Настаўнік глядзеў, як да школы набліжаліся двое. Адзін быў на кані, другі ішоў пешкі. Яны яшчэ не падышлі да пагорка, на стромым схіле якога тулілася школа, і марудна, з цяжкасцю прабіраліся наперад па прыцярушаным снегам каменні, раскіданым на неабсяжным абшары высокага і пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся і пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнік бачыў, як з конскіх ноздраў вырываюцца воблачкі пары. Адзін з тых, прынамсі, ведаў тутэйшыя мясціны. Яны рухаліся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькі дзён яна была прыхаваная снегам і гразёю. Настаўнік разлічыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзіны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнік.
Ён прайшоў праз пусты і настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэці дзень цяклі да сваіх вусцяў чатыры галоўныя ракі Францыі, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзіне кастрычніка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмі месяцаў засухі, хоць перад тым не было ніводнага дажджу. Дзесяткі два вучняў, што жылі ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'і, цяпер не прыходзілі. Трэба было чакаць пагоды. Дару паліў гэтыя дні толькі ў адным пакоі побач з класам, дзе жыў. За вокнамі, якія выходзілі на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькі адно акно, як і класныя, глядзела на поўдзень — там, за некалькі кіламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова зніжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якімі адчынялася брама ў пустэльню.
Дару ўжо трошкі сагрэўся і падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Іх не было відаць. Значыць, яны ўжо падымаліся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, і раніца занялася шэрым, золкім святлом. Але добра так і не развіднела. А другой гадзіне, калі хмары падняліся вышэй, дзень, можна сказаць, толькі пачынаўся. Зрэшты, і гэта было добра — мінулыя тры дні снег валіў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, і часам падвойныя дзверы ў класе скаланаліся ад рэзкіх удараў ветру. Дару гадзінамі сядзеў тады ў сваім пакойчыку і адно зрэдку выходзіў пад павець, каб дагледзець курэй ці ўзяць вугалю. На шчасце, за тры дні да навалы грузавічок з Таджыда, найбліжэйшай вёскі на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзін ён меўся прыехаць ізноў.
Дару, праўда, і так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькім пакоі ляжаў таўшчэзны мех пшаніцы, якую кіраўніцтва пакінула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелі ад засухі. А пацярпелі ўсе, бо ўсе яны былі бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. І цяпер, у гэтыя ліхія дні, ім вельмі яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька ці старэйшы брат — тады ён зможа даць зерня ім. Трэба было неяк перакідацца да наступнага ўраджаю, пра іншае гаворкі не было. З Францыі цяпер прыходзілі караблі са збожжам, і самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывідаў у рыззі, якія бадзяліся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца і пражыцца ад спёкі, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, — забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкі тады гінулі тысячамі, паміралі і людзі — тут і там, паўсюль, хоць паведамлялі пра гэта не заўсёды.
У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваім суровым жыццём і тым малым, што ў яго было. А цяпер, калі паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, паліцы з габляваных дошак, студню і штомесячнае забеспячэнне ежай і пітною вадой. І вось раптам — гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкі ў холад. Такая гэта была краіна — жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялі, хоць і з людзьмі было не лягчэй. Але Дару тут нарадзіўся. І ў любым іншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнанні.
Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былі ўжо на сярэдзіне схілу. Ён пазнаў конніка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якім настаўнік даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, які ішоў ззаду са звязанымі рукамі, апусціўшы галаву. Жандар прывітаўся жэстам, але Дару не адказаў, пільна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгі, некалі сіні халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былі прывязаныя шлапакі, а галаву абвінаў вузкі кароткі шматок анучы. Яны рухаліся марудна, Бальдучы прытрымліваў каня, каб не параніць араба.
Калі яны наблізіліся настолькі, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: «Цэлую гадзіну ўбіў, каб прайсці тры кіламетры ад Эль-Амёра!» Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны і каржакаваты ў сваім вязаным нацельніку, і глядзеў, як яны падымаюцца па схіле. Араб ні разу не ўзняў галавы. «Прывітанне, — сказаў Дару, калі яны падышлі да пляца. — Хадзіце пагрэйцеся». Не выпускаючы вяроўкі, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усміхнуўся настаўніку сваімі натапыранымі вусамі. Яго маленькія цёмныя вочкі пад навіслым смуглявым ілбом і пасечаны зморшчынамі рот надавалі яму руплівы і ўважлівы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець і вярнуўся да прышлых, якія ўжо чакалі яго ў школе. Ён правёў іх у пакой. «Зараз напалю ў класе, — сказаў ён. — Там будзе лацвей». Калі настаўнік вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, і цяпер той мясціўся на кукішках каля грубкі і глядзеў у акно. Рукі ў яго былі па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патыліцу. Спачатку Дару ўбачыў толькі яго вялізныя вусны, тоўстыя і гладкія, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы і вочы блішчалі, нібы ў ліхаманцы. З-пад турбана відаць быў упарты лоб, і ўвесь яго твар, прапалены сонцам і крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу і непакорнасць. Араб павярнуўся і глянуў настаўніку проста ў вочы. Яго выгляд уразіў Дару. «Ідзіце туды, — сказаў ён, — я зараз зраблю вам гарбаты з мятай». — «Дзякуй, — адказаў Бальдучы. — Ну і работка, ліха яе. Хутчэй бы ўжо пенсія». І ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: «Гэй ты, хадзем». Араб устаў і, трымаючы перад сабой звязаныя кулакі, паволі пайшоў у клас.
Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб туліўся каля настаўніцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкі, што стаяла паміж пісьмовым сталом і акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зірнуў на яго звязаныя рукі. «Можа, яго ўжо развязаць?» — «Вядома, — адгукнуўся Бальдучы. — Гэта я толькі так, на дарогу». Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставіў шклянку на падлогу і ўкленчыў перад арабам. Той моўчкі глядзеў на яго сваімі ліхаманкавымі вачыма. Калі рукі вызваліліся, араб пацёр набраклыя запясці, узяў шклянку і пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткімі глыткамі.
— Так, — сказаў Дару. — Ну і куды гэта вы кіруеце?
Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкі:
— Сюды, сынку..
— Вось дык вучні! Будзеце тут начаваць?
— Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставіш таварыша ў Тынгіт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.
Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.
— Ты што гэта надумаў? — сказаў настаўнік. — Ты часам не кпіш з мяне?
— Не, сынку. Такі загад.
— Загад? Ды я ж не... — Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзіць старога карсіканца. — Урэшце, гэта не мой абавязак.
— Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзіцца выконваць усе абавязкі.
— Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.
Бальдучы паківаў галавой.
— Добра. Але загад ёсць загад, і цябе ён датычыцца таксама. Яны, здаецца, пачынаюць варушыцца. Ходзяць чуткі, што неўзабаве будзе паўстанне. Так што ўсе мы, можна лічыць, мабілізаваныя.
У Дару быў па-ранейшаму ўпарты выгляд.
— Слухай, сынку, — сказаў Бальдучы, — ты мне вельмі падабаешся, але ж ты разумей. Нас у Эль-Амёры нейкі тузін, а вартаваць мы павінны па ўсёй акрузе. Мне трэба вярнуцца. Мне сказалі даверыць гэтага шалахвоста табе і адразу вяртацца. Мы не маглі яго трымаць у сябе. Яны там, у ягонай вёсцы, пачалі хвалявацца і хацелі яго ў нас адбіць. Таму ты заўтра ж павінен завесці яго ў Тынгіт. Што такому асілку, як ты, нейкія дваццаць кіламетраў. А потым — вернешся, і будуць у цябе зноў твае вучні і спакойнае жыццё.
Было чуваць, як за сцяной пырхае і стукае капытамі конь. Дару глядзеў праз акно. Надвор'е прыкметна лепшала, па заснежаным узгор'і разлівалася святло. Калі ўвесь снег растане, сонца запануе зноў і будзе гэтак жа паліць каменныя прасторы. І зноў дзень за днём спякотнае неба будзе сляпіць задушлівым святлом самотны абшар, дзе нічога не нагадвае пра існаванне чалавека.
— Слухай, — сказаў настаўнік і павярнуўся да Бальдучы, — а што ён такое зрабіў? — І раней, чым жандар разявіў рот, запытаўся: — Ён гаворыць па-французску?
— Не, ніводнага слова. Мы шукалі яго больш за месяц, але ён хаваўся. Гэты шчанюк забіў свайго стрыечнага брата.
— Ён супраць нас?
— Не думаю. Але хто іх ведае...
— За што ж ён забіў?
— Крэўныя справы, па-мойму. Здаецца, адзін быў вінаваты другому зерня. Але гэта яшчэ не пэўна. Карацей, зарэзаў свайго брата, як авечку, ведаеш — так, нажом: ш-шах!..
Бальдучы зрабіў рух, нібы праводзіць сабе лязом па горле, і гэта прыцягнула ўвагу араба, які з трывогай зірнуў на жандара. І раптам Дару апанаваў гнеў, ён ненавідзеў гэтага араба, ён ненавідзеў усіх людзей за іх агідную злосць, за іх неспатольную лютасць, за іх прагу крыві.
Але на печы ў гатавальніку зашумела вада. Дару наліў Бальдучы яшчэ шклянку, потым нерашуча спыніўся, гледзячы на араба, але наліў гарбаты і яму. Той пачаў піць з ранейшаю прагай. Калі ён узняў рукі, крыссе халата трошкі разышлося, і Дару ўбачыў яго худыя і жылаватыя грудзі.
— Дзякуй табе, хлопча, — сказаў Бальдучы. — Ну, цяпер я пабег.
Ён устаў і рушыў да араба, выцягваючы з кішэні матузок.
— Што ты хочаш рабіць? — суха запытаўся Дару.
Бальдучы збянтэжана паказаў вяроўку.
— Не варта.
Стары жандар нерашуча сказаў:
— Як сабе хочаш. Але, спадзяюся, у цябе ёсць зброя?
— Паляўнічая стрэльба.
— Дзе?
— У чамадане.
— Я б табе раіў трымаць яе побач з ложкам.
— Навошта? Мне няма чаго баяцца.
— Дурны ты, сынку? Калі яны ўздымуцца, літасці нікому не будзе: для іх мы ўсе аднаго поля ягадкі.
— Я абаранюся, у мяне будзе час, каб заўважыць іх яшчэ здалёк.
Бальдучы засмяяўся, але раптам яго яшчэ белыя зубы схаваліся за шчэццю вусаў.
— У цябе будзе час? Ну-ну. Што я і кажу. Ты заўсёды быў трошкі ненармальны. За гэта я цябе і люблю, мой сын быў такі самы.
Кажучы гэта, ён выцягнуў рэвальвер і паклаў яго на стол.
— Вазьмі сабе. Каб даехаць да Эль-Амёра, мне два не спатрэбяцца.
Рэвальвер блішчаў на чорнай фарбе стала. Бальдучы павярнуўся да настаўніка, і той адчуў, як ад жандара тхне скурай і конскім потам.
— Слухай, Бальдучы, — нечакана сказаў Дару, — мне агідна ўсё гэта, і гэты твой хлопец — перш за ўсё. Але я яго не павяду. Біцца — няхай, я згодны, калі тое спатрэбіцца. Але не гэта.
Стары жандар стаяў побач і строга глядзеў яму ў твар.
— Ты кажаш глупства, — павольна прамовіў ён. — Мне гэта таксама не падабаецца. Вязаць чалавека вяроўкай не прывыкнеш ніколі, ніякія гады тут не дапамогуць. І часам нават робіцца сорамна, так, сорамна. Але ж нельга дазволіць ім рабіць усё, што яны хочуць.
— Я не павяду яго, — паўтарыў Дару.
— Гэта загад, сынку. Я паўтараю табе: загад.
— Я чую. Дык паўтары ім тое, што сказаў табе я: я яго не павяду.
Было відаць, як Бальдучы напружыўся, шукаючы словаў. Ён пазіраў то на араба, то на Дару і нарэшце вырашыў:
— Не. Я нічога ім не скажу. Калі хочаш падкласці нам свінню, калі ласка, я цябе не выдам. У мяне ёсць загад даставіць арыштаванага табе, што я і зрабіў. Зараз ты мне падпішаш паперку.
— У гэтым няма патрэбы. Я не буду адмаўляць, што ты пакінуў араба ў мяне.
— Не крыўдуй. Я ведаю, што ты скажаш праўду. Ты ж тутэйшы, і ты сапраўдны мужчына. Але трэба падпісаць — такое правіла.
Дару выцягнуў шуфляду, дастаў маленькую кантовую бутэлечку з фіялетавым чарнілам, чырвоную драўляную ручку са звычайным вучнёўскім пяром, якім карыстаўся, каб выводзіць узоры прыгожых літар, і паставіў подпіс. Жандар акуратна згарнуў паперу, паклаў яе ў пулярэс і пайшоў да дзвярэй.
— Я правяду цябе, — сказаў Дару.
— Не трэба, — адмовіўся Бальдучы. — Цяпер ужо не варта паказваць сваю ветлівасць. Ты звяважыў мяне.
Ён зірнуў на араба, які нерухома сядзеў на тым самым месцы, сумна ўздыхнуў і павярнуў да дзвярэй. «Бывай, сынку», — сказаў ён. Дзверы грукнулі. Бальдучы прайшоў пад акном і знік. Снег прыглушаў яго крокі. За перагародкай павеці страпянуўся конь, заквакталі куры. Праз нейкі час Бальдучы зноў прайшоў пад акном, ведучы за лейцы каня. Ён ішоў да стромы і не азіраўся. Неўзабаве ён знік, потым схаваўся і конь. Было чуваць, як па строме пакаціўся вялізны камень. Дару вярнуўся да вязня. Той сядзеў па-ранейшаму нерухома, не зводзячы з настаўніка вачэй. «Чакай», — сказаў Дару па-арабску і рушыў да пакоя. Ужо збіраючыся пераступіць цераз парог, ён перадумаў, вярнуўся да стала, узяў рэвальвер і засунуў яго ў кішэню. Потым не азіраючыся пайшоў да сябе.
Ён доўга ляжаў на канапе, назіраючы, як неба паступова пачынае цямнець, і прыслухоўваўся да цішыні. Першыя дні, калі ён прыехаў сюды пасля вайны, яму цяжка было адчуваць гэтую цішыню. Ён прасіў месца ў маленькім гарадку каля падножжа спічастых вяршынь, што аддзялялі пустэльню ад высокіх узгор'яў. Там ішла мяжа з вечным летам, накрэсленая скалістымі мурамі, зялёнымі і чорнымі з поўначы і ружовымі і бэзавымі з поўдня. Яму далі месца болей на поўнач, на гэтым узгор'і. Спачатку ён цяжка пераносіў самоту і беспрытульнасць гэтых голых абшараў, дзе жылі адны камяні. Барозны часам маглі навесці на думку, што некаму прыйшло ў галаву займацца тут земляробствам, але разоры рабіліся толькі дзеля таго, каб нарадзіць у нейкі дзень новы камень, прыдатны на будаўніцтва. Тут аралі, каб пасля збіраць каменне. Іншы раз, калі ў навакольных лагчынах збіраўся тонкі слой глебы, мясцовыя жыхары саскрабалі яго, каб угноіць зямлю ў чэзлых садках сваіх вёсак. І так было паўсюль, каменне займала тры чвэрткі гэтай краіны. Тут нараджаліся, квітнелі і потым знікалі гарады, жылі, любілі ці ненавідзелі і ўрэшце паміралі людзі. У гэтай пустэльні ніхто, ні ён, ні гэты араб не значылі нічога. І ўсё ж Дару ведаў, што далёка ад гэтых краёў, на чужыне, яны не здолелі б знайсці сабе людскага жыцця.
Дару ўстаў, з класнага пакоя не даносілася ніякіх гукаў. Настаўнік здзівіўся той шчырай радасці, якая ахапіла яго пры адной толькі думцы, што араб уцёк, што ён зноў застаўся адзін і яму нічога не трэба вырашаць. Але вязень быў на месцы. Ён толькі лёг і выпрастаўся на ўвесь рост паміж печчу і сталом. Ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма, утаропіўшы позірк у столь. У такой паставе яго тоўстыя вусны асабліва кідаліся ў вочы і надавалі яму насуплены і незадаволены выгляд. «Хадзі, — паклікаў Дару. Араб устаў і падаўся за ім. У пакоі настаўнік паказаў яму на крэсла, што стаяла побач са сталом, каля акна. Араб сеў, па-ранейшаму гледзячы на Дару.
— Есці хочаш?
— Хачу, — адказаў вязень.
Дару паставіў на стол дзве талеркі, паклаў відэльцы. Потым узяў мукі, алею, замясіў у місе і запаліў маленькую газавую плітку. Пакуль праснак пёкся, ён пайшоў пад паветку, прынёс сыру, яек, смокваў і згушчанага малака. Праснак быў гатовы. Ён паклаў яго астыць на падаконнік і падагрэў разведзенае вадой малако. Разбоўтваючы ў малацэ яйкі, ён выпадкова крануў рэвальвер, які ляжаў у правай кішэні. Тады ён адставіў місу, прайшоў у класны пакой і засунуў рэвальвер у шуфляду пісьмовага стала. Вярнуўшыся, ён заўважыў, што на дварэ пачынае цямнець. Ён запаліў святло і паклаў арабу яечні. «Еш», — сказаў ён. Той узяў кавалак праснака, хацеў ужо есці, але не стаў.
— А ты? — спытаўся ён.
— Еш. Я зараз таксама буду.
Тоўстыя вусны трошкі растуліліся, араб вагаўся. Але нарэшце рашуча ўкусіў праснак.
Падсілкаваўшыся, ён зноў глядзеў на настаўніка.
— Гэта ты — суддзя?
— Не, ты ў мяне застанешся да заўтра.
— Чаму ты ясі са мной?
— Таму што галодны.
Араб змоўк. Дару падняўся і выйшаў. Ён прынёс з-пад павеці раскладны ложак, паставіў яго перпендыкулярна да свайго, паміж сталом і грубкай. З вялізнага чамадана, які стаяў у куце замест паліцы пад розныя паперы, ён дастаў два прасцірадлы і паслаў іх на прынесеным ложку. Потым выпрастаўся, адчуў, што цяпер можна адпачыць, і сеў на канапу. Усё было зроблена, усё было падрыхтавана. Заставалася адно: глядзець на араба. І ён глядзеў, намагаючыся ўявіць сабе яго твар у гневе. Яму гэта не ўдавалася. Ён бачыў толькі яго цёмныя і адначасова бліскучыя вочы і вялікі, нібыта ў жывёліны, рот.
— Чаму ты яго забіў? — спытаўся Дару і здзівіўся варожасці свайго голасу.
Араб адвёў вочы.
— Ён хацеў уцячы. Я пабег за ім.
Ён зноў зірнуў на настаўніка, і ў яго вачах можна было прачытаць нешта накшталт пакутлівага пытання.
— Што цяпер са мной зробяць?
— Табе страшна?
Араб увесь напружыўся і зноў адвёў вочы.
— Ты шкадуеш, што забіў?
Араб зірнуў на Дару, разявіўшы рот. Было відаць, што ён не разумее. Дару гэта пачынала злаваць. Але разам з тым ён адчуваў сябе неяк няёмка, ненатуральна, заціснутым сваім дзябёлым целам паміж двух ложкаў.
— Кладзіся, — нецярпліва сказаў ён. — Гэты ложак табе.
Араб не варухнуўся. Ён гукнуў Дару:
— Скажы...
Настаўнік зірнуў на яго.
— Жандар заўтра вернецца?
— Не ведаю.
— А ты пойдзеш з намі?
— Не ведаю. Чаму цябе гэта цікавіць?
Вязень устаў і лёг проста на прасцірадлы нагамі да акна. Святло ад лямпачкі біла яму ў вочы, і ён іх адразу заплюшчыў.
— Чаму цябе гэта цікавіць? — паўтарыў Дару, устаўшы з ложка.
Араб расплюшчыў вочы і глядзеў на яго, намагаючыся не міргаць пад яркім электрычным святлом.
— Хадзем з намі, — сказаў ён.
Была сярэдзіна ночы. Але Дару ўсё яшчэ не спаў. Перад тым як легчы ў ложак, ён цалкам раздзеўся, бо звычайна спаў голы. Аднак калі ён застаўся без вопраткі, яго чамусьці апанавала нерашучасць. Ён адчуў сябе безабаронным, і яму захацелася адзецца зноў. Урэшце ён толькі паціснуў плячыма: з ім здаралася ўсякае, і калі спатрэбіцца, ён скруціць гэтага араба ў абаранак. Ён мог назіраць за ім са свайго ложка і бачыў, як араб па-ранейшаму нерухома ляжыць на спіне і рэзкае святло б'е яму ў заплюшчаныя вочы. Дару патушыў лямпачку, і ўвесь пакой адразу патануў у сляпым чорным змроку. Але патроху ноч зноў ажыла за акном, дзе ціха плыло бяззорнае неба. Хутка настаўнік разгледзеў распасцёртае побач цела араба. Той па-ранейшаму не варушыўся, але здавалася, што вочы ў яго расплюшчаныя. Лёгкі ветрык гуляў вакол школы. Мабыць, ён разгоніць хмары, і тады зноў вернецца сонца.
Уначы вецер памацнеў. Крыху паквакталі куры, потым сціхлі. Араб павярнуўся на бок, спінай да Дару, і настаўніку здалося, што ён застагнаў. Дару пачаў прыслухоўвацца да яго дыхання, якое зрабілася больш роўным і глыбокім. Ён чуў яго блізкі подых і мроіў, хоць так і не мог заснуць. Яго бянтэжыла прысутнасць гэтага араба ў пакоі, дзе вось ужо год ён спаў адзін. Яна бянтэжыла яго і таму, што азначала пэўную еднасць з арыштантам, еднасць, якую ён не мог прыняць у гэтых абставінах і якую добра ведаў. Людзі, якім даводзіцца спаць у адным пакоі, салдаты ці вязні, злучаюцца паміж сабою дзіўнаю, таямнічаю сувяззю; скінуўшы з сябе разам з вопраткай свае абарончыя даспехі і нягледзячы на ўсю сваю рознасць, яны нібыта яднаюцца ў адзінай спрадвечнай суполцы стомы і сну. Але Дару схамянуўся, яму не падабалася ўсё гэта глупства, трэба было спаць.
Але і трошкі пасля, калі араб ледзь прыкметна варухнуўся, настаўнік яшчэ не спаў. Вязень варухнуўся другі раз, і Дару з трывогай напружыўся. Араб павольна, нібы ў сне, узнімаўся на руках. Ён сеў на ложку і знерухомеў, не паварочваючы галавы да Дару, быццам да нечага прыслухоўваўся, напружыўшы слых. Дару не варушыўся, у галаве ў яго адно пранеслася думка, што рэвальвер застаўся ў шуфлядзе пісьмовага стала. Лепш за ўсё дзейнічаць трэба было адразу. Але настаўнік усё сачыў за вязнем, які гэткім жа мяккім рухам спусціў ногі на падлогу, трошкі счакаў і пачаў павольна ўставаць. Дару ўжо збіраўся яго аклікнуць, калі араб, гэты раз нармальнай хадою, раптам пайшоў. Надзвычайна ціха ён кіраваў да дзвярэй, што вялі пад паветку. Ён асцярожна павярнуў ручку, выйшаў і прычыніў за сабой дзверы, але не шчыльна, каб не бразнуў замок. Дару не варухнуўся. «Хоча ўцячы, — адно падумалася яму. — Ну і дзякуй богу!» Ён прыслухаўся. Курэй чуваць не было: значыць, той ужо быў на ўзгор'і. У гэты момант да настаўніка даляцеў слабы гук, нібыта лілася вада, але ён так і не ўцяміў, што б гэта магло быць, пакуль араб не ўзнік у дзвярах. Вязень акуратна зачыніў дзверы і зноў бясшумна ўлёгся на ложку. Тады Дару павярнуўся да яго спінай і заснуў. Крыху пазней праз сон яму здалося, што нехта крадучыся ходзіць вакол школы. «Гэта мне сніцца, сніцца», — сказаў ён сабе. І спаў далей.
Калі ён прачнуўся, неба было чыстае. Праз незачыненае акно цягнула ядраным, халодным паветрам. Араб спаў. Цяпер ён скурчыўся пад прасцірадлам і ляжаў з разяўленым ротам у поўным забыцці. Але калі Дару патрос яго за плячо, ён спалохана падскочыў, зірнуў на настаўніка шалёнымі вачыма і, відаць, не пазнаў. У яго быў такі напалоханы выгляд, што Дару ступіў крок назад. «Не пужайся. Гэта я. Трэба пад'есці». Араб кіўнуў галавой у знак згоды. Яго твар зноў стаў спакойны, але захоўваў яшчэ нейкую адлучанасць і няўважнасць.
Кава была гатовая. Яны пілі яе, седзячы на раскладным ложку, і заядалі праснаком. Потым Дару завёў араба пад павець і паказаў кран, пад якім мыўся. Вярнуўшыся ў школу, ён згарнуў прасцірадлы, склаў ложак, прыбраў на канапе і спарадкаваў у пакоі. Пасля гэтага ён прайшоў цераз клас і апынуўся на земляным пляцы перад школай. На блакітным небе ўжо падымалася сонца, мяккае, вясёлае святло залівала ўзгор'е. На строме сям-там пачынаў раставаць снег. Хутка пакажуцца камяні. Настаўнік сядзеў на кукішках над стромай і пазіраў на голы абшар. Ён думаў пра Бальдучы. Сапраўды, ён пакрыўдзіў старога, абышоўся з ім няветліва, нібы хацеў паказаць, што той яму не раўня. У яго вушах яшчэ гучалі развітальныя словы жандара, і ён, сам не ведаючы чаму, адчуваў унутры нейкую спустошанасць і бездапаможнасць. У гэты момант з-за школы пачуўся кашаль араба. Дару машынальна прыслухаўся, але раптам раззлавана схапіў камень і з усяе моцы шпурнуў яго са стромы. Камень свіснуў у паветры і ўрэзаўся ў снег. Яго вар'явала гэта дурное забойства, але выдаць араба паліцыі было здрадай гонару, пры адной толькі думцы пра гэта ён шалеў ад абурэння і праклінаў усіх: і сваіх — за тое, што яны падкінулі яму гэтага араба, і араба — за тое, што ён адважыўся забіць і не здолеў уцячы. Дару ўстаў, прайшоўся кругам па пляцы, пастаяў яшчэ нейкі час і нарэшце зайшоў у школу.
Пад павеццю, схіліўшыся над цэментаванай падлогай, араб двума пальцамі чысціў зубы. Дару паглядзеў на яго і сказаў: «Хадзі». Арыштаваны падыбаў за ім у пакой. Настаўнік нацягнуў паверх нацельніка паляўнічую куртку, надзеў паходныя чаравікі, выпрастаўся і стаў чакаць, пакуль араб закруціць свой турбан і прывяжа на ногі шлапакі. Потым яны зайшлі ў клас, і настаўнік, паказаўшы свайму спадарожніку на дзверы, сказаў: «Ідзі». Той не варухнуўся. «Я даганю», — сказаў Дару. Араб выйшаў. Дару вярнуўся ў пакой, узяў мяшэчак і паклаў у яго сухароў, смокваў і цукру. Потым на нейкую секунду нерашуча затрымаўся каля пісьмовага стала, але павярнуўся, пераступіў цераз парог і замкнуў дзверы. «Нам тудой», — сказаў ён арабу і рушыў на ўсход, арыштаваны пайшоў за ім. Але калі яны трошкі адышліся, настаўніку здалося, што ззаду пачуўся нейкі шум. Ён вярнуўся да школы і агледзеў усё вакол будынка: нікога не было. Араб глядзеў на яго і, відаць, не разумеў, што здарылася. «Хадзем», — сказаў Дару.
Яны ішлі ўжо гадзіну і нарэшце спыніліся перадыхнуць пад спічастай вапняковай скалой. Паўсюль хутка раставаў снег, сонца імгненна высмоктвала лужыны і на вачах падмятала ўзгор'е, якое патроху сохла і пачынала дрыжаць у сонечных промнях, як і само паветра. Калі яны зноў рушылі ў дарогу, зямля звінела ў іх пад нагамі. Час ад часу, з радасным крыкам разразаючы паветра, перад імі праляталі птушкі. Дару дыхаў глыбока, набіраючы поўныя грудзі свежых струменяў сонца. Калі ён глядзеў на гэты шырокі, так добра вядомы яму абшар, які ўжо амаль цалкам жаўцеў пад блакітным купалам неба, у ім нараджалася ні з чым не параўнанае захапленне. Яны ішлі яшчэ з гадзіну, увесь час спускаючыся на поўдзень, і нарэшце апынуліся на невялікім пляскатым пагорку са старых патрушчаных скал. Адсюль узгор'е пачынала спускацца і на ўсходзе пераходзіла ў нізкую раўніну з рэдкімі кволымі дрэўцамі, а на поўдні дыбілася няўклюдным нагрувашчваннем скал, якія надавалі краявіду расшкуматаны і здратаваны выгляд.
Дару агледзеўся. Над даляглядам было толькі неба, нідзе не было відаць ніводнай жывой душы. Ён павярнуўся да араба, які глядзеў на яго і нічога не разумеў. Дару падаў яму мяшэчак. «На, — сказаў ён. — Тут смоквы, хлеб і цукар. Табе хопіць на два дні. І вось яшчэ тысяча франкаў». Араб узяў мяшэчак і грошы і разгублена прыціснуў іх да грудзей. «Цяпер глядзі туды, — сказаў настаўнік і павярнуўся, паказваючы на ўсход. — Гэта дарога ў Тынгіт. Датуль дзве гадзіны хады. У Тынгіце — прэфектура і паліцыя. Цябе там чакаюць». Араб глядзеў на ўсход, па-ранейшаму прыціскаючы да грудзей мяшэчак і грошы. Дару ўзяў яго за руку і бесцырымонна павярнуў на дзевяноста градусаў. Каля падножжа пагорка, на якім яны стаялі, была відаць ледзь прыкметная сцяжынка, якая вяла на поўдзень. «Гэтая сцяжынка перасякае ўзгор'е. Праз дзень ты дойдзеш да палёў і знойдзеш там качэўнікаў. Паводле сваіх законаў яны прымуць цябе і дадуць прытулак». Араб павярнуўся да Дару, і на твары ў яго ўзнікла нешта накшталт панікі. «Слухай», — сказаў ён. Але Дару пакруціў галавой. «Маўчы, не трэба нічога казаць. Цяпер я пакідаю цябе аднаго». Ён павярнуўся спінаю да араба і ступіў некалькі крокаў да школы, потым спыніўся, яшчэ раз нерашуча зірнуў назад і нарэшце пайшоў. Нейкі час ён чуў толькі гук сваіх крокаў па мёрзлай зямлі. Ён не азіраўся. Але праз некалькі хвілін усё ж не вытрымаў і павярнуў галаву. З апушчанымі рукамі араб стаяў на тым самым месцы на краі пагорка і глядзеў настаўніку ўслед. Дару адчуў, як да горла падкаціў камяк. Але ён толькі нервова вылаяўся, шырока махнуў рукой і рушыў далей. Ён ужо быў далёка, калі спыніўся і паглядзеў зноў. На пагорку нікога не было.
Дару занепакоіўся. Сонца ўзышло даволі высока і пачынала ўжо прыпякаць. Настаўнік павярнуў назад. Спачатку ён ішоў нерашуча, але потым усё хутчэй, і пакуль дабраўся да пагорка, увесь увапрэў. Ён стрымгалоў узляцеў на вяршыню і спыніўся, пераводзячы дых. На поўдні скалістыя палі рэзка акрэсліваліся на фоне блакітнага неба, а на ўсходзе па-над раўнінай ужо пачынала ўзнімацца спякотнае мроіва. І недзе там, у гэтай празрыстай смузе, Дару з болем у сэрцы ўбачыў араба, які марудна цягнуўся па дарозе ў выгнанне.
Пазней, у класе, настаўнік стаяў каля акна і глядзеў кудысьці перад сабой, не заўважаючы зыркага жоўтага святла, якое абрыналася з высокага неба і запаўняла ўвесь горны абшар. Ззаду на чорнай дошцы між звілін французскіх рэк чыясьці няўмелая рука накрэмзала крэйдаю надпіс, які ён толькі што прачытаў: «Ты выдаў нашага брата. Ты заплаціш за гэта». Дару глядзеў на неба, на ўзгор'е і туды, дзе за даляглядам нябачныя землі распасціраліся да самага мора. У гэтым бязмежным краі, які ён некалі так любіў, ён быў адзін.
