У невялічкім квартале з заходняга боку Вашынгтон-сквер вуліцы пачынаюць нейкі вар’яцкі бег і разбіваюцца на вузенькія палоскі, якія яшчэ называюць “вулкамі”. Гэтыя “вулкі” выгінаюцца і перасякаюцца пад дзіўнымі вугламі. А адна вуліца нават перасякае саму сябе раз-другі. Адзін мастак адкрыў неяк для сябе каштоўную магчымасць на гэтай вуліцы. Напрыклад, збіральнік грошай з чэкам за фарбы, паперу і палатно можа сустрэць тут самога сябе, не атрымаўшы па рахунку ні цэнту.
Неяк у дзівосны старэнькі Грынвіч-віладж забрылі мастакі ў пошуках вокнаў з паўночнага боку, вільчыкамі васемнаццатага стагоддзя, галандскімі мансардамі і недарагой арэнднай платай. Затым яны перацягнулі з сабой алавяныя конаўкі і электрарандолі з Шостай авеню і ўтварылі “калонію”.
Пад самым дахам аднаго з прысадзістых трохпавярховых цагляных дамоў мелі майстэрню і Сью з Джонсі. Джонсі – гэта памяншальнае ад Джааны. Адна была з штату Мэн, другая з Каліфорніі. Яны пазнаёміліся за абедам у рэстаране “Дэльмоніка” на Восьмай вуліцы, і аказалася, ім абедзвюм настолькі падабаюцца мастацтва, салата з лісця цыкорыя і шырокія рукавы, што яны вырашылі здымаць разам майстэрню.
Тое было ў траўні. А ў лістападзе халаднакроўны, нябачны чужаземец, якога дактары называлі Пнеўманіяй, завітаў у калонію, дакранаючыся то да аднаго, то да другога. Па ўсходняй частцы гораду спусташальнік гэты ступаў шырокім ўпэўненым крокам, паражаючы ахвяраў адну за адной, але ў лабірынце вузкіх, парослых мохам “вулак” поступ яго прыцішыўся.
Містэра Пнеўманію ніяк нельга было назваць старым паважаным джэнтльмэнам. А маленькая жанчына з вадзяністай ад каліфарнійскага ветрыку кроўю наўрад ці магла даць старому чырванарукаму задышліваму няўклюду належнага адпору. І ён не злітаваўся над Джонсі. Яна ляжала, амаль не рухаючыся, на размаляванай жалезнай койцы, утаропіўшыся скрозь маленькія галандскія шыбы ў глухую сцяну суседняга дому.
Адным ранкам занепакоены доктар, павёўшы кашлатым шэрым брывом, папрасіў Сью выйсці з ім у калідор.
– Шанцаў у яе – адзін… няхай і з дзесяці, – сказаў ён, страсаючы ртутны слупок бальнічнага тэрмометра. – Ды і той толькі пры ўмове, што яна хоча жыць. А калі людзі пачынаюць думаць пра тое, як грабар будзе вышкабаць з печы іхны прах, то тут ніякія лекі ўжо рады не дадуць. А вашая сяброўка, здаецца, узяла да галавы, што ўжо не паправіцца. Аб чым яна думае?
– Аб чым?.. Ну, яна ўсё хацела намаляваць Неапалітанскую затоку, – адказала Сью.
– Маляваць? Што за глупства! Няўжо нельга думаць пра што-небудзь больш вартае – пра мужчыну, скажам?
– Мужчыну? – голас Сью прагучаў, быццам арган. – Ды хіба мужчына варты… не, доктар, пра гэта яна дакладна не думае.
– Што ж, тым горай для яе, – сказаў доктар. – Я зраблю ўсё, што ад мяне патрабуецца, паколькі мае намаганні могуць стацца небезвыніковымі. Але як толькі мой пацыент пачынае лічыць каго запрасіць на свае хаўтуры, можаце адняць 50 працэнтаў ад эфектыўнасці медыкаментаў. Калі вы здолееце зрабіць так, каб яна думала пра апошнія фасоны рукавоў, абяцаю вам, адзін з дзесяці шанец ператворыцца ў адзін з пяці.
Пасля таго, як доктар сышоў, Сью кінулася ў майстэрню і так горка плакала, што на японскай сурвэтцы не засталося сухога месца. Потым яна ўзяла планшэт і з важным выглядам, насвістваючы рэгтайм, увайшла да Джонсі ў пакой.
Джонсі ляжала пад коўдрай, павярнуўшы твар да акна і амаль не рухаючыся, толькі коўдра ледзь уздымалася і апускалася ад яе дыхання. Сью перастала свісцець, падумаўшы, што тая спіць.
Яна ўладкавала планшэт і прынялася маляваць пяром ілюстрацыю для часопіснага аповеду. Маладым мастакам даводзіцца пракладаць сабе дарогу да Мастацтва ілюстрацыямі да часопісных аповедаў, якімі маладыя пісьменнікі пракладаюць сабе дарогу да Літаратуры.
Накідваючы галоўнага героя, каўбоя з Айдаха ў элегантных портках коннага наезніка і маноклем у воку, Сью пачула ціхі гук, што паўтараўся раз за разам. Яна ўсхапілася і падышла да ложку.
Джонсі ляжала з расплюшчынымі вачыма. Яна глядзела ў акно і лічыла – у адваротным парадку:
– Дванаццаць, – сказала яна, і, трохі счакаўшы, – адзінаццаць, – і потым, – дзесяць, – і потым, – дзевяць… восем… сем… – на адным дыханні.
Сью заклапочана зірнула ў акно. Чаго тут было лічыць? З акна было відаць адно голы маркотны двор і глухую цагляную сцяну дома ў дваццаці футах. Толькі старая лазіна плюшча, гальчастая і падгнілая ля карэння, ускараскалася да паловы сцяны. Халодны подых восені пазгрызаў з лазіны амаль усё лісце, і цяпер плюшч чапляўся за шчарбатую цэглу амаль голымі галінамі.
– Што здарылася, сонейка? – спытала Сью.
– Шэсць, – прашаптала Джонсі. – Як хутка яны ападаюць. Тры дні таму іх было каля ста. У мяне ажно галава кружылася, калі я намагалася іх усе злічыць. А цяпер лёгка. Вось, яшчэ адзін паляцеў. Цяпер іх засталося толькі пяць.
– Чаго пяць, сонейка? Скажы сваёй Сюзі.
– Лісткоў. На плюшчы. Калі ападзе апошні, я памру. Я ўжо тры дні гэта ведаю. Доктар што, не сказаў табе?
– Вох, ніколі не чула нічога дурнейшага, – з выдатна ўдаванай грэблівасцю абурылася Сью. – Якім гэта чынам старое плюшчавае лісцё звязанае з тваім здароўем? Ты ж так любіла гэты плюшч, капрыза? Не будзь дурнічкай. Дарэчы, доктар сёння зранку сказаў мне, што твае шанцы неўзабаве зноў стаць на ногі… як жа гэта ён дакладна сказаў? – а, ён сказаў, дзесяць да аднаго! Столькі ж шанцаў у цябе, ідучы па вуліцах Нью-Ёрку, ўбачыць трамвай або новы будынак. А цяпер паспрабуй паесці трохі булёнчыку і дазволь Сюзі дамаляваць малюнкі, каб яна іх рэдактару потым уціснула і купіла партвейну для сваёй хворай дзяўчынкі і свіных адбіўных для сябе, ненажэры.
– Не трэба болей віна, – сказала Джонсі, не зводзячы вачэй з акна. – Яшчэ адзін паляцеў. Я не хачу булёна. Цяпер іх толькі чатыры. Я хачу ўбачыць, як ападзе апошні, пакуль не сцямнела. Тады і я памру.
– Джонсі, сонейка, – сказала Сью, схіляючыся над ёю, – паабяцай мне, што ты заплюшчыш вочкі і не будзеш глядзець у вакно, пакуль я не скончу працу. Я павінная аддаць гэтыя малюнкі да заўтра. І мне трэба святло, іначай я б апусціла фіранку.
– А ты не магла б памаляваць у іншым пакоі? – спытала Джонсі абыякава.
– Я б хацела пабыць побач з табой, – сказала Сью. – Да таго ж я не хачу, каб ты ўвесь час глядзела на гэты дурацкі плюшч.
– Скажы мне, як скончыш, – папрасіла Джонсі, заплюшчваючы вочы – бледная і нерухомая, яна была падобная да зрынутай статуі, – бо я хачу ўбачыць, як ападзе апошні. Я так стамілася чакаць. Так стамілася думаць. Я хачу вызваліцца ад усяго гэтага і паволі-паволі зляцець долу, як бедны змораны лісток.
– Пастарайся паспаць, – сказала Сью. – А я пайду паклічу Бермана, каб ён мне папазіраваў для патрэта старога пустэльніка-рудакопа. Я на хвілінку. І не падумай уставаць, пакуль я не вярнуся.
Стары Берман таксама быў мастаком і жыў на першым паверсе пад імі. Яму было за шэсцьдзесят і ў яго была барада, як у Майсея Мікеланджэла, што спускалася завіткамі з ягонай галавы сатыра ўздоўж цела чарцяняці. Берман быў мастаком-няўдальцам. Сорак гадоў ён арудаваў пэндзлем, але і на крок не наблізіўся да сваёй Пані, каб хаця дакрануцца да краю ейных адзежаў. Ён заўсёды збіраўся напісаць шэдэўр, але так ніколі й не здолеў за яго ўзяцца. Апошнія колькі гадоў ён размалёўваў адно толькі крамныя шыльды і рэкламныя вывескі. Трохі зарабляў, пазіруючы тым маладым мастакам калоніі, што не маглі сабе дазволіць наняць натуршчыка-прафесіянала. Ён налягаў на джын і ўвесь час казаў, пра свой будучы шэдэўр. У астатнім жа гэта быў нікчэмны злы дзядок, які бязлітасна кпіў з усякай праявы мяккасці ў людзях і лічыў сябе верным вартавым сабакам, прыстаўленым ахоўваць дзвюх маладых мастачак з майстэрні пад дахам.
Сью знайшла Бермана ў яго змрочным заканурку, ад яго патыхала ядлоўцам. У куце на мальберце стаяла чыстае палатно, ужо дваццаць пяць гадоў гатовае прыняць на сябе першы мазок шэдэўра. Яна расказала яму пра прымхі Джонсі і пра свой страх за яе, як бы тая насамрэч не адляцела, лёгкая і крохкая, як лісток, усё больш і больш безуважная і абыякавая да навакольнага свету.
З бляскам у чырвоных вачах стары Берман голасна агучыў сваю пагарду і насмешку над гэткімі ідыёцкімі вярозамі.
– Што? – ускрычаў ён. – Дзе такая дурасц відзіна ў свэці, каб людзі паміралі ат таго, што з беднай лазінкі ападае лісце? Не чув ніколі нічога дурнэйшага. Най, я нэ буду базіравац для твайго дурацкага пустэлніка! Як ты дасфаляеш ёй думац пра такія дурноцтвы? Вай, бедная малэнькая міс Ёнзі.
– Яна вельмі хворая і слабая, – сказала Сью, – ліхаманка памутніла ейны розум і забіла яго розным насланнём. Выдатна, містэр Берман, калі вы не хочаце мне пазіраваць, я вас не цягну. А пра вас я думаю, што вы невыносны стары пустабрэх!
– Усе вы, жанчыны, такія! – выгаркнуў Берман. – Хто казав, што я нэ буду базіравац? Шнэле. Я пайду з табой. Я вжо павгадзіны як гатоф ісці базіравац. Божэ! Гэта зусім нэ тое месца, дзе такая харошая міс, як міс Ёнзі, мусіц ляжац хфорай. Аднойчы я намалюю шэдэвр, і мы разам з’едзім адсюдавай. Каб мянэ нэладна быць!
Калі яны падняліся ў майстэрню, Джонсі спала. Сью апусціла завесу да самага падваконня і рукой паказала Берману ісці ў іншы пакой. Там яны падышлі да акна і са страхам зірнулі на лазіну плюшча. Потым, нічога не кажучы, пераглянуліся. З неба падаў нястомны халодны дождж уперамешку са снегам. Берман у старой блакітнай кашулі сеў на перакулены саганок, удаючы пустэльніка на кручы.
Калі нараніцу Сью прачнулася пасля гадзіннага сну, Джонсі ляжала, шырока расплюшчыўшы бязрадасныя вочы, утаропіўшыся ў захінутую зялёную фіранку.
– Развесь акно, я хачу паглядзець, – загадала яна шэптам.
Сью зморана паслухалася.
От жа ж! Нават пад дажджавым шротам і азвярэлымі раптамі ветру, што цэлую ноч шкуматалі дрэва, выстаяў і застаўся вісець на тле цаглянай сцяны адзін лісток плюшчу. Апошні на ўсёй лазіне. Цемнавата-зялёны ля сцяблінкі, жухлавата- і падгніла-жоўты на зубчатых краях, ён адважна трымаўся на лазіне дзесь у дваццаці футах над зямлёю.
– Апошні, – сказала Джонсі. – Я была ўпэўненая, што ён ападзе ўначы. Я чула вецер. Сёння і ён зляціць, а разам з ім памру і я.
– Бог з табой! – сказала Сью, сіхіляючы да падушкі свой пастарэлы твар. – Падумай хоць пра мяне, калі пра сябе не думаеш. Што са мной будзе?
Але Джонсі не адказала. Няма ў свеце самотнейшай істоты за чалавечую душу, што гатова выправіцца ў далёкае, таямнічае падарожжа. Насланнё завалодала ёй не на жарт, адну за адной абрываюцы ніці, што звязвалі яе з сябрамі і ўсім зямным.
Дзень зжыў сябе, але нават у прыцемках на тле сцяны было відаць, як самотны лісток плюшчу чапляецца сцяблінкай за лазу. І нават потым, з наступленнем ночы, калі на волю выбраўся люты паўночны вецер і дождж без перастанку грукаўся ў шыбы, барабанячы па злівах капежам з нізкіх галандскіх дахаў.
Ледзь толькі пачало віднець, бязлітасная Джонсі загадала падняць фіранку.
Лісток плюшчу, як і раней, быў там.
Джонсі доўга ляжала, гледзячы на яго. А потым паклікала Сью, што памешвала курыны булён на газавай плітцы.
– Сьюзі, мне так за сябе сорамна, – сказала Джонсі. – Нешта быццам утрымала там гэты апошні лісток, каб я ўбачыла, колькі ўва мне благога. Прагнуць смерці – вялікі грэх. Прынясі мне трохі свайго булёнчыку, і трохі малака з партвэйнам, і… не, прынясі мне спярша люстэрка і пару падушак пад галаву, я буду глядзець, як ты гатуеш.
А дзесьці праз гадзіну яна сказала:
– Сьюзі, калі-небудзь я намалюю Неапалітанскую затоку.
Папаўдні прыйшоў доктар. Калі ён сыходзіў, Сью прабачылася і выйшла з ім у калідор.
– Пяцьдзесят на пяцьдзесят, – сказаў доктар, паціскаючы худую, дрыготкую руку Сьюзі. – Старанны дагляд – і ўсё будзе добра. А цяпер мяне чакае яшчэ адзін пацыент, унізе. Берман яго зваць, таксама, відаць, мастак, як і вы. І таксама пнеўманія. Чалавек ён стары і кволы, хвароба не пашкадуе яго. Шанцаў у яго няма. Сёння яго забяруць у лякарню, там яму будзе лягчэй.
Наступным днём доктар сказаў Сьюзі:
– Ёй нічога не пагражае. Магу вас павіншаваць. Цяпер – толькі добрае харчаванне і дагляд. Гэтага дастаткова.
Пасля абеду Сью зайшла да Джонсі, якая з прыемнасцю вязала вельмі сіні і вельмі патрэбны ваўняны шалік, прысела на ложак і абняла Джонсі, разам з падушкамі й коўдрамі.
– Паслухай, мышка, ты павінная гэта ведаць, – сказала яна. – Містэр Берман памёр сёння ў лякарні ад пнеўманіі. Хвароба адолела яго ў два дні. Заўчора зранку швейцар знайшоў яго ў ягоным пакоі ўнізе, дык той паварушыцца не мог ад болю. Ягоная вопратка і абутак прамерзлі і былі наскрозь мокрыя. Ніхто не ведаў, дзе ён бадзяўся цэлую ноч – ды яшчэ ў такую непагадзь. Потым знайшлі ліхтар, які ўсё яшчэ гарэў, драбіны, што ляжалі не на сваім месцы, раскіданыя пэндзлі і палітру са змяшанымі зялёнай і жоўтай фарбамі, вось – зірні ў вакно, бачыш, сонейка, той апошні лісток плюшча на сцяне? Ты не заўважыла, што ён не трымціць і не рухаецца на ветры? Ах, любая ты мая, гэта і ёсць шэдэўр Бермана, – ён намаляваў яго ў тую ноч, калі з дрэва апаў апошні лісток.
