Час Правеку
Правек – гэта месца, якое знаходзіцца ў цэнтры сусвету.
Прайсці Правек хуткім крокам з поўначы на поўдзень заняло б гадзіну. Гэтаксама з усходу на захад. А калі нехта захацеў бы абысці яго наўкола, павольным крокам, уважліва і ўдумліва ўва ўсё ўглядаючыся – гэта заняло б цэлы дзень. З ранку да вечара.
Паўночную мяжу Правеку ўтварае дарога з Ташава да Кельцаў, рухлівая і небяспечная, бо яна нараджае неспакой падарожжа. Гэтую мяжу ахоўвае анёл Рафаіл.
На поўдні мяжу Правеку вызначае мястэчка Яшкотлі, з касцёлам, прытулкам для састарэлых і нізкімі камянічкамі вакол гразкай плошчы. Месца гэтае – пагрозлівае, бо нараджае прагу ўладарыць і быць падуладным. З боку мястэчка Правек бароніць арханёл Гаўрыіл.
З поўдня на поўнач, ад Яшкотляў да кельцкай дарогі, ідзе Гасцінец, і Правек распасціраецца ад яго на абодва бакі.
Заходняя мяжа Правеку – гэта надрэчныя вільготныя лугі, трохі лесу і палац. Каля палаца знаходзіцца конезавод, адзін-адзіны конь з якога каштуе столькі ж, колькі ўвесь Правек. Коні належаць памешчыку, а лугі – пробашчу. Небяспека заходняй мяжы – западанне ў пыхлівасць. Гэтую мяжу сцеражэ арханёл Міхаіл.
На ўсходзе Правек абмяжоўвае рака Белка, якая аддзяляе ягоныя землі ад земляў Ташава. Пасля Белка зварочвае да млына, а мяжа сама бяжыць далей, па выганах, між кустоў алешніку. Небяспека гэтай мяжы – глупства, якое паходзіць з жадання памудрагеліць. Гэтую мяжу вартуе арханёл Урыіл.
У цэнтры Правеку Бог насыпаў гару, на якую штогод злятаюцца хмары хрушчоў. Таму людзі назвалі гэтае ўзвышша Хрушчовай Горкай. Бо справа Бога – ствараць, а справа людзей – называць.
З паўночнага захаду на поўдзень плыве рака Чорная, пад млыном яна зліваецца з Белкай. Чорная – глыбокая і цёмная. Яна цячэ праз лес і адлюстроўвае ягоны зарослы твар. Па Чорнай сплывае сухое лісце, а ў ейных бяздоннях змагаюцца за жыццё няўважлівыя жамярыцы. Чорная прарываецца праз карані дрэваў і падмывае лес. Часам на яе цёмнай паверхні закручваюцца віры, бо гэтая рака здольная быць гняўлівай і неўтаймоўнай. Штогод, позняй вясной, яна разліваецца па ксяндзовых лугах і там загарае на сонцы. Яна дазваляе жабам множыцца тысячамі. Ксёндз змагаецца з ёй усё лета, і штогод, у канцы ліпеня яна літасціва дазваляе сабе вярнуцца ў сваё ручво.
Белка плыткая і жвавая. Яна бяжыць шырокім пясчаным рэчышчам і нічога не хавае. Яна празрыстая і чыстая, і ад ейнага жоўтага дна адбіваецца сонца. Яна нагадвае вялікую бліскучую яшчарку. Свавольна пятляючы, яна шмыгае паміж таполяў. Цяжка прадбачыць ейныя хітрыкі. У адзін год яна можа зрабіць выспу з купы алешынаў, а пасля на дзесяцігоддзі адсунецца далёка ад дрэваў. Пясчана і залаціста пабліскваючы, Белка плыве праз пералескі, паплавы і сенажаці.
Пад млыном рэкі яднаюцца. Спачатку яны плывуць побач, нерашучыя, збянтэжаныя жаданай блізкасцю, а пасля ўпадаюць адна ў адну і адна ў адной губляюцца. Рака, што выплывае з гэтага тыгля пад млыном, ужо ані Белка, ані Чорная. Але затое гэтая рака магутная і без цяжкасці круціць кола млына, што меле зерне на хлеб.
Правек ляжыць над абедзвюма рэкамі і над трэцяй, што ствараецца з іх узаемнай пажадлівасці. Рака, што цячэ ад млына, пад якім злучаюцца Белка і Чорная, называецца Ракой і плыве далей, спакойная і дасканалая.
Час Генавэфы
Летам чатырнаццатага году да Міхала прыскакалі два царскія жаўнеры ў светлых мундзірах. Міхал назіраў, як яны набліжаліся з боку Яшкотляў. Спёчнае паветра даносіла іхны смех. Міхал стаяў на парозе ў забеленым мукой балахоне і чакаў, хоць ведаў, чаго яны едуць.
– Вы кто? – спыталіся яны.
– Меня зовут Михаил Юзефович Небесный, – адказаў Міхал так, як трэба было адказваць.
– Тогда у нас для вас сюрприз.
Ён узяў у іх паперку і занёс жонцы. Тая цэлы дзень плакала і збірала Міхала на вайну. Яна так знясілела ад плачу, так пацяжэла, што не магла пераступіць парогу, каб поглядам правесці мужа да моста.
Калі з бульбы абляцелі кветкі, а на іх месцы завязаліся маленькія зялёныя плады, Генавэфа ўпэўнілася, што яна цяжарная. Яна адлічыла на пальцах месяцы і далічылася да першых сенакосаў у канцы траўня. Гэта, напэўна, адбылося менавіта тады. Цяпер яна была ў роспачы, што не паспела расказаць Міхалу. Можа, жывот, што рос з кожным днём, быў нейкім знакам, што Міхал вернецца, што ён мусіць вярнуцца. Генавэфа сама кіравала млыном, так, як гэта рабіў Міхал. Яна назірала за работнікамі і выдавала распіскі сялянам, якія прывозілі збожжа. Яна прыслухоўвалася да цурчання вады, што рухала жорны, і да гуку машын. Мука асядала на яе валасах і вейках, так што, стоячы ўвечары перад люстэркам, яна бачыла ў ім старую жанчыну. Старая жанчына раздзявалася перад люстэркам і даследавала жывот. Яна клалася ў ложак і, нягледзячы на падушкі і ваўняныя шкарпэткі, не магла сагрэцца. А таму як у сон, як у ваду, заўсёды ўваходзяць нагамі, яна доўга не магла заснуць. У выніку ў яе было шмат часу на малітву. Яна пачынала з “Ойча наш”, пасля была “Багародзіца”, а на канец яна пакідала сваю ўлюбёную, сонную малітву да анёла-ахоўніка. Яна прасіла яго пра апеку над Міхалам, бо, напэўна, на вайне патрэбны больш чым адзін анёл-ахоўнік. Пасля гэтая малітва пераходзіла ў выявы вайны, якія былі простыя і невыразныя, бо Генавэфа не ведала іншага свету, акрамя Правеку, іншых войнаў, акрамя суботніх боек на кірмашы, калі п'яныя мужыкі выходзілі ад Шлёмы. Яны чаплялі адзін аднаго за крыссё каптаноў, перакульвалі на зямлю і качаліся ў гразі, запэцканыя, брудныя, няшчасныя. Таму Генавэфа ўяўляла сабе вайну як бойку сярод гразі, калюжынаў і смецця, бойку, у якой усё вырашаецца адразу, адным махам. І таму яе дзівіла, што вайна трывае так доўга.
Часам, калі яна ішла ў мястэчка набыць тое-сёе, то прыслухоўвалася да людскіх размоваў.
– Цар мацнейшы за немца, – казалі людзі.
Альбо:
– На Каляды вайна скончыцца.
Але вайна не скончылася ані на гэтыя Каляды, ані на адны з чатырох наступных.
Перад самымі святамі Генавэфа выбралася на закупы ў Яшкотлі. Праходзячы па мосце, яна пабачыла дзяўчыну, што ішла ўздоўж ракі. Дзяўчына была босая і бедна апранутая. Яе голыя ногі смела зарываліся ў снег і пакідалі глыбокія дробныя сляды. Генавэфа скаланулася і прыпынілася. Яна паглядзела зверху на дзяўчыну і знайшла ў торбачцы капейку. Дзяўчына падняла позірк і іх вочы сустрэліся. Манета ўпала ў снег. Дзяўчына ўсміхнулася, але ў гэтай усмешцы не было ані падзякі, ані сімпатыі. Паказаліся вялікія белыя зубы, бліснулі зялёныя вочы.
– Гэта табе, – сказала Генавэфа.
Дзяўчына села на кукішкі і пальцам далікатна выцягнула са снегу манету, пасля адвярнулася і моўчкі пайшла далей.
Яшкотлі выглядалі так, быццам у іх адабралі колеры. Усё было чорным, белым і шэрым. На плошчы купкамі стаялі мужчыны і гаманілі пра вайну. Гарады знішчаныя, а маёмасць іх жыхароў валяецца на вуліцы. Людзі ўцякаюць ад куляў. Брат шукае брата. Невядома, хто горшы – маскаль ці немец. Немцы труцяць газам, ад якога лопаюцца вочы. Перад жнівом будзе голад. Вайна – гэта першая бяда, за ёй будуць наступныя.
Генавэфа абмінула купы конскага гною, які растапіў снег перад крамаю Шэнберта. На фанеры, прыбітай да дзвярэй, было напісана:
ГАСПАДАРЧЫЯ ТАВАРЫ
Ш э н б э р т і К.
У нашай краме толькі першаякаснае
Мыла для прання
Фарбы для бялізны
Крухмал пшанічны і рысавы
Алей свечкі запалкі
Парашок для знішчэння інсектаў
Раптам ёй зрабілася блага ад словаў “парашок для знішчэння інсектаў”. Яна падумала пра той газ, які ўжываюць немцы і ад якога лопаюцца вочы. Ці адчуваюць прусакі тое самае, калі іх пасыпаюць парашком Шэнберта? Яна колькі разоў глыбока ўздыхнула, каб не званітаваць.
– Я вас слухаю, – спеўна прамовіла маладая жанчына на апошніх тэрмінах цяжарнасці. Яна паглядзела на жывот Генавэфы і ўсміхнулася.
Генавэфа папрасіла газы, запалак, мыла і новую рысавую шчотку. Правяла пальцам па вострым шчацінні.
– Трэба наводзіць парадак перад святамі. Мыць падлогу, фіранкі, вычышчаць печ.
– У нас таксама зараз свята. Асвячэнне Храму. Вы з Правеку, так? З млына? Я вас ведаю.
– Цяпер мы абедзве ведаем адна адну. Калі ў вас тэрмін?
– У лютым.
– У мяне таксама ў лютым.
Пані Шэнберт пачала раскладаць на прылаўку кавалкі шэрага мыла.
– Вы не задумваліся пра тое, чаму мы, дурніцы, нараджаем, калі тут навокал вайна?
– Напэўна, Бог…
– Бог, Бог… Гэта добры бухгалтар, які сочыць за слупкамі “вінен” і “мае”. Мусіць быць баланс. Што згубіцца, тое народзіцца… А вы, напэўна, на сына такая ладная.
Генавэфа падняла кошык.
– Мне трэба дачка, бо муж на вайне, а хлопца без бацькі дрэнна выхоўваць.
Пані Шэнберт выйшла з-за прылаўка і праводзіла Генавэфу да дзвярэй.
– Нам увогуле патрэбныя дочкі. Калі б усе разам пачалі нараджаць толькі дачок, на свеце быў бы мір.
Яны абедзве рассмяяліся.
Час Місінага анёла
Анёл бачыў народзіны Місі зусім інакш, чым павітуха Талюха. Анёл увогуле ўсё бачыць інакш. Анёлы спасцігаюць свет не праз фізічныя формы, якія яны ствараюць і самі ж знішчаюць, а праз значэнні і душы гэтых формаў.
Анёл, прыcтаўлены Богам да Місі, бачыў збалелае і скурчанае цела, якое калыхалася, быццам рыззё, – гэта было цела Генавэфы, якая нараджала Місю. А Місю анёл бачыў як свежую, ясную і пустую прастору, у якой праз хвіліну з'явіцца агаломшаная, напаўпрытомная душа. Калі дзіця расплюшчыла вочы, анёл-ахоўнік падзякаваў Усявышняму. Пасля позірк анёла і позірк чалавека сустрэліся першы раз і анёл задрыжэў так, як можа задрыжэць анёл, што не мае цела.
Анёл прыняў Місю на гэты свет за плячыма павітухі: ён ачышчаў ёй прастору для жыцця, паказваў яе іншым анёлам і Ўсявышняму, а яго бесцялесныя вусны шапталі: “Глядзіце, глядзіце, вось мая душачка”. Яго перапаўняла нязвыклая анёльская чуласць, мілоснае спачуванне – адзінае пачуццё, якое перажываюць анёлы. Бо Творца не даў ім ані інстынктаў, ані эмоцыяў, ані патрэбаў. Калі б яны атрымалі ўсё гэта, то не былі б духоўнымі істотамі. Адзіны інстынкт, які ёсць у анёлаў, гэта інстынкт спачування. Адзінае пачуццё анёлаў: бясконцае, цяжкае, як купал неба, спачуванне.
Цяпер анёл пабачыў Талюху, якая абмывала дзіця цёплай вадой і абцірала мяккай фланэлькай. Пасля ён паглядзеў у пачырванелыя ад напругі вочы Генавэфы.
Ён углядаўся ў падзеі, як у цякучую ваду. Яны не цікавілі яго самі сабою, не абыходзілі, бо ён ведаў, адкуль і куды яны плывуць, ведаў іхны пачатак і канец. Ён бачыў плынь падзеяў, падобных і непадобных адна да адной, блізкіх і аддаленых у часе, падзеяў, якія вынікалі адна з адной альбо былі цалкам незалежныя. Але гэта для яго таксама нічога не значыла.
Падзеі для анёлаў – гэта нешта накшталт сну ці фільму без пачатку і без канца. Анёлы не могуць быць у іх уцягнутыя, ім падзеі ні на што не патрэбныя. Чалавек жа навучаецца ад свету, ад падзеяў, атрымлівае веды пра свет і пра самога сябе, адлюстроўваецца ў падзеях, вызначае свае межы, магчымасці, дае сабе імя. Анёл нічога не павінен чэрпаць звонку, ён усё пазнае праз сябе, ён змяшчае ў сабе ўсе веды пра свет і самога сябе – такім стварыў яго Бог.
У анёла няма розуму, падобнага да чалавечага. Ён не разважае, не робіць высноваў. не думае лагічна. Некаторым людзям анёл падаўся б бязглуздым. Але анёл ад пачатку носіць у сабе плод з дрэва пазнання, чыстую веду, якую можа ўзбагаціць толькі простае перажыванне. Гэта розум, пазбаўлены разважання, а разам з тым памылак і наступнай боязі, розум без перадузятасці, якая паходзіць ад хібнага спасціжэння. Але, як і ўсе іншыя рэчы, створаныя Госпадам, анёлы зменлівыя. Гэта тлумачыць, чаму анёл Місі так часта адсутнічаў менавіта тады, калі быў ёй неабходны.
Анёл Місі, калі яго не было, адводзіў позірк ад зямнога свету і глядзеў на іншых анёлаў і іншыя светы, вышэйшыя і ніжэйшыя, нададзеныя кожнай рэчы на свеце, кожнаму зверу і расліне. Ён бачыў велізарную лесвіцу быцця ў – нязвыклую спаруду і змешчаныя ў ёй Восем Светаў, і бачыў Творцу, засяроджанага на стварэнні. Але памыляўся б той, хто падумаў бы, што анёл Місі разглядаў аблічча Госпада. Анёл бачыў больш, чым чалавек, але не ўсё.
Звяртаючыся думкамі да іншых светаў, анёл з цяжкасцю засяроджваў увагу на свеце Місі, які гэтаксама, як і ў іншых людзей і жывёлаў, быў цёмны і поўны пакутаў, як мутная, зарослая раскаю, сажалка.
Час Калоскі
Тая босая дзяўчына, якой Генавэфа дала капейку, звалася Калоска.
Калоска з'явілася ў Правеку ў ліпені ці жніўні. Людзі далі ёй гэтае імя, бо яна збірала пакінутыя на пожнях каласкі і пякла іх на вогнішчы. Пасля, восенню, яна крала бульбу, а калі ў лістападзе палі пусцелі, пераседжвала халады ў карчме. Часам той-сёй прастаўляў ёй гарэлкі, часам даваў акраец хлеба з салам. Але людзі неахвотныя аддаваць штосьці за нішто, асабліва ў карчме, таму Калоска пачала прадаваць сябе. Нападпітку, разагрэтая гарэлкай, яна выходзіла з мужчынамі на двор і аддавалася ім за колца кілбасы. А таму як яна была адзіная маладая і так лёгка даступная жанчына ў наваколлі, мужыкі круціліся вакол яе, як сабакі.
Калоска была дужая і мажная. У яе былі светлыя валасы і светлая скура, якой не здолела прыпаліць сонца. Яна заўсёды бессаромна глядзела проста ў твар. Вочы ў яе былі зялёныя, і адно з іх злёгку ўцякала ўбок. Мужчыны, якія бралі Калоску ў кустах, заўсёды адчувалі сябе ніякавата. Яны зашпільвалі штаны і вярталіся ў духату шынка з расчырванелымі тварамі. Калоска ніколі не хацела легчы, як Бог загадаў. Яна казала:
– Чаму я мушу ляжаць пад табой? Я табе роўная.
Яна лічыла за лепшае абаперціся на дрэва ці драўляную сцяну шынка і закідвала спадніцу сабе на плечы. Яе дупка свяцілася ў цемрадзі, як поўня.
Вось так Калоска вывучала свет.
Ёсць два віды навукі. Звонку і знутры. Першы лічыцца найлепшым ці нават адзіным. Людзі вучацца праз далёкія падарожжы, разглядванне, чытанне, універсітэты, лекцыі – вучацца дзякуючы таму, што здараецца па-за імі. Чалавек – істота неразумная і мусіць вучыцца. Ён наляпляе на сябе веды, збірае іх, як пчала, атрымлівае іх усё больш, выкарыстоўвае і перапрацоўвае. Але тое ўсярэдзіне, што “неразумнае” і патрабуе навучання, – яно не змяняецца.
Калоска вучылася праз засвойванне звонку да сярэдзіны.
Веда, якой чалавек хутка абрастае, нічога ў ім не змяняе, ці змяняе яго толькі вонкава, з выгляду, адно ўбранне змяняе на другое. А вось той, хто навучаецца праз забіранне ў сябе, перажывае няспынныя змены, бо ўвасабляе ў сваёй істоце тое, чаму ён вучыцца.
Так Калоска праз убіранне ў сябе брудных, смярдзючых мужыкоў з Правеку і наваколля рабілася імі, яна бывала п'яная, гэтаксама як яны, гэтаксама як яны перапужаная вайной, гэтаксама як яны распаленая. Мала таго, убіраючы іх у сябе ў кустах за карчмой, Калоска ўбірала ў сябе іхных жонак, іхных дзяцей, іхныя драўляныя, душныя і смярдзючыя хаціны вакол Хрушчовай Горкі. У пэўнай ступені яна ўбірала ў сябе ўсю вёску, кожны вясковы боль і кожную надзею.
Такімі былі ўніверсітэты Калоскі. А ейным дыпломам стаўся жывот, які ўсё павялічваўся.
Пра лёс Калоскі даведалася памешчыца Папельская і загадала прывесці яе ў палац. Памешчыца паглядзела на той вялікі жывот:
– Днямі ты павінная нарадзіць. Як думаеш пракарміцца? Я навучу цябе жыць і гатаваць. Ты зможаш нават працаваць у пральні. Хто знае, можа, усё добра складзецца, і ты зможаш пакінуць дзіця пры сабе.
Аднак калі памешчыца ўбачыла вочы і бессаромны позірк дзяўчыны, які смела перасоўваўся па карцінах, мэблі і абіўцы, яна завагалася. Калі ж той позірк праслізнуў па нявінных тварах ейных сыноў і дачкі, яна змяніла тон.
– Дапамагаць блізкім у патрэбе – гэта наш абавязак. Але блізкія мусяць жадаць дапамогі. Я займаюся акурат такой дапамогай. Я ўтрымліваю прытулак у Яшкотлях. Ты можаш аддаць туды дзіця, там чыста і вельмі міла.
Слова “прытулак” прыцягнула ўвагу Калоскі. Яна паглядзела на памешчыцу. Пані Папельская адчула сябе больш упэўнена.
– Я раздаю адзенне і ежу ў нішчымную пару пераджніва. Людзі не хочуць, каб ты тут была. Ты правакуеш замяшанне і разбэшчанасць нораваў. Ты сябе дрэнна паводзіш і мусіш адсюль сысці.
– А хіба я не магу знаходзіцца, дзе хачу?
– Гэта ўсё маё, гэта мая зямля і мае лясы.
Калоска адкрыла ў шырокай усмешцы белыя зубы.
– Усё тваё? Ты – бедная, дробная, худая сука…
Твар памешчыцы Папельскай застыў.
– Выйдзі, – спакойна сказала памешчыца.
Калоска павярнулася і было чуваць, як яе босыя ногі пляскаюць па паркеце.
– Ты курва, – сказала ёй Франіха, прыбірачка ў палацы, муж якой летам шалеў па Калосцы, і ўдарыла яе па твары.
Калі Калоска, перавальваючыся, ішла па грубым жвіры пад'езнай дарогі, ёй услед з даху засвісталі цесляры. Тады яна задзёрла спадніцу і паказала ім голую дупу.
Яна прыпынілася за паркам і хвіліну вырашала, куды ісці.
З правага боку былі Яшкотлі, з левага – лес. Яе цягнуў лес. Як толькі яна апынулася сярод дрэваў, адразу ж адчула, што ўсё пахне іначай: мацней, выразней. Яна ішла ў бок пакінутага дома на Выдымачы, дзе часам начавала. Дом застаўся ад нейкага спаленага пасялення, цяпер вакол яго рос лес. Яе апухлыя ад цяжарнасці і спёкі ногі не адчувалі цвёрдых шышак. Каля ракі яна пачула, як разліўся першы, чужы ейнаму целу боль. Паволі яе пачала ахопліваць паніка. “Я памру, я зараз памру, бо няма нікога, хто б мне дапамог”, – спалохана думала яна. Яна стала на сярэдзіне Чорнай і не жадала зрабіць далей ані кроку. Халодная вада абмывала ёй ногі і падчарэўе. З вады яна заўважыла зайца, які хаваўся пад папараццю. Пазайздросціла яму. Убачыла рыбу, што пятляла паміж каранёў дрэва. Пазайздросціла ёй. Убачыла яшчарку, якая запаўзла на камень. І ёй таксама пазайздросціла. Ізноў адчула боль, гэтым разам мацнейшы, жахлівейшы. “Памру, – падумала яна, – цяпер проста памру. Пачну радзіць і ніхто мне не дапаможа”. Яна хацела легчы ў папараці над ракой, бо ёй былі неабходныя прахалода і цемрадзь, але насуперак свайму целу пайшла далей.
Разбураны дом на Выдымачы складаўся з чатырох сценаў і кавалка даху. Унутры ляжаў друз, парослы жыгучкай. Смярдзела вільгаццю. Па сценах поўзалі сляпыя слімакі. Калоска зрывала вялікія лісты дзядоўніку і высцілала сабе логвішча. Боль вяртаўся ўсё больш нясцерпнымі хвалямі. Калі ў адзін момант ён зрабіўся такім, што немагчыма было трываць, Калоска зразумела, што мусіць учыніць нешта, каб выпхнуць яго з сябе, выкінуць на жыгучку і лісты дзядоўніку. Яна сціснула зубы і пачала тужыцца. “Боль выйдзе стуль, кудою ўвайшоў”, – падумала Калоска і села на зямлю. Узняла спадніцу. Не пабачыла нічога асаблівага: сцяна жывата і сцёгны. Цела ўсё яшчэ было сціснутае, замкнёнае. Тады Калоска паспрабавала ў сябе зазірнуць, але ёй перашкаджаў жывот. Пальцамі, што дрыжэлі ад болю, яна намацала тое месца, праз якое дзіця мусіла выйсці з яе. Кончыкамі пальцаў яна намацвала распухлы сорам, жорсткія лабковыя валасы, але ейная прамежнасць не адчувала дотыку. Калоска дакраналася да сябе, як да чагосьці чужога, быццам да рэчы.
Боль мацнеў і засціў розум. Думкі рваліся, быццам сатлелая тканіна. Словы і паняцці распадаліся, уцягваліся ў зямлю. Набрынялае родамі цела забрала сабе ўсю ўладу. А таму як чалавечае цела жыве вобразамі, яны залілі напаўпрытомны Калосчын розум.
Калосцы здавалася, што яна родзіць у касцёле, на халоднай падлозе, перад абразамі. Яна чула ціхамірнае гучанне арганаў. Пасля ёй здавалася, што яна і ёсць тымі арганамі і яна грае, што ў ёй мноства гукаў, і калі яна пажадае, то можа ўсе іх разам з сябе выгукнуць. Яна адчула сябе ўсёмагутнай і неадольнай. Але адразу яе ўсёмагутнасць знявечыла муха, звычайнае гудзенне вялікай фіялетавай мухі над ейным вухам. Боль ударыў Калоску з новаю сілай. “Я памру, памру”, – стагнала яна. “Я не памру, не памру”, – стагнала яна праз хвіліну. Пот злепліваў ёй павекі і раз'ядаў вочы. Яна пачала рыдаць. Падперлася рукамі і пачала адчайна тужыцца. Пасля гэтага намагання яна адчула палёгку. Нешта хлюпнула і выскачыла з яе. Цяпер Калоска была раскрытая. Яна асела на лісты дзядоўніку і пачала шукаць сярод іх дзіця, але нічога там не было, толькі цёплая вада. Тады Калоска сабрала ўсе сілы і зноў пачала тужыцца. Яна сціскала павекі і тужылася. Пераводзіла дых і тужылася. Плакала і глядзела ўгару. Паміж струхлелых дошак віднелася бясхмарнае неба. І там яна пабачыла сваё дзіця. Дзіця няўпэўнена паднялося і стала на ногі. Яно паглядзела на яе так, як ніхто яшчэ не глядзеў: з велізарнай, невымоўнай любоўю. Гэта быў хлопчык. Ён падняў з зямлі галінку і тая ператварылася ў маленькага вужаку. Калоска была шчаслівая. Яна прылягла на лісты дзядоўніку і правалілася ў нейкую цёмную студню. Вярнуліся думкі, яны спакойна, зграбна праплывалі праз яе розум. “Але ж у доме ёсць студня. І ў студні ёсць вада. Я пасялюся ў студні, бо ў ёй прахалодна і вільготна. У студнях гуляюцца дзеці. А слімакі знаходзяць зрок. Там даспявае збожжа. Мне будзе чым карміць дзіця. Дзе дзіця?”
Яна расплюшчыла вочы і з жахам адчула, што час спыніўся. Што няма ніякага дзіцяці.
Ізноў прыйшоў боль і Калоска пачала крычаць. Яна крычала так голасна, што аж затрэсліся сцены разбуранага дома і перапалашыліся птушкі, а людзі, што граблі сена на лугах, узнялі галовы і перажагналіся. Калоска папярхнулася тым крыкам і праглынула яго. Цяпер яна крычала ўнутар, у сябе. Ейны крык быў такі магутны, што жывот варухнуўся. Калоска адчула між ног нешта новае і чужое. Яна ўзнялася на руках і паглядзела ў твар свайму дзіцяці. Ягоныя вочы былі балесна сціснутыя. Калоска патужылася яшчэ раз і дзіця нарадзілася. Трасучыся ад знясілення, яна паспрабавала ўзяць яго на рукі, але ейныя далоні не траплялі ў той вобраз, які бачылі вочы. Не зважаючы на гэта, яна ўздыхнула з палёгкай і дазволіла сабе саслізнуць кудысьці ў цемрадзь.
Калі яна абудзілася, то пабачыла каля сябе дзіця: скурчанае і мёртвае. Яна паспрабавала даць яму грудзі. Яе грудзі былі большыя за дзіця і балесна жывыя. Над ёй кружылі мухі.
Увесь час ад поўдня да вечара Калоска намагалася заахвоціць дзіця да смактання. Пад вечар боль вярнуўся і Калоска нарадзіла паслед. Потым ізноў заснула. Ува сне яна карміла дзіця не малаком, а вадой з Чорнай. Дзіця было зданню, якая сядае на грудзі і высмоктвае з чалавека жыццё. Яно жадала крыві. Сон Калоскі рабіўся ўсё больш неспакойны і цяжкі, але яна не магла ад яго абудзіцца. У ім з'явілася жанчына, велізарная, як дрэва. Калоска бачыла яе дакладна, кожную дэталь яе твару, фрызуры, убрання. У той жанчыны былі кучаравыя чорныя валасы, як у габрэйкі з крамы, і незвычайна выразны твар. Калосцы яна здалася прыўкраснай. І Калоска зажадала яе ўсім сваім целам, але гэта не было тое жаданне, якое яна ведала, якое ў нізе жывата, паміж ног; яно выплывала аднекуль з сярэдзіны цела, з месца над жыватом, блізкага да сэрца. Магутная жанчына нахілілася і пагладзіла яе па шчацэ. Калоска зблізу паглядзела ёй у вочы і ўбачыла ў іх нешта, пра што да гэтага часу не ведала і нават не думала, што такое існуе. “Ты мая”, – сказала вялізная жанчына, гладзячы Калоску па шыі і набрынялых грудзях. Там, дзе ейныя пальцы дакраналіся да Калоскі, яе цела рабілася шчаслівым і несмяротным. Калоска ўся, кавалачак за кавалачкам, аддавалася гэтаму дотыку. Пасля вялікая жанчына ўзяла яе на рукі і прытуліла да грудзей. Калоска патрэсканымі вуснамі знайшла смочку. Яна пахла звярынаю поўсцю, рамонкамі і рутай. Калоска піла і піла.
У ейным сне грымнуў гром і раптам яна ўбачыла, што ўсё яшчэ ляжыць у разбуранай хаце на лістах дзядоўніку. Вакол было шэра. Яна не ведала, ці гэта світанак, ці сутонне. Другі раз недзе вельмі блізка ўдарыў пярун і праз секунду з неба абрынулася навальніца, якая заглушыла наступныя громы. Вада лілася праз няшчыльныя дошкі даху і змывала з Калоскі кроў і пот, халадзіла распалены лоб, паіла і карміла. Калоска піла ваду проста з неба.
Калі ўзышло сонца, яна выпаўзла з халупы і пачала капаць, выцягваючы з зямлі пераплеценыя карані. Зямля была мяккая і падатлівая, быццам хацела дапамагчы ёй у пахаванні. На няроўнае дно ямы яна паклала цела немаўляці.
Пасля яна доўга выраўноўвала зямлю на гэтай магілцы, а калі ўзняла позірк і паглядзела вакол, усё было іншым. Гэта ўжо не быў свет, які складаўся з прадметаў, рэчаў, з'яваў, якія існуюць побач. Цяпер тое, што бачыла Калоска, зрабілася адною камлыгай, адной вялікай жывёлай альбо адным вялікім чалавекам, які ўвасобіўся ў розныя постаці, каб выспяваць, паміраць і адраджацца. Усё вакол Калоскі было адным целам і яна сама была часткай гэтага вялікага цела – велізарнага і нечувана ўсёмагутнага. У кожным руху, у кожным гуку праяўлялася гэтая магутнасць, якая адно толькі воляй стварала нешта з нічога, і змяняла нешта ў нішто.
У Калоскі закруцілася галава і яна абаперлася рукамі на паваленую сценку. Само ўгляданне п'яніла яе, нібыта гарэлка, муціла ў галаве і абуджала недзе ў жываце смех. Быццам усё было такім, як заўсёды: за невялічкім зялёным лужком, праз які бегла пясчаная дарога, рос хваёвы лес, парослы з краю ляшчынаю. Лёгкі ветрык варушыў траву і лісце, недзе стракатаў конік і гулі мухі. І больш нічога. Але Калоска бачыла цяпер, якім чынам конік павязаны з небам і што ўтрымлівае ляшчыны пры лясной дарозе. Яна бачыла яшчэ больш. Бачыла сілу, якая пранікае паўсюль, разумела ейную дзейснасць. Бачыла абрысы іншых светаў і іншых часоў, распасцёртыя над і пад нашым. А таксама бачыла рэчы, якія нельга акрэсліць словамі.
© Olga Tokarczuk, 2010
Тэкст цалкам можна спампаваць па спасылках ніжэй:
