— Не, — прамовіў дзядзька Схалк Лоўрэнс, — не, я не разумею, чаму людзі заўсёды просяць мяне апавесці ім гісторыю. Яны, канечне, ведаюць, што я апавядаю лепш за ўсіх астатніх. Нашмат лепш. Што мне незразумела, дык гэта прычыны, з якіх яны слухаюць гісторыі. Я не кажу пра час засухі ў Марыка, бо тут усё зразумела: чалавек можа сядзець на верандзе, курыць трубку і піць каву, пакуль я апавядаю, такім чынам, мая гісторыя адцягвае час, калі неабходна ісці на свідравіну пад гарачае сонца, каб пампаваць ваду для быдла.
Па той паважнай манеры, з якой фермеры з Марыка ў пэўныя моманты просяць мяне апавесці гісторыю, я заўсёды мог зразумець, што цяпер няма ветру, які круціць млын, і што ручка вадакачкі такая цяжкая, а вада ў калодзежы такая глыбокая. У гэткія дні я часта заўважаў маркоту ў вачах чалавека, які адчуваў, што гісторыя ўжо хутка скончыцца, а яму неўзабаве давядзецца надзяваць капялюш і развітвацца.
А калі я ўжо скончыў апавядаць, ён звычайна кажа: “Так, дзядзька Схалк. Гэтак яно і адбываецца ў жыцці. Так, твая гісторыя мае глыбокі сэнс”.
Але я ведаю, што насамрэч ён увесь час разважаў пра тое, наколькі глыбока ў свідравіне вада.
Дык вось, я пачынаю задумвацца над тым, што прымушае людзей прасіць мяне апавесці ім гісторыю менавіта тады, калі яны маюць нейкую іншую на тое прычыну. Калі яны звяртаюцца да мяне ў добрыя дні, у якія не трэба нічога араць ці ставіць агароджу з калючым дротам пад спякотным сонцам. І мне здаецца, што гэтыя прычыны нават глыбейшыя за сэнс любых гісторый і ваду ў свідравінах падчас засухі.
Возьмем, напрыклад, Крыш’яна Гейла. Слухаў ён аднойчы гісторыю. Натуральна, з яго боку гэта было неразумна, асабліва таму, што гісторыю яму апавядаў не я. Ён пачуў яе ад аднаго індуса-касіра з Рамоўцы. Крыш’ян Гейл апавёў гэтую гісторыю мне, але я наўпрост яму сказаў, што яна не надта мяне ўразіла. Я сказаў, што хто заўгодна адразу здагадаецца, чаму прынцэса сядзела каля калодзежа. Відавочна, што яна прыйшла туды не толькі таму, што хацела піць. Таксама я дадаў, што гісторыя дужа зацягнутая і што нават думай я пра нешта іншае, я ўсё роўна апавёў бы яе так, каб людзям захацелася даслухаць яе да канца. Я таксама звярнуў увагу на мноства іншых такіх дэталяў.
Крыш’ян Гейл сказаў, што я, несумненна, маю рацыю, але той чалавек, які апавёў яму гісторыю, быў проста індусам, а для індуса, пэўна, гэта нават зусім няблага. Таксама ён сказаў, што ў краме было даволі шмат пакупнікоў, і гэта перашкаджала індусу апавядаць гісторыю як след, бо яму даводзілася ўвесь час нязручна стаяць бокам і ўзважваць розныя рэчы, трымаючы нагу на вагах.
Па тоне, якім Крыш’ян Гейл апавядаў пра індуса, можна было падумаць, што ён яго шкадуе.
Таму я гаварыў з ім вельмі рашуча.
— Індус з крамы ў Рамоўцы, — сказаў я, — калісьці апавядаў мне нашмат лепшыя гісторыі. Аднойчы ён сказаў, што сярод тых кававых бабоў, якія ён прадаў мне, не было гарэлай кукурузы. Іншую гісторыю, не горшую за папярэднюю, я пачуў, калі…
— І можна падумаць, што прынцэса пайшла да калодзежа і чакала там, — перабіў мяне Крыш’ян Гейл, — толькі таму, што аднойчы бачыла там юнака.
— Была яшчэ адна добрая гісторыя, — настойваў я, — нібыта ў меху з жоўтым цукрам, які я набыў у яго, зусім не было пяску з пустэльні Калахары.
— І яна бачыла яго толькі аднойчы, — працягваў Крыш’ян Гейл. — І яна была прынцэсай.
— І мне давялося аддаць большую частку таго цукру свінням, — сказаў я, — бо ён не раставаў і не саладзіў кавы. Проста збіраўся, як бруд, на дне кубка.
— Яна чакала ля калодзежа, бо закахалася ў яго, — скончыў Крыш’ян Гейл, запінаючыся.
— Я проста змяшаў яе з кукурузным кормам для свінняў, — сказаў я, — і яны вельмі хутка ўправіліся з ежай. Забаўна, што свінні так хутка ядуць.
Больш Крыш’ян Гейл не прамовіў ані слоўка. Пэўна, зразумеў, што я не дазволю яму ўразіць мяне гісторыяй, якую апавёў індус, дый, варта сказаць, не вельмі добра апавёў. Я разумеў мэту індуса. Ён вырашыў адплаціць мне такім нечаканым спосабам толькі таму, што я перастаў наведваць ягоную краму пасля таго непрыемнага выпадку з зернем кавы і цукрам, якія выявіліся гарэлай кукурузай і пяском Калахары, як я тлумачыў некаторым маім суседзям. Ён вырашыў зрабіцца маім супернікам. Ён таксама пачаў апавядаць гісторыі.
Паколькі я пачаў значна раней за яго, ён карыстаўся самымі рознымі забароненымі прыёмамі. Напрыклад, апавядаў пра прынцэс. І пра палацы. І пра сланоў, упрыгожаных жоўтымі і чырвонымі пакрываламі, прывучаных па загадзе таптаць каралеўскіх ворагаў. У той час як я мог апавесці толькі пра сланоў, якія не насілі чырвоных пакрывалаў ці залатых бранзалетаў і якім справы не было да таго, вораг ты каралю ці не: яны проста кідаліся на цябе, як умелі, без спецыяльнай падрыхтоўкі.
Спачатку я падумаў, што з боку індуса вельмі несправядліва апавядаць гэткія гісторыі. Я не мог з ім супернічаць. І я пачаў думаць, што некаторыя прамоўцы на выбарных сходах мелі рацыю, калі казалі пра індыйскую праблему.
Але калі я абдумаў усё гэта як след, то зразумеў, што няма чаго хвалявацца. Індус мог апавядаць якія заўгодна гісторыі пра прынцэс вярхом на слане. Бо ёсць адна рэч, якая, я ўпэўнены, заўсёды будзе атрымлівацца ў мяне лепей, чым у індуса. У некалькіх словах, нават не згадваючы пра прынцэсу, мне было пад сілу па-майстэрску давесці да людзей, што было ў яе на сэрцы. А гэта нашмат важней за палацы, за храмы і за сланоў з залатымі ўпрыгожаннямі на нагах.
Магчыма, індус зразумеў, што я маю рацыю. У любым выпадку, неўзабаве ён ужо не марнаваў часу сваіх пакупнікоў на гісторыі пра імператараў, а толькі казаў ім, што раствор ад авечых паразітаў ці тавот скончыліся. А магчыма, яго пакупнікі проста стаміліся слухаць яго.
Аднак да таго некаторыя фермеры закідалі мне ў прыемна-забаўляльнай, як яны лічылі, манеры, што, калі я хачу заставацца ў модзе, самы час ужо і мне дадаваць у свае гісторыі экзотыку. Яны казалі, што мне трэба ўвесці хаця б караля і парачку прынцаў, а таксама караван сланоў з намаквалендскімі дыямантамі ў вушах.
Я казаў, што яны вярзуць глупства: які мне сэнс апавядаць пра каралёў і прынцэс, а таксама вучоных сланоў і г.д., калі я нічога пра іх не ведаю і нават не ўяўляю, што яны павінны рабіць.
— Яны і не павінныя нічога рабіць, — патлумачыў мне тады Фрыц Снэйман. — Ты проста можаш дадаць, што працэсія са сланоў ды прынцаў праходзіла непадалёк ад таго месца, дзе разгортваюцца падзеі тваёй гісторыі. Ты можаш проста згадаць пра іх, дзядзька Схалк, і не дадаваць анічога ажно да таго часу, як будзеш ужо ў сярэдзіне наступнай гісторыі. Ты можаш растлумачыць, што людзі з працэсіі былі ніяк не звязаныя з тваёй гісторыяй, бо проста праходзілі міма па дарозе ў нейкае іншае месца.
Канечне, я сказаў, што гэта бязглуздзіца. Бо калі я буду ў кожнай гісторыі згадваць адну і тую ж працэсію, людзі з яе праз столькі аповедаў будуць вельмі змучаныя дарогай. Караван атрымаецца занадта пыльным і занядбаным.
— І наступным разам, калі будзеш апавядаць нам пра дзяўчыну, якая ішла ў Зэйруст на прычасце, дзядзька Схалк, — працягваў Фрыц Снэйман, — можаш сказаць, што два мужчыны трымалі над ёю чырвоны парасон, у валасах яе былі каштоўныя ўпрыгожанні, а сама яна танчыла танец змяі.
Я ведаў, што Фрык Снэйман кажа не падумаўшы, а проста згадаўшы тое, што ён бачыў у кіно.
Тым не менш, мне давялося выслухаць нямала такіх заўваг, пакуль індус з Рамоўцы не кінуў разводзіць антымоніі, забаўляючы сваіх пакупнікоў.
Час ішоў, падступіла засуха, а таму фермеры Марыка праводзілі шмат часу на свідравінах, падымаючы і апускаючы цяжкія ручкі помпы. І ўсе амаль забыліся на спробу індуса апавядаць гісторыі. Нават Крыш’ян Гейл нарэшце прызнаў, што ў яго гісторыях было зашмат вялікапышнасці.
— Усё, што ён апавядае пра храмы і ўсялякае такое, — прызнаўся Крыш’ян Гейл, — з белай падлогай і шліфаванымі чырвонымі камянямі… а таксама пра раджаў... Ты ведаеш, што такое раджа, дзядзька Схалк? Не, я таксама не ведаю. Ад усяго гэтага можна стаміцца. Насамрэч вартая ўвагі была толькі адна яго гісторыя. Тая, пра прынцэсу. У яе валасах былі каштоўныя камяні, а на яе сукенцы — сапраўдныя перліны. А юнак так ніколі і не даведаўся, чаму яна прыходзіла туды. Ён не здагадаўся, што яна кахала яго. Напэўна, я няправільна апавёў табе гісторыю першы раз, дзядзька Схалк. Магчыма, мне трэба апавесці яе табе зноў. Я ўжо шмат каму апавёў.
Але я паспешліва адмовіўся. Я сказаў, што не трэба апавядаць адно і тое ж, бо я вельмі добра памятаю гісторыю і, калі ён не супраць, я б не хацеў слухаць яе другі раз. Бо апавядаючы другі раз, яе можна сапсаваць.
Я таксама патлумачыў, што гісторыя настолькі заваражыла яго толькі таму, што ён быў малады і зялёны. Я назваў яму іншых маладых людзей з Марыка, якіх я ведаў у розныя часы, і якія таксама спачатку рабілі няправільныя высновы, а потым усведамлялі гэта ды прыходзілі да мяне падзяліцца.
— Ты толькі таму так зацікавіўся той гісторыяй, — павучаў яго я, — што табе падабаецца ўяўляць сябе на месцы таго юнака.
Крыш’ян Гейл пагадзіўся са мной, што менавіта гэта і было прычынай яго цікавасці да гісторыі індуса. І дадаў, што ў юнака з Марыка не было б у такой сітуацыі аніякіх шанцаў. Ён увесь час думаў бы пра засуху, пра хваробу быдла і пра маскітаў, якія не давалі ўночы спаць.
А калі Крыш’ян Гейл сыходзіў ад мяне, я добра бачыў, што ён зайздросціць маладому індусу з гісторыі. Як я ўжо заўважыў, у гісторыях і ў людзях, якія іх слухаюць, ёсць нешта дзіўнае. Больш дэтальна я разважаў пра гэта ў гарачы поўдзень некалькімі тыднямі пазней, калі ўбачыў Леці Вільюн. Сонейка свяціла на яе падняты ўгару тварык і на яе ярка-жоўтыя валасы. Яна сядзела, запусціўшы адну руку ў сухую леташнюю траву, і я падумаў, якая ў яе грацыёзная фігурка і тонкія запясці.
І, вядома, з той прычыны, што Леці Вільюн прыехала сюды не на слане з аранжавай гунькай і залатымі бранзалетамі, і на ёй не было караляў з чырвоных камянёў, Крыш’ян Гейл ведаў дакладна, што яна не прынцэса.
І здаецца мне, менавіта таму, размаўляючы з ёй і апавядаючы ёй тую гісторыю пра прынцэсу ля калодзежа, Крыш’ян Гейл так і не даведаўся ўсёй праўды пра Леці Вільюн і пра прычыну, якая прымусіла яе прыйсці туды, на самы санцапёк, да свідравіны.
Пераклад зроблены паводле выдання: Herman Charles Bosman. Mafeking Road. Brookling, Archipelago Books. 2008.
© Яніна Прыстаўка, пераклад
