Мая цётка новых кніг ніколі не купляла. Затое ў старой арэхавай шафе былі кнігі старыя ў старых пераплётах, сухія і зацяганыя. З некаторых высыпаліся аркушы, калі іх неасцярожна разгарнуць. Гэтыя кнігі вабілі мяне неспакойным пахам асенняга лісця, разбуялага палыну, ячменнае кавы і бузіновае квецені, у паху гэтым хацелася адчуваць пах сальцісонава-шніцалевай і марцыпанава-разынкавай Аўстрыі. Здавалася, што й чыталі гэтыя кнігі пасля сытага абеду, або й за абедам, перагортваючы старонкі тлустымі пальцамі.
Часам, разгарнуўшы якуюсьці з кніг, я натрапляў на засушаны кляновы, ясеневы або дубовы лісточак ці на сухую кветку, сплюснутую і пажухлую, маўляў егіпецкая мумія. Цяжка было стрымацца, каб не паспрабаваць улавіць ейны пах, але ўсё было дарэмна, кветка аддала свой водар кнізе, а сама ўвабрала толькі прэсны пах паперы. Я намагаўся ўявіць юную нецалаваную цётку, якая цяпер высахла, нібы гэтая кветка, і калі-небудзь памрэ, а засушаная ёю краска застанецца ў кнізе, ажно пакуль нехта, пазбаўлены сентыментальнасці, не выкіне яе.
Некаторыя кнігі былі паточаныя моллю, або крыху пагрызеныя мышамі, якія ласуючыся выключна клеем, грызлі толькі пераплёт. Гартаць гэтыя кнігі – задавальненне сумнае і настальгічнае, але гэта я зразумеў не тады, калі дзіцем пранікаў у свет старых кніг, а ўжо цяпер, калі прыгадваю іх. Дагэтуль адчуваю іхні пах, шамаценне, лёгенькае храбусценне перасохлых аркушаў і ціхі-ціхуткі шэпт словаў, незразумелых і дзівосных, якія даляталі тады з шафы, нібы хтосьці неймаверна вучоны прачытваў уголас усё, што там пішацца.
Удыхаючы кніжны пыл, я гучна чыхаў, выціраў слёзы, але корпаўся надалей, шукаючы невядома якіх скарбаў. І калі неяк з кніжкі Пачоўскага выпаў пажоўклы ліст, я страшэнна ўзрадаваўся, так, нібы той ліст быў напісаны мне.
“Мае любыя сінія вочкі!”
Гэтыя словы падзейнічалі так, нібы звернутыя былі да мяне. Адно мне было ясна, што не дзядзьку адрасаваўся гэты ліст, бо ў таго былі карыя вочы. Вось жа ж, цётка любіла яшчэ кагосьці...
“Я па табе вельмі знудзілася. Абодва твае пісьмы зрабілі на мяне неадзінакае ўражэньне, бо калі першае напоўніла мяне радасьцю, то другое перавярнула гэту радасьць у смутэк і шкадаваньне аб маім стане. Ня гневайся, што я так сьмела моўлю да Цябе, бо чую да Цябе шчырую любоў і таму хачу гаварыць, што яна мне кажэ, не павязваць сябе ніякімі формамі. Вось жа, ведай, мяне Тваё пісьмо за жывое ўзяло. То, што ты не..."
На гэтым ліст абрываўся. Напэўна, цётка не напісала іншага, а можа, наагул перадумала пісаць. Каму гэты ліст прызначаўся? Гэта мяне вельмі зацікавіла, і я пачаў гартаць усе кнігі запар, спадзеючыся натрапіць яшчэ на які-небудзь ліст. Гартаць старыя кнігі – справа марудная і вымагае цярплівасці. Неўзабаве ўдалося мне знайсці ажно некалькі лістоў, старанна складзеных у адзін канверт.
“Дарагая мая Амалія!
Я пісаў Табе ўжэ, што служба мая ў Дабрэчыне такая, што не магу ніяк ані прыехаць да Цябе, ані Цябе да сябе забраць. Апроч таго, я й не абяцаў нічога такога, а тое што спаміж нас было – то было па ўзаемным жаданьні, і не варта мне прыпамінаць тыя словы, каторыя нарадзіліся ў стане любоўнага ап'яненьня. Ты ўжэ дарослая дзеўчына і мусіш даць сабе рады сама. Схадзі к дохтурам і напішы мне, сколькі гэта будзе каштаваць, а я табе грошы перадам.
Я знаю, што ты бавішся ў розные чараваньні, але вельмі цябе прашу, не забівай мне галаву гэтымі бздурамі. Можэш на мяне чараваць, замаўляць ці йшчэ там што якое, але гэта паможа ня лепш як мёртваму прыпаркі.
Астаюся з паважаньнем, Тэодор. Дабрэчын. 29.V.1912.”
“Дарагая мая Амалія!
Ня ведаю, навошта ты мне паслала гэту жоўтую хустку, я яе насіць ня буду, бо тутай у нас офіцэры тэго на шыі ня носяць, але дзякую. Рады, што паслухала мяне і пашла к дохтурам, але шкода, што ня пішэш, сколькі тое мела бы каштаваць. Па атрыманьні Твайго ліста з той хусткай я нагла пачуў сябе блага. Штось, мусі, спажыў нясьвежага, бо мяне цэлы вечэр круціла і ня мог потым заснуць, толькі пад раніцу заснуў, ды ўраньні служка мяне збудзіў. Кажэ, што я бляды такі, як сьмерць. Но відзіш, і без Тваіх чараваньняў хварэю. Цяпер ляжу ў хаце і чэкаю на дохтура.
За два тыгодні паедзе ад нас да Станіславава адзін паручнік і завязе табе грошы.
Здароўлю Цябе сэрдэчна, Тэодор. 6.VІ.1912.”
“Дарагая мая Амалія!
Робіцца са мной нешта кепскае. Дохтур сказаў, што гэта мусі быць хвароба жалудку, але ня можэ ўразумець, якая дакладна. Панавыпісываў мне тут цэлую купу лякарстваў, і я гэта п'ю, а есьці ніц не магу і толькі худнею. Сягоньня паглядзеўся ў люстра і забачыў шэры зарослы твар з запалымі вачмі. Скура на руках стала сухая, як пергамін, і жоўтая. З хаты ўжэ не выходжу і служку сказаў, штоб нікога, апроч дохтура, не пушчаў.
Амалія, то, што ты дэцыдавала нарадзіць дзіця, прынаймней дурасьць страшэнная, бо як ты будзеш далі жыць? Ці думаеш сабе нешта, ці ў табе гаворыць толькі смутэк?
Не вярзі мне той сваёй лухты пра чараваньне, бо я ў гэта ня веру. Пішэш, што хваробу ты мне даслала разам з той хусткай. Але я яе даў служку, ён павязаў яе на шыю, і ніц яму не стала.
Заручацца з табой я не абецаў. Усё то, што спаміж нас было, – толькі хвілёвая слабасьць. Адносься трохі прасьцей да жыцьця.
І зрабі ўрэшце тое, што павінна зрабіць.
Астаюся з паважаньнем Тэодор. 12.VІ.1912”
“Дарагая мая Амалія!”
Учора нагла ўхапіла трасца майго служку і ўночы небарака памёр. Гэта нешта жахлівае. Пэўне, набраўся ў мяне хваробы. Але што так хутка яго скасіла?
Божэ мой, што са мной робіцца? Цяпер я толькі скура ды косткі. Калі ўстаю з пасьцелі, то бытта мяне вецер хістае, мушу трымацца за рэчы, бо так і кроку не ступіў бы. Страх мяне сільны бярэ, што такі малады мушу атходзіць з жыцьця. Па-ранейшэму не магу нічога есьці, толькі п'ю ды п'ю адну ваду. Ты б мяне не пазнала. На галаве валасы кволые і танюсенькіе, як пушок. Зубы варушацца і сьніцца мне ўночы, што выпадаюць.
Ты пішэш, што такі пастанавіла нарадзіць. І што як да цябе прыеду, то мяне вылечыш. Але не магу за парог выйсьці, ня тое што гдзесь ехаць. І ка мне тэж ня едзь, бо як дохтур рады ня можэ даць, то хіба ты зможэш? Амалія, вазьміся за розум. Навошта табе гэты клопат?
Я гэта пішу, а недалёка на лежанцы лежыць мёртвы Яцэк, служка мой, а яму не магу вочы закрыць, і ён, павернены тварам да мяне, глядзіць на мяне тымі зашклянелымі вачмі, ажно страх мяне жахлівы праймае. На шыі ў яго твая хустка. Цяпер яшчэ цэлы дзень і цэлую ноч будзе ён ляжаць у маей хаце, бо заўтра толькі пахаваюць.
Ад часу да часу мне здаецца, што ён усьміхаецца сваімі сухімі вуснамі.
Дохтур прыдзе вечэрам, і я яго папрашу, каб паклаў Яцкаву галаву нічком і закрыў яму вочы.
Здароўлю цябе сэрдэчна, Тэодор. 20.VІ.1912."
“Любая мая Амалія”
Гэны ліст, пэўне, ўжэ будзе астатні, бо чуюся так блага, што навет папрасіўся прычасьціцца. Ты пішэш, каб спаліў тую хустку ў дварэ і попел разьвеяў, але запозна аб гэтым завядоміла, бо Яцка майго пахавалі так, як быў, у той хустцы. Але і так ня даў бы табе веры, бо ўжэ дохтур сказаў, што гэта ў мяне тыфус, жадных чараваньняў. Ды навет знаю, гдзе я яго дастаў. Акурат напярэдадні разагналі мы цыганскі табар, што прыстаў у ваколіцах Дабрэчына, і як заваліўся адзін намёт на вагонь ды пачаў гарэць, я пачуў дзіцячы плач з намёта і, скочыўшы з коня, выцягнуў стуль немаўля, якое яўне хворае было. Але цяпер відзіш, што твая хустка ня дужа нарабіла. Відаць, мушу памерці. Тут пасьля мяне пазастала трохі грошэй, то я ўжэ зрабіў распараджэньне, каб Табе іх перадалі.
Беражы сябе і дзіця, калі такая ўжэ ўпартая. Не трымай на мяне зла, што так выйшла. Няхай бароніць Цябе Госпад.
Тэодор. 29.VІ.1912.”
Апошні ліст напісаны ўжо іншай рукой.
“Шаноўная пані!
Са смуткам мусім вам паведаміць пра сьмерць Вашаго нарачонаго. Згодна яго распараджэньня, прыйміце гэтыя тысячу дзьвесьце крон, залаты ланцужок з крыжыкам, срэбны персьцёнак, чатыры срэбныя гузікі, залаты мэдальён, а таксама хустку з жоўтаго шоўку, на каторай вышыта: ”Тэодору Амалія”, якую мы зьнялі з яго шыі.
Прыйміце нашы шчырые спачуваньні.
Астаюся з паважаньнем, доктар Б. Лучкай.
Р.S. І йшчэ дадаю гэты ліст, які нябожчык пісаў да вас у астатнія хвіліны.
2.VІІ.1912.”
“Любая Амалія!
Гэтае ночы думаў, што гэта ўжэ капцы. Нешта ка мне прыйшло ўначы і пачло душыць, але я ня ведаў ці гэта насамрэч, ці толькі сьнілася. Але задуха мяне такая сільная ўхапіла, што я думаў – кончуся. На досьвітку прачнуўся і ажно зьдзівіўся, што йшчэ дыхаю. Гэта было так дзіўна, што хацелася крычаць з радасьці.
Сонцэ ўстала з-за гор і залівала зьзяньнем пакой. Аднак я адчуваў на шыі дзіўны сьціск, і калі паднёс руку, то намацаў хустку. Гэта была та самая хустка, якую ты мне даслала. Але як апынулася тут, калі яе закапалі ў магілу з Яцкам? Цяпер я зразумеў, што мяне ўначы душыла. Як твая хустка магла вярнуцца назад? Як так, што не маю сілы каб яе разьвязаць? Хто мне завязаў яе на вузел так крэпка? І чаму яна мяне надалі душыць і душыць... нібы... о Божэ!.. нібы жывая?”
© Юрій Винничук, 2009
