Беларуская гарадская паэзія 1920-х — 1940-х гг.

 

Люблю сачыць, як дзень пагодлівы канае:

І шэрасьць лёгкая над горадам шумлівым

Памерна ў вуліцы глыбокія спадае,

А над мурамі вісьне дымам сівым.

 

Паветра ціхае паволі рэдне, стыне,

Выразьней рэха гулкае ўтуруе;

Гудок фабрычны сьвіст зацяжны строма кіне,

Й працоўных натаўп рэзва, шумна зашнуруе.

 

Драты, што сеткамі крыжуюць вулкі, пляцы,

Губляюць ніткі доўгія ў прысьценных ценях,

І пэнт нядаўны цяжкай творчай дзённай працы

Прымоўкне, стуліцца ў каменных цесных сьценах.

 

Настрэчу ж месяцу блядому й зорак кучы

Агні электрыкі вакол з вакон, з ліхтарань

Паднімуць ўверх прамень сярэбраны, бліскучы,

І зыкі выцісьне дзяўчына на гітары…

 

Крыху пазьней — і скрозь жыцьцё, як дым, зьнікае,

Адно з куткоў пачуеш парак шэпт шчасьлівы…

Люблю сачыць, як дзень над горадам канае,

Летучы ціха к небу дымам лёгкім, сівым!

 

 

Сягоньня я акінуў вокам

вуліцы — вірлівае жыцьцё.

Па-каменьнях-бруку, цьвёрдым крокам

я іду... ўздымаю пыл высока,

топчучы мяшчанскае сьмяцьцё.

Вуліца... Ой, спавіла мяне ты

сваім гоманам, аголеным, глухім...

Квіта!

     Больш ня буду звонкаю манетай

песьні разьліваць па кафэ-піўным.

Хай дурэюць, хай сваволяць

для валацугі —

тротуар папас.

Я зьдзівіўся, як ніколі,

я зьдзівіўся ў першы раз:

 

Гул гораду

па бруку

ракашэтам

водзіць суматоху,

як п’яніца-вясна.

А горды

     вечар

ківаецца

электро-сьветам,

ён выпіў троху

вабіць

      выпіць

      нас.

Кіно,

Тэатр,

ізвошчык,

прастытутка

гарадзкога шуму

неўгамонны чад.

Віно

азарт

палошчыць

і тут, як тут-ка

піўная:

“Летні сад”.

 

У “летнім садзе”

шклянкамі гручэлі

як-бы спраста

браткі, не наш

         народ.

А на эстрадзе

на веліончэлі

мастак

“абнашываў”

фокстрот.

І тут падросткі,

спрытныя дзяўчаткі,

кветкі ім падносяць:

цюльпаны, розы.

            ландыш...

і проста-проста

сінь іх вачанятак

калосіць

ненавісьць

ад нэпманскае

             банды...

 

Ну чаго-ж тут, вечар?

— добры, цёплы вечар,

            лёгкі вецер,

                         слаўны,

            ну чаго-ж?..

Толькі мне тут чалавеча,

мне ня быць у гэтым сьвеце...

Гэты гоман, эх, забаўны

ў грудзі б’е, як фінскі нож.

Па завулку

бяз прытулку

валацугай

сьлібізую.

Сэрца туга

зашнурую

і спаўе у задуменьні

мае думкі-лятуценьні...

Ўсё-ж люблю,

а хто ня любіць

вуліцу-раўніну?

ідучы зайшоў у клюб,

у клюбе

акцябрыны.

радасьць хвалямі крынічыць,

радасьць тут, о, не ў гасьцёх!

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Толькі тут ў сям’і фабрычнай,

тут запраўднае жыцьцё.

 

 

 

* * *

 

Вуліца рукі прасьцерла

ў электра-вітрынным міганьні.

Абазваў я ня раз яе сьцервай

за дзяўчыну каханую — Ганну.

 

Але ўсё бескарысна, дарэмна:

не спаткаў аніводнага разу,

і ў сьпеве машыннага рэмня

не падслухаў яе я выразаў.

 

Ой далёка яна!.. далёка!

Цешаць яе півахмельныя нівы,

а я тут пад маторны бег-клёкат

“так і так” запускаю ў вітрыны.

 

Бо што мне іхні бляск электрычны

і ухмылка ў ядвабным убраньні?

Калі нэпман ў іх тлусты мурлыча

у бэтонна-сталічнае раньне.

 

Толькі праўда, — была раз уцеха:

ў аўтабусна-трамвайным імпэце

паласкалася вуліца сьмехам,

а сабака схіліўся поэце.

 

З таго часу

ужо больш не хаджу я панурым,

нарыхтована кожнаму рэшты, —

хоць вочы й сьціскаюцца ў мурах,

промбанках і нэпмана-трэстах.

 

 

 

 

Гораду гоман…

стук,

грохат,

клік гудкоў,

сьпеў машын —

маё каханьне,

вобраз…

з ім — я,

адзін!..

 

Што мне да поля

з яго васількамі,

пагубнаю

кветкай палёў.

Эх! каб моц —

выліў-бы мора,

затапіў-бы

з галавы

да ног!..

 

Зруйнаваў-бы

бур’яныя межы

і кветкі,

што губяць

насеньне —

трактарам

сталёва-лямежным

сонца адкрыў-бы

праменьня.

 

Што мне

месяц

з салаўём,

начное зацішша!

Ім на зьмену

абаём —

дынаму,

з сьветам,

з сьвістам!

 

Дык

вось чаму

люблю я горад,

таму, што мой

ён брат

у барацьбе

за нову вёску

з жыцьцём —

як Ленінград!

 

 

 

 

Вуліцы шумам спавіты,

нэрвовасьцю й вецер затканы.

Пырснула сонца праменьнем на пліты,

пырснула на брукаваны сьвітак...

I на сонцы ёсьць такжа плямы...

Родзіцца ў муках новы дзень.

Шчэрыцца хіжа мінулага сьцень,

корчыцца ў муках таксама:

і на Нямізе,

і на Траецкай,

і каля кожнай брамы...

 

Імкненьні, імкненьні...

Аўто — і тое памалу.

Нямізе-ж мала каменьня:

сьцены патынкавала.

I памаленьку, паволі —

на концы.

Імкненьне яе малое —

даляры,

чэрвонцы...

 

— Вы пашырайце культуру,

стварайце поэмы,

пішэце карціны…

Мы вам з музыкай справім хаўтуры,

мы вам вянкі ўзложым на дамавіны.

— Вы разьбівайце галовы

ў жалю і крыўдзе за міліёны.

“Дурань заўсёды ходзіць голы,

а разумнага — ногі кормяць”…

 

Менск, Менск!

Твае заводы —

больш на карыкатуры падобны.

Але ты расьцьвіцеш,

але ты станеш сапраўдным горадам.

Менск, Менск!

Тады будуць заводы другія,

не для сэльтэрскай вады ці піва.

Мы можа раней загінем,

але будзем імкнуцца да мэты

напорна,

цярпліва.

 

Вуліцы шумам спавіты,

нэрвовасьцю й вецер затканы.

Дзень стары ляжа на пліты,

неба нам будзе палітрай,

стагодзьдзі цяпер экранам.

 

 

 

 

Вуліца, ноч, ліхтары, камяніцы,

Жоўты асеньні цьвет,

А можа, усё гэта мне толькі сьніцца

Ў наш непакорны век.

 

Цені вячорныя леглі асфальтам,

Людзі кудысьці ідуць…

Вецер лісты замятае упарта

Ў чорную гразь і ваду.

 

Ціш. Агані у пацёмках блукаюць,

Роўна дванаццаць гадзін,

Мне-ж гэты круг уявіўся вякамі,

І месяц, як сонны бландзін.

 

Сіняе неба убрана прыгожа

Кветкамі зорнай начы.

Сумная ноч, аж павесіцца можна,

Толькі ня знаеш, на чым.

 

Думы зьлятаюць адна за другую

На адзінокі стол.

І месяц ўсё так-жа за нізкай сьцяною

У золаце сьніцца лістоў.

 

Ўсё перадумана ціха і строга,

Лямпу ахутвае змрок,

А вецер пяе, як жабрак ля парогу

З тых крыжаваных дарог.

 

На вуліцы тыя-ж агні, камяніцы,

Жоўты асеньні цьвет,

А можа усё гэта толькі сьніцца

Ў наш непакорны век.

 

 

 

Калі праз вокны прасочыцца дзень

ды першы гудок прагудзе —

каменны грукат

бруку

важэнным молатам

сну выб’е золата.

На вуліцы

між квятных радоў

душна, млосна

у вачох мітусіцца

ад павольнага зыбаньня галоў.

 

 

* * *

 

Стромкіх топаляў срэбра з іржою,

пад каронай ня вабная цень…

Выдаецца гарачы дзень,

бы са строгай вайсковай зброяй…

 

А калі у грудзёх ажывуць

сьпеваў родных з палёў адгалоскі…

Быццам дальнія гоні-палоскі

да сябе заклікаюць, завуць.

 

Хочаш бегчы, а штосьці трымае,

нехта супроць ў самім-жа сабе…

Гарадзкі так-жа моцны напеў,

толькі водгукаў лесу ня мае.

 

 

 

Рэстаран:

Джац-банд іграе

Гучна так;

Барабан

І кастаньеты

Выбіваюць такт.

Саксафон

Шалее, ўторыць,

Пяе ў тон;

Сьвісьне гулкая сырэна

Вальс-бостон.

Нэрвы пружацца,

Шалеець

Прудкі крові ток…

Нешта новае іграюць,

Рэзнулі фокстрот.

Цудовы танец йграюць ёмка

І скрыпка рвецца,

Выводзіць звонка

Фокстрот… фокстрот…

Цяпер іграюць ўсюды і заўсёды

Джімі і фокстрот,

І чарлестон

Сьпявае скрыпка, кастаньеты,

вые саксафон.

 

 

 

* * *

 

Вечар… У горадзе вечар… Сьнягі пасінелі…

І дрыжыць тэлеграфная сець.

Толькі крокі па цёмных, шырокіх панэлях

І ўначы не пакінуць гручэць.

 

Маладзік у нябёсах блукае бязьмежных,

А на вуліцах — ноч… Мітульга…

І ля бліжняй да нас трансформатарнай вежы

Электрычных праменьняў дуга…

 

Зьнекуль чуюцца гукі фабрычнае песьні,

Недзе дыша магутны матор…

Вечар… У горадзе вечар… Над горадам месяц,

А за горадам — сьнежны прастор.

 

 

 

 

Ў гэтай вулцы пустой лёгка горад забыць...

Успамінам вясны вісьне восень на вейках...

На ліхтарні брызок...

Дом прыжмурыўся, быццам вялізманы кот,

і здушыў цішыню у напружаных лапах.

 

І дыхнула маўклівасьць... Кранула імглу

ля высокіх варот белаватая постаць...

Зазьвінелі ключы...

Хтосьці дзьверы падняў і замкнуў —

засьпявала іржавай тугою жалеза.

 

 

* * *

 

Кацянём чарапае дожджык у дахі —

Кіцка мае сумныя вочы сягоньня —

У паветры дрыжаць васеньнія ўзмахі,

У туманным возеры места тоне.

Завесіў дожджык на тварах — траур…

Па бруку скача смуткам шэрым…

Ідзем у садзе ля асьмяглых траваў —

У Вясну адцьвіўшую больш ня верым…

 

 

 

* * *

 

У пэрспэктывах вуліцаў — пусткі.

У небе — чорныя хмары.

Твары —

Шэрыя хусткі —

Калышуцца ўсьцяж на тротуары.

Ціха.

Санліва.

Вечар запаляе вагні —

у тумане.

Гэй, прахожы!

Чалавеча!

Чаго ты такі сумны сяньня?

Муроў маўклівых масы

І соннасьць вячэрніх вуліц —

Пачакай!

Ізноў з часам…

Радасьць сонечная атуліць.

 

 

 

* * *

 

Агні… агні… Гараць высока

І зырка — места ліхтары.

Над ім, як Сфінкс, як Тайны вока,

Вісіць твар месяца ўгары.

 

Ад вулак шум нясецца руху…

Кудысь ляціць, бяжыць народ.

У паветры гар… і мучыць вуха

Бязладны рытм крывавых нот.

 

Сьвісткі… сырэны… п’яны рогат

І дзесь прадажнай песьні звон.

Мне душна, жудка тут — о, горад!

Мне не пад сілу твой закон!

 

Я вёскі сын!.. лясоў і поля…

Мне міл і дораг іх прастор,

Люблю разгульны шум прывольля,

Не ліхтароў агні, — а зор.

 

 

 

 

* * *

 

Гукі п’янай румбы чую,

Як на вулкі места выйду я.

На руку жабруючую

Аўтабус балота кідае.

 

Даганяе тратуары

Здань кабеты — жуць зялёная,

З чорным сьцягам над папарам

Паплыве вясной загонамі.

 

Скомліць… злосьці іскра тліцца

Пад сьняжнёвай сьцюжай, сьлякацьцю;

А магла б яна быць львіцай. —

Сяньня-ж — трэба енчыць, плакаць.

 

Можна было б скончыць проста

З сьцежкай цяжкаю і горам,

Толькі — штось цяжкая ростань

Пад надзеі загаворамі.

 

На вагромным цыфэрбляце

Палец часу стрэлку совае

Да дванаццатай… На пляцы

Паліцэйскі з палкаю гумоваю.

 

 

 

 

Над местам у полымі белым
жалезнае рэха стаіць
і цягне бясконца, дадзела
цягуча-пявучую ніць...
Мы топчам рытмічна і гулка
асфальты, нас гоніць пасьпех,
пад намі каменьне завулкаў
зігзагамі значыць свой бег.
Над намі — бэтонаў штодзённасьць
і шэрасьць панурая сьцен,
над намі нябёсаў зялёнасьць
парэзалі сеткі антэн,
мы слухаем воўчыя песьні
сірэнаў і гоманы крам,
дзе скрозь запаляецца й чэзьне
зьдзічэлая чырвань рэклям,
мы дыхаем горкай бэнзінай,
муроў абмінаем рады
ды ймкнём наўздагон і гадзінам
і дням, невядома куды
бяжым... і у смазе пякучай,
што гоніць цікаўных нас жыць,
ня бачым, што ніткай бліскучай
вясна у паветры дрыжыць,
ня бачым, што гнуткія лозы
ўжо срэбны размотваюць пух,
што дзесь, па-за нашаю прозай, —
праўдзівая радасьць і рух! 
 
1935

 

 

 

Хутка дзень заплюшчыў вочы галубыя

І над местам ночка косы разгарнула.

З песьняй чэша вецер валасы сівыя,

Вецер вольнакрылы, вецер-валацуга.

 

Блеск лятарняў вее шоўкаваю стужкай,

Сьцеле на каменьні чорных ценяў латы.

І людзей нямала сярод шумных вуліц,

Паплылі вясёла ў кіны, у тэатры.

 

Безработна з дзецем, быццам ліст сарваны.

Жоўтая ў лахмоцьці пад сьцяной сядзела,

Галаву схіліла ніжэй, як прад панам,

Хіба можа болей есьці не хацела?

 

І ніхто ня бачыў, як цішком сканала,

Ды нашто галодным заглядаць у вочы!

Толькі потым вецер скавытаў нямала

Сярод неспакойнай і васеньняй ночы.

 

 

 

 

Танцуе дождж па дахах камяніцаў, 

танцуе дождж па лысіне брукоў; 

з дамоў замурзаных вада сьлязьмі струіцца, 

ў рынштоках пеніцца каскадай брудных слоў.

 

Па вуліцах снуюцца парасоны, 

і людзі корчацца, змалелыя і так, 

а у вачох, заплесьненых і сонных, 

блішчыць аднолькавы сьлізкі каменны шлях. 

 

Ніколі, быццам, тут ня зьзяла сонца, 

вясною нат ня лашчыла вачэй, 

і быццам хмары зрэбныя бясконца 

ўсё гасяць радасьць, тушаць бляск надзей. 

 

Танцуе дождж па дахах камяніцаў,

задорна-звонкі выбівае рытм... 

Вачыма хочацца празь цяжасьць хмар прабіцца, 

дарогу сонцу яснаму раскрыць.