваў выціснуць з сябе ўсмешку.
– Аднак вы нават не падумалі, – працягваў Скрудж, – што я магу палічыць сябе пакрыўджаным, калі за проста так адлічваю вам заробак.
Клерк заўважыў, што такое бывае толькі раз на год.
– Добрае апраўданне для таго, каб запускаць руку ў чужую кішэнь кожнага дваццаць пятага снежня! – абурыўся Скрудж, зашпільваючы паліто на ўсе гузікі. – Аднак, бачу, вы ўсё ж прагуляеце ўвесь заўтрашні дзень. Таму чакаю вас паслязаўтра як мага раней.
Клерк паабяцаў прыйсці як мага раней, і Скрудж, усё яшчэ мармычучы нешта пад нос, выйшаў на вуліцу. Кантора імгненна была зачыненая, і клерк, перад тым як пабегчы дадому, разоў дваццаць скаціўся са зледзянелага Корнхіла разам з чародкай хлапчукоў у гонар надыходу каляднага вечару, тым часам як вецер весела гуляў з канцамі яго доўгага белага шаліка (клерк не насіў паліто, бо не мог дазволіць сабе такой раскошы). Толькі пасля гэтага ён з усяе моцы паімчаў дадому на Кэмдэн-таўн – гуляць з дзецьмі ў жмуркі.
Скрудж з’еў панылы абед у заўсёднай панылай карчме, прачытаў усе газеты і, прабавіўшы вечар над бухгалтарскай кнігай, рушыў дадому спаць. Ён жыў у кватэры, што належала калісьці яго памерламу кампаньёну. Гэта былі змрочныя пакоі на ніжнім паверсе дома ў глыбі двара, дома, які, здавалася, стаяў не на сваім месцы. Можна было падумаць, што калі ён быў зусім маленькім дамком, ён забег сюды, гуляючы ў хованкі, а пасля так і не здолеў знайсці дарогі назад. Цяпер гэта быў ужо стары і цьмяны дом, і ніхто не жыў у ім, апроч Скруджа – астатнія пакоі здаваліся пад канторы. Двор быў настолькі цёмны, што нават сам Скрудж, што вывучыў яго як свае пяць пальцаў, прабіраўся да свае кватэры навобмацак. Ля ўваходу навіс такі туман, кусаўся такі мароз, што здавалася, сам дух непагоды сядзеў на парозе, апанаваны скрушнымі развагамі.
Цяпер мы можам з усёй дакладнасцю сказаць, што дзвярны малаток, які вісеў ля ўвахода, быў цалкам звычайны, калі не зважаць на яго вялізны памер. Таксама не выклікае сумневу, што Скрудж бачыў гэты малаток кожнага ранку і кожнага вечару з таго часу, як пераехаў у гэтую кватэру; апроч гэтага, варта зазначыць, што Скрудж не мог пахваліцца тым, што часцей за ўсё называюць фантазіяй, – нават менш, чым любы іншы лонданец, улучаючы (а гэта вельмі смелае дапушчэнне!) гарадскіх чыноўнікаў, олдэрмэнаў і слуг. Нельга забываць яшчэ і тое, што, згадаўшы ўдзень свайго кампаньёна, памерлага сем гадоў таму, Скрудж больш ні разу не ўспомніў пра Марлі. А таму хай мне хто-небудзь цяпер патлумачыць (безумоўна, калі гэта ўвогуле магчыма), як мог Скрудж, уставіўшы ключ у замочную шчыліну, нечакана ўбачыць перад сабой не дзвярны малаток, які, варта заўважыць, нават не варухнуўся, а твар гэтага самага Марлі.
Так, менавіта твар Марлі. Яго не хавала глухая цемра, якая ахутала ўсё навокал, наадварот – ён нібыта свяціўся злавесным святлом, зусім як падгнілы амар у цёмным склепе. Ён не быў ні раззлаваным, ні жорсткім, а проста пазіраў на Скруджа так, як пазіраў Марлі пры жыцці, пасунуўшы прывідныя акуляры на прывідны лоб. Толькі валасы дзіўна варушыліся, быццам ад гарачага подыху печкі, а шырока адкрытыя вочы былі цалкам нерухомыя. Усё гэта, а таксама змярцвела-бляклы колер твару, абуджала жах, аднак яшчэ глыбейшы жах выклікаў не сам твар, а нешта па-за ім.
Скрудж уважліва ўтаропіўся ў гэтае дзіва, і твар Марлі раптам зноў ператварыўся ў малаток.
Я б зманіў, калі сказаў, што Скруджа гэта не ўразіла і кроў не застыла ў яго жылах, як бывала з ім толькі ў дзяцінстве. Аднак ужо праз хвіліну ён зноў намацаў ключ, рашуча павярнуў яго, увайшоў у пакой і запаліў свечку.
Ён, канечне, імгненне вагаўся перш чым зачыніць дзверы, і, канечне, асцярожна азірнуўся, нібыта баючыся ўбачыць тоненькую касічку Марлі, што вытыркнулася з-за дзвярэй. Аднак на дзвярах не было нічога, апроч шрубоў і гаек, на якіх трымаўся малаток, а таму, прабуркатаўшы “цьху ты!”, Скрудж з ляскатам зачыніў дзверы.
Ляскат адгукнуўся ва ўсім доме, як грукат грому. Кожны паверх вышэй і кожная бочка ўнізе, у вінным склепе, адгукнуліся, здавалася, сваім уласным рэхам. Аднак Скрудж быў не з тых, каго можа напалохаць рэха. Ён замкнуў дзверы і паціху пакрочыў да лесвіцы, сочачы, каб свечка не згасла.
Вы можаце колькі заўгодна разважаць пра нашыя старыя добрыя лесвіцы, праз якія зусім не складана праехаць на шасцерыку коней (тым самым шасцерыку, на якім не складана праехаць і праз дзірку ў новым кепскім законе). Аднак што яны ў параўнанні з лесвіцай Скруджа, па якой магло прайсці цэлае пахавальнае шэсце, нават калі б камусьці прыйшло да галавы паставіць катафалк упоперак, аглоблямі да сцяны і дзверцамі да балюстрады – і яшчэ б месца засталося! Ну і шырокія былі гэтыя прыступкі! Магчыма, менавіта таму Скруджу раптам падалося, што перад ім у цемры па лесвіцы падымаюцца пахавальныя драбы. Нават паўтузіна вулічных газавых лямпаў не змаглі б цалкам асвятліць такую лесвіцу, а таму можаце сабе ўявіць, як мала дапамагала Скруджу яго свечка.
Аднак Скрудж пляваць на ўсё гэта хацеў, а таму спакойна рушыў уверх. Цемра абыходзілася яму бясплатна, і ён любіў яе. Тым не менш, перш чым замкнуць цяжкія дзверы свайго жытла, Скрудж прайшоўся па ўсіх пакоях, каб упэўніцца, што ўсё ў парадку. Варта было ўспомніць твар Марлі – і такая праверка рабілася неабходнай.
Спальня, гасцёўня, камора. Усё як мае быць. Нікога пад сталом, нікога пад канапай, сціплы вугалёк у каміне, на стале – міска і лыжка, на ачагу – рондлік з вадкай аўсянкай (надзейны сродак ад прастуды). Нікога пад ложкам, нікога ў шафе, у халаце, які падазрона вісеў насупраць, – таксама нікога. У каморы ўсё як заўсёды. Старыя камінныя краткі, зношаныя чаравікі, два кошыкі для рыбы, трохногі ўмывальны столік і качарга.
Цалкам супакоены, Скрудж зачыніў дзверы і павярнуў ключ у замку – і не адзін раз, між іншага, а два, што здаралася з ім вельмі рэдка. Адмежаваўшыся такім чынам ад рознага кшталту сюрпрызаў, ён зняў шыйную хустку, надзеў халат, дамашнія пантофлі і начны каўпак і сеў ля каміна, каб узяцца за аўсянку.
Агню ў каміне амаль не было – у такую ноч карысці з яго няшмат. Скрудж быў вымушаны пасунуцца бліжэй і ледзь не навіснуць над вогнішчам, каб адчуць хоць якое цяпло ад гэтае мізэрнае прыгаршчы вугалю. Камін быў вельмі стары, калісьці ён належаў нейкаму гандляру-галандцу і быў выкладзены дзівоснымі галандскімі кафлямі, упрыгожанымі сцэнамі са Святога Пісьма. Тут былі Каіны і Авелі, дочкі фараонавы і царыцы Саўскія, анёлы-пасланцы, што на аблоках, падобных да пуховых пярынаў, сыходзілі на зямлю, Аўраамы, Бальтазары і апосталы, якія плылі ў мора на чаўнах ці пасудзінах для джэму, – сотні фігурак, якія маглі заняць думкі Скруджа, аднак тут зноў твар Марлі, памерлага сем гадоў таму, ажыў перад яго вачыма, як колісь посах прарока, і праглынуў усё вакол. Кожная гладкая кафліна паўтарала гэтую адну-адзіную выяву так, быццам на ёй зусім не было малюнку і яна валодала здольнасцю пераносіць на сваю паверхню бязладныя думкі Скруджа.
– Што за дурасць! – раззлаваўся Скрудж і пачаў хадзіць па пакоі. Некалькі разоў змерыўшы яго крокамі, ён зноў сеў і адкінуўся на спінку крэсла. Тут погляд яго спыніўся на званочку, даўно ўжо непатрэбным, што звязваў гэты пакой дзеля невядомых цяпер мэтаў з памяшканнем на апошнім паверсе дома. З якім бязмежным здзіўленнем, якім невытлумачальным і неспасцігальным жахам Скрудж заўважыў раптам, што званочак пачаў раскачвацца. Спачатку ён раскачваўся амаль незаўважна, так, што нічога не было чуваць, аднак хутка загучаў вельмі моцна, а за ім і іншыя званочкі ў доме.
Звон гучаў, мабыць, не больш за хвіліну, аднак Скруджу падалося, што прайшла цэлая гадзіна. Раптам усе званочкі ўраз замоўклі, і пачулася нейкае бразгатанне – быццам глыбока ўнізе, у вінным склепе, нехта цягнуў па бочках цяжкі ланцуг. Скруджу адразу ж успомнілася ўсё, што ён чуў пра прывідаў, – з’явіўшыся ў доме, яны абавязкова абазначаюць сваю прысутнасць бразгатаннем ланцугоў.
Тут дзверы склепа шумна расчыніліся, і знізу пачуўся страшэнны грукат, які паступова набліжаўся, нібыта хтосьці падымаўся па лесвіцы і цяпер спыніўся ля самае кватэры Скруджа.
– Усё адно дурасць! – прабуркатаў уладальнік кватэры. – Не веру я ва ўсялякае блазноцце!
Аднак колер яго твару істотна змяніўся, калі гэтае самае блазноцце спакойна прайшло праз глуха зачыненыя дзверы і спынілася перад Скруджам. У гэты момант амаль памерлы агеньчык у каміне рэзка ўспыхнуў, нібы ўсклікнуўшы: “Так, я яго ведаю – гэта прывід Марлі!” – пасля чаго пачаў зноў гаснуць.
Так, гэта быў Марлі. Яго твар не пераблытаеш ні з чым. Яго касічка, яго звычайная камізэлька, панталоны, што шчыльна абцягвалі ногі, і боты, на якіх тапырыліся кутасікі – як і яго касічка, альбо крыссё сурдута, альбо валасы на галаве. Талію Марлі абхопліваў ланцуг, які цягнуўся за ім ззаду. Ланцуг гэты (Скрудж вельмі ўважліва разгледзеў яго) быў сабраны са скарбонак, ключоў, замкоў, грасбухаў, дакументаў і важкіх кашалькоў з металічнымі зашпількамі. Цела Марлі было празрыстым, і Скрудж, разглядаючы яго спераду, мог бачыць нават два гузікі ззаду яго камізэлькі.
Скрудж часта чуў, што ў Марлі няма сэрца, аднак упэўніцца ў гэтым ён здолеў толькі цяпер.
Не, ён і цяпер не быў у гэтым упэўнены, хаця і аглядаў прывіда з галавы да ног, каб упэўніцца, што гэта не сон, адчуваючы на сабе вусцішны погляд ледзяных вачэй памерлага. Скрудж разгледзеў нават, з якой тканіны зроблены шалік, які ахутваў галаву і шыю Марлі, заўважыўшы мімаходзь, што такога шаліка ён ніколі раней не бачыў, – і аднак не хацеў верыць сваім вачам.
– І што далей? – як заўсёды з’едліва і халодна спытаў Скрудж. – Што вам ад мяне трэба?
– Шмат чаго! – несумненна, гэта быў голас Марлі!
– Хто вы такі?
– Спытай лепей, кім я быў.
– Ну тады кім вы былі? – ужо гучней спытаў Скрудж. – Надта ж вы педантычны для фан... для фантома. – Скрудж хацеў сказаць “фантазіі”, але выбраў менш здзеклівы варыянт.
– У жыцці я быў тваім кампаньёнам Джэйкабам Марлі.
– Вы... ты... можа, прысядзеш? – прапанаваў Скрудж, з сумневам узіраючыся ў духа.
– Прысяду.
– Ну, сядай.
Задаючы пытанне, Скрудж баяўся, ці здольны такі бесцялесы прывід сядзець на цалкам матэрыяльным крэсле, і хацеў пазбегнуць няёмкіх тлумачэнняў, калі б яго падазрэнні апраўдаліся. Аднак госць свабодна рассеўся на крэсле па іншы бок каміна – мабыць, там, дзе звычайна сядзеў пры жыцці.
– Ты ў мяне не верыш, – заўважыў прывід.
– Не веру, – пагадзіўся Скрудж.
– Што яшчэ можа прымусіць цябе паверыць, калі ты не давяраеш нават сваім пачуццям?
– Не ведаю.
– А чаму ты не верыш сваім вачам і вушам?
– Ды таму, што на іх уздзейнічае любая дробязь, – адказаў Скрудж. – Варта здарыцца лёгкаму расстройству стрававання, як яны пачынаюць нас падманваць. Ты цалкам можаш апынуцца сыраватым кавалкам ялавічыны, лыжачкай гарчыцы, скрылёчкам сыру ці недасмажанай бульбінай. Скуль мне ведаць, хто ты – госць з пекла ці падгарэлая запяканка?!
Увогуле пачуццё гумару не было характэрнай рысай Скруджа, дый сітуацыя не вельмі выклікала жаданне дасціпнічаць, аднак Скрудж спрабаваў жартаваць, каб хаця б крышачку ўтаймаваць жах і адцягнуць сваю ўвагу на іншае, бо ад голасу здані ён ледзянеў да самага мозгу касцей.
Моўчкі сядзець, утаропіўшыся ў гэтыя нерухомыя прывідна-шкляныя вочы – не, думалася Скруджу, гэта проста невыносна! Да таго ж, было нешта зусім вусцішнае ў тагасветнай атмасферы, што атачала здань. І хаця Скрудж не вельмі яе адчуваў, не заўважыць штосьці нядобрае было немагчыма: нягледзячы на тое, што прывід сядзеў цалкам нерухома, яго валасы, кутасікі на ботах і крыссё злёгку варушыліся, нібыта ад пякельнага подыху печкі.
– Бачыш тую зубачыстку? – запытаў Скрудж, рэзка пераходзячы ў наступленне (з прычыны, апісанай вышэй) і імкнучыся хаця б на імгненне адвесці ад сябе каменны погляд відзежы.
– Бачу, – прамовіў прывід.
– Але ж ты не глядзіш на яе, – запярэчыў Скрудж.
– І тым не менш бачу, – адгукнулася здань.
– Дык вось, – вымавіў Скрудж, – варта мне праглынуць яе, каб да канца маіх дзён мяне пераследаваў легіён злых духаў, створаных маім уяўленнем. Дурасць усё гэта, чыстая дурасць!
Пры гэтых словах прывід выдаў такі жахлівы крык, так пагрозліва і вусцішна загрымеў ланцугамі, што Скрудж з усяе моцы ўчапіўся ў крэсла, баючыся страціць прытомнасць і зваліцца. Яшчэ большая жуда апанавала яго, калі дух разматаў шалік (нібыта ў пакоі было занадта горача), і ў яго адвалілася сківіца.
Скрудж упаў на калені, паспрабаваўшы схаваць рукамі твар.
– Злітуйся! – заенчыў ён. – Жахлівая здань, навошта ты мучыш мяне?
– Нікчэмны розум! – прамовіў прывід. – Цяпер ты верыш у мяне?
– Веру, – прастагнаў Скрудж, – мушу паверыць. Але навошта вам, духам, хадзіць па зямлі, навошта ты прыйшоў да мяне?
– Так прынята, – адказаў прывід, – што душа кожнага чалавека на зямной дарозе павінная стасавацца з бліжнімі сваімі і быць з імі разам. І той, хто не выконвае гэтага ў жыцці, вырачаны рабіць тое самае пасля смерці. Ён асуджаны бадзяцца па свеце і – о, гора мне! – сузіраць чалавечае шчасце і бяду, якія не можа цяпер раздзяліць – а калісьці мог! Ён мог калісьці сам быць шчаслівым!
Тут прывід зноў выдаў жудасны крык, і загрымеў ланцугамі, і заламаў свае прывідныя рукі.
– Скажы, – запытаў Скрудж дрыжучы, – чаму ты закаваны ў ланцуг?
– Я нашу на сабе ланцуг, які стварыў пры жыцці, – адказаў дух. – Я каваў яго звяно за звяном, ярд за ярдам. Я падперазаўся ім са сваёй уласнай ахвоты і з уласнай ахвоты насіў яго. Хіба гэты ланцуг табе не знаёмы?
Скрудж дрыжаў усё больш.
– Можа быць, – працягваў прывід, – ты хочаш ведаць даўжыню і вагу ланцуга, які скаваў ты сам? Калядным вечарам сем гадоў таму ён быў такім жа цяжкім і такім жа доўгім, як гэты. А з тае пары ты нямала папрацаваў над ім. О, гэта напраўду надзейны ланцуг!
Скрудж агледзеў свае ногі, чакаючы ўбачыць вакол сябе жалезны ланцуг даўжынёй футаў гэтак у трыста-чатырыста, аднак нічога не ўбачыў.
– Джэйкаб, – узмаліўся ён, – стары сябра Джэйкаб Марлі, раскажы мне яшчэ што-небудзь! Суцеш мяне, Джэйкаб!
– Я не прыношу суцяшэння, Эбенэйзэр Скрудж! – адказаў дух. – Яно прыходзіць з іншых сфераў, і іншыя веснікі прыносяць яго людзям, не такім, як ты! І расказаць табе ўсё, што я хацеў бы, я таксама не магу – мне мала што дазволена. Я не магу спачыць, не магу спыніцца, не магу дзе-небудзь затрымацца. Пры жыцці мой дух ніколі не выходзіў за межы нашае канторы – чуеш? – ніколі не пакідаў кола нашых грашова-мяняльных справаў; цяпер мяне чакаюць гады пакутлівых падарожжаў.
У Скруджа, калі ён пачынаў думаць, была звычка засоўваць рукі ў кішэні панталонаў. Разважаючы над словамі прывіда, ён, не ўстаючы з каленяў і не падымаючы вачэй, менавіта так і зрабіў.
– Ты, мабыць, не вельмі спяшаешся ў сваіх вандраваннях, Джэйкаб, – заўважыў Скрудж у сваёй дзелавой манеры, хаця не без пэўнай павагі і пакорлівасці.
– Не спяшаюся, – з’едліва паўтарыў дух.
– Вось ужо сем гадоў як памёр, – задуменна працягнуў Скрудж, – а ўсё яшчэ бадзяешся.
– Увесь час, – пагадзіўся прывід. – Ні спакою, ні спачыну. Безупынныя пакуты сумлення.
– А ці хутка ты перамяшчаешся? – пацікавіўся Скрудж.
– На крылах ветру, – адказаў прывід.
– За сем гадоў ты, мусіць, адмерыў нічога сабе адлегласць...
Пачуўшы гэта, дух чарговы раз выдаў вусцішны крык і так жудасна загрымеў ланцугамі ў мёртвай цішыні ночы, што патруль меў бы ўсе падставы арыштаваць яго за парушэнне грамадскага парадку.
– О, раб, двойчы раб сваіх заганаў! – ускрыкнуў фантом. – Не ведаць таго, што патрэбныя стагоддзі няспыннай працы несмяротных душ, перш чым здзейсніцца ўсё наканаванае зямлі дабро! Не ведаць, што кожная хрысціянская душа, робячы дабро і выконваючы сваё, хай сабе і сціплае, прызначэнне, палічыць сваё зямное жыццё занадта кароткім для шырокіх магчымасцяў дабра! Не ведаць, што ніякае раскаянне, колькі б яно ні доўжылася, не заменіць занядбанай пры жыцці магчымасці быць добрым! І я не ведаў гэтага! Не ведаў!
– Аднак ты заўсёды быў добрым дзялком, Джэйкаб, – прамямліў Скрудж, які ўжо пачаў прымерваць да сябе словы прывіда.
– Дзялок! – закрычаў дух, зноў заломваючы рукі. – Клопат пра людзей – вось што мусіла быць маёй сапраўднай дзейнасцю. Грамадскі дабрабыт – вось пра што я мусіў дбаць. Дабрачыннасць, спачуванне, шчодрасць і спагадлівасць – вось чым павінен быў я займацца. А мая камерцыйная дзейнасць – гэта толькі кропля ў бязмежным акіяне вызначаных мне справаў.
І прывід выцягнуў наперад руку з ланцугом, нібы менавіта ланцуг быў прычынай яго марных мучэнняў, а пасля грымнуў ім аб падлогу.
– У гэты час, калі год заканчваецца, – сказаў прывід, – я пакутую найгорай. Чаму ішоў я калісьці ў натоўпе бліжніх сваіх з апушчанымі вачыма і ніколі не падымаў іх да блаславёнае зоркі, што прывяла валхвоў да сціплага прыстанку? Чаму яе святло не скіравала мяне да хацінаў бедакоў?
Скруджу рабілася ўсё вусцішней ад такой размовы. Ён задрыжаў як асінавы ліст.
– Пачуй мяне! – ускрычаў дух. – Мой час на зыходзе.
– Я спрабую, – сказаў Скрудж, – але пашкадуй мяне! Не гавары так заблытана, я цябе прашу!
– Як атрымалася, што я з’явіўся перад табой у такім выглядзе, я не маю права казаць. Дзень пры дні я, нябачны, сядзеў каля цябе.
Гэта было не самае прыемнае адкрыццё. Скруджа зноў затрэсла, і ён выцер з ілба пот.
– Гэта была не такая ўжо і лёгкая частка майго выкуплення, – працягваў прывід. – Сёння ноччу я прыйшоў сюды, каб папярэдзіць цябе, што ты яшчэ маеш шанец і надзею пазбегнуць майго лёсу. Я прасіў для цябе гэтага шанцу, Эбенэйзэр.
– Ты заўсёды быў маім сапраўдным сябрам, – сказаў Скрудж. – Дзякую табе.
– Цябе наведаюць, – працягнуў прывід, – яшчэ тры Духі.
Цяпер Скрудж ледзь не страціў сківіцу.
– Гэта і ёсць той шанец і тая надзея, пра якія ты казаў? – спалохана спытаў Скрудж, вярнуўшы сківіцу на месца.
– Так.
– Тады... тады лепей не трэба.
– Калі яны да цябе не з’явяцца, – сказаў прывід, – ты не здолееш пазбегнуць мае дарогі. А таму чакай аднаго з іх заўтра ж, калі праб’е поўнач.
– А ці нельга запрасіць іх усіх разам і хутчэй з гэтым скончыць? – з надзеяй спытаў Скрудж.
– Другога чакай у наступную ноч у той самы час, а трэці прыйдзе трэцяй поўначчу, як толькі сціхне апошні ўдар гадзінніка. Са мной ты больш не сустрэнешся. Але глядзі, для свае карысці не забывайся на тое, што сёння пачуў.
Сказаўшы гэта, прывід узяў са стала свой шалік і зноў абвязаў ім галаву і шыю, як раней. Скрудж здагадаўся пра гэта, пачуўшы рэзкі ляскат зубоў, калі сківіца стала на сваё месца, прыціснутая шалікам. Тут Скрудж зноў насмеліўся падняць вочы і ўбачыў, што тагасветны госць стаіць перад ім, выцягнуўшыся ў поўны рост і наматаўшы ланцуг на руку. Прывід пачаў адступаць назад, і з кожным яго крокам акно усё больш адчынялася. Калі ён дайшоў да яго, росчынкі былі ўжо шырока насцеж.
Дух павабіў Скруджа да сябе, і той падпарадкаваўся. Калі паміж імі засталося не больш за два крокі, прывід Марлі падняў руку, забараняючы ісці далей. Скрудж спыніўся.
І спыніўся не столькі падпарадкоўваючыся, колькі ад здзіўлення і жаху – бо як толькі рука прывіда паднялася, ён адразу пачуў нейкія невыразныя гукі, невымоўна скрушныя, поўныя горычы і жалю бязладныя стогны і енкі. Прывід на імгненне прыслухаўся, а пасля далучыўся да журботных крыкаў і растаў у чорнай марознай ночы за акном.
З адчайнай цікавасцю Скрудж падышоў да акна і паглядзеў вонкі.
Двор за акном быў поўны прывідаў, якія са стогнамі бязладна мітусіліся ў паветры. На кожным з іх быў ланцуг, падобны да таго, што насіў дух Марлі, асобныя нават (а гэта, без сумневу, былі кепскія парламентарыі) мелі адзін ланцуг на дваіх. Ніводзін прывід не быў вольны. Некаторых Скрудж ведаў пры жыцці прыватна, а з адным старым духам у белай камізэльцы нават калісьці амаль сябраваў. Дух гэты, да костачкі якога быў прыкаваны вялізны жалезны сейф, жаласліва стагнаў, бо не мог дапамагчы беднай жанчыне, што сядзела з дзіцем на ганку. Усе здані пакутавалі з адной прычыны: яны хацелі ўмяшацца ў справы смяротных і дапамагчы ім, аднак здольнасць зрабіць гэта яны страцілі назаўсёды.
Ці то прывіды паступова ператварыліся ў імглу, ці то імгла праглынула іх – Скрудж так і не зразумеў. Аднак расталі яны ўсе ў адно імгненне разам са сваімі прывіднымі галасамі, і цяпер ноч зноў зрабілася цалкам звычайнай, такой, якой яна была, калі ён вяртаўся дадому.
Скрудж зачыніў акно і агледзеў дзверы, праз якія увайшоў прывід Марлі. Нічога не змянілася з таго часу, як ён уласнай рукой двойчы павярнуў ключ: замок цэлы, засаўка ў парадку. Ён ужо амаль быў сказаў: “Дурасць”, аднак на першым жа складзе спыніўся. І стомлены ці то ўсімі трывогамі сённяшняга вечару, ці то дзённай працай, ці то сваім знаёмствам са светам духаў, ці то невясёлай размовай з прывідам Марлі, ці то проста з прычыны позняга часу, Скрудж раптам зразумеў, што яму неабходны адпачынак. Ён тут жа скіраваўся да ложка і праз імгненне заснуў, нават не распранаючыся.
