Чужаніца
(L’étranger)
Пераклад узяты з кнігі “Выбраныя вершы” Шарля Бадлера, перакладзенай Андрэем Хадановічам і надрукаванай выдаўцом Змітром Коласам у серыі “Паэты планеты”.
— Загадкавы чалавек, скажы, каго ты любіш найбольш? Бацьку, маці, сястру ці, можа, брата?
— Я не маю ні бацькі, ні маці, ні сястры, ні брата.
— Можа, сяброў?
— Вы ўжываеце слова, якое дагэтуль застаецца для мяне незразумелым.
— Айчыну?
— Я не ведаю, на якіх я на шыротах.
— Прыгажосць?
— Я ахвотна палюбіў бы гэтую несмяротную багіню.
— Золата?
— Я ненавіджу яго, як вы ненавідзіце Бога.
— Дык што ж ты любіш, дзіўны чужынец?
— Я люблю аблокі… аблокі, што праплываюць там… угары… цудоўныя аблокі!
Confiteor мастака
(Le Confiteor de l’artiste)
Як жа працінае душу восеньскае сутонне! О! Працінае да болю, несучы адмыслова чароўныя адчуванні, неакрэсленыя і ўвадначас напружаныя, бо няма зброі, вастрэйшай за лязо Бясконцасці.
Якая ж гэта асалода — занураць свой пагляд у бязмежнае неба і мора! Цішыня і самота, чысціня беззаганнай сінечы! Маленькі ветразь, што дрыжыць на даляглядзе і сваёй мізэрнасцю і адзінотаю так падобны да майго непапраўна загубленага жыцця; манатонны спеў хваляў — усё гэта мысліцца мною ці, можа быць, само мысліць праз мяне (у невымернасці мрояў так хутка губляецца нашае “я”!); так, я сказаў “мысліць праз мяне”, але мысліць музыкаю ды вобразамі, без сафістыкі, без сілагізмаў, без довадаў.
Аднак думкі гэтыя, што нараджаюцца ўва мне ці вынікаюць з навакольных рэчаў, у хуткім часе робяцца занадта напружанымі. Празмернасць асалоды выклікае неспакой і сапраўдную пакуту. Мае нервы нацягваюцца настолькі, што ў іхным трымценні застаюцца адно крык і боль.
І вось нябесная глыбіня ўжо мяне палохае, а празрыстасць раздражняе. Бязжарснасць мора, нерухомасць пейзажу абурае мяне… О! Няўжо я мушу вечна пакутаваць ці вечна ўнікаць красы? Прырода, няўмольная чарадзейка, неадольная суперніца, злітуйся з мяне! Пакінь спакушаць маю прагу і пыху! Спасціжэнне красы — гэта двубой, дзе мастак крычыць ад страху і заўсёды цярпіць паразу.
Жартаўнік
(Un plaisant)
Быў самы апагей каляднага вар’яцтва: куламеса гразі і снегу пад коламі тысяч карэтаў, мільганне цукерак і цацак, вір прагнасці і расчараванняў, сапраўдная ліхаманка вялікага горада, здольная памуціць розум найбольш зацятаму самотніку.
А ў самым цэнтры цыклону дрыпаў вослік, якога падганяў нейкі хамула з пугаю.
Не паспеў асёл збочыць з ходніка за рог, як нейкі франт у пальчатках, налакаваных пантофлях, неміласэрна зацягнутым гальштуку ды цесным навюткім строі адвесіў сціплай жывёліне цырымонлівы паклон і, зняўшы капялюш, вымавіў: “Шчаслівых вам Калядаў, мсьё!” — пасля чаго фанабэрліва павярнуўся да купкі сваіх сябрукоў, быццам запрашаючы іх далучыць свае пахвалы да ягонай уласнай самазадаволенасці.
Асёл не заўважыў мілага жарту і патрусіў далей да вядомай яму мэты.
Што да мяне, то я раптам адчуў бязмежную злосць на гэтага бліскучага прыдурка, які, здавалася мне, увасабляў усё пачуццё гумару маёй краіны.
Кожнаму свая Хімера
(Chacun sa chimère)
Пад вялікім шэрым небам, на шырокай пыльнай раўніне, дзе не было ні дарог, ні травінкі, ні нават дзядоўніку з жыгучкай, я спаткаў людзей, якія брылі сагнуўшыся.
Кожны з іх нёс на сабе велізарную Хімеру, цяжкую, як мех з мукою ці вугалем або як рыштунак рымскага ваяра.
Але пачварная драпежніца не ляжала ў іх на плячах мёртвым цяжарам; наадварот, яна ашчапервала ды сціскала чалавека сваімі пругкімі і моцнымі цягліцамі; парай вялікіх кіпцюроў яна ўпівалася ў грудзі свайго нашэнніка, а фантастычная галава навісала над ягоным ілбом, нібы тыя жудасныя шаломы, якімі старажытныя воі спадзяваліся нагнаць жаху на ворага.
Я загаварыў з адным з гэтых людзей і запытаўся ў яго, куды ж яны ідуць. Ён адказаў мне, што яны не ведаюць, ані ён, ані іншыя; але ж, відавочна, яны некуды ідуць, бо іх гоніць непераможная патрэба руху.
Што цікава: ніхто з падарожных не здаваўся раздражнёным на драпежніцу, што павісла ў яго на шыі і прытулілася да ягонае спіны; можна было падумаць, што яны лічаць гэтых пачвараў часткай саміх сябе. На іхных стомленых і сур’ёзных тварах не відаць было аніякае роспачы; пад тужлівым купалам неба, тонучы нагамі ў пыле, яны крочылі па зямлі, пустэльнай, як нябёсы, з пакорлівым выглядам асуджаных вечна спадзявацца.
І шэсце прайшло паўз мяне і знікла ў смузе далягляду, за той мяжою, дзе акругленая паверхня планеты хаваецца ад цікаўнага чалавечага вока.
І цягам некалькіх імгненняў я ўпарта намагаўся зразумець гэтую таямніцу; але ж неўзабаве неадольная Абыякавасць навалілася на мяне і прыгняла горш, чым тыя цяжкія Хімеры.
Сабака і флакон
(Le chien et le flacon)
“Мой мілы сабачка, мой добры сабачка, любы мой пёсік, хадзі сюды, панюхай, якую выдатную парфуму набыў я ў найлепшага ў горадзе парфумера”.
І сабака, матляючы хвастом, што, як вядома, у гэтых бедных істотаў адпавядае нашай радасці або ўсмешцы, падыходзіць і з цікавасцю тыцкае вільготным носам у адкрыты флакон; а пасля раптоўна ў страху падаецца задам і пачынае брахаць на мяне, нібы з дакорам.
“Ах ты, нягодны сабака! Калі б я прынёс табе пакунак з лайном, ты з асалодаю нюхаў бы яго, а магчыма б, i зжэр. Гэтым ты, нікчэмны таварыш майго сумнага жыцця, падобны да публікі, якой патрэбныя не вытанчаныя водары, што адно раздражняюць яе, а старанна падабраная брыдота”.
А першай ночы
(À une heure du matin)
Нарэшце адзін! Усё сціхла, чуваць адно грукат запозненых і здарожаных фіякраў. Мецьмем колькі гадзін цішыні, а можа, і спакою. Нарэшце! Скончылася тыранія чалавечых твараў, і цяпер я буду пакутаваць толькі ад сябе самога.
Нарэшце мне дазволена адпачыць, занурыўшыся ў ванну змроку! Найперш замкнемся на два абароты. Спадзяюся, гэтыя абароты ключа паглыбяць маю самоту ды ўзмоцняць барыкады, што аддзяляюць мяне ад свету.
Агіднае жыццё! Агідны горад! Згадайма, што было днём: я бачыўся з некалькімі літаратарамі — адзін з іх спытаў у мяне, ці можна даехаць да Расіі па сушы (ён, відаць, лічыць, што Расія — гэта выспа); мужна спрачаўся з рэдактарам аднаго часопіса, які на кожны мой аргумент паўтараў: “Але ж мы — прыстойныя людзі”, з чаго вынікала, што ўсе астатнія выданні публікуюцца махлярамі; раскланяўся з дваццаццю асобамі, пятнаццаць з якіх мне незнаёмыя; у той самай прапорцыі абмяняўся поціскамі рук, неабачліва забыўшы купіць загадзя пальчаткі; падчас дажджу, каб забіць час, зайшоў да адной цыркачкі, якая папрасіла намаляваць для яе касцюм Венервы; ледзь не заляцаўся да дырэктара тэатра, які сказаў, адмаўляючы: “Ці не лепш вам звярнуцца да спадара Z.? Гэта найнязграбнейшы, найдурнейшы і найслыннейшы з усіх маіх аўтараў; разам у вас, магчыма, нешта атрымаецца. Зазірніце да яго, а там пабачым”; выхваляўся (навошта?) рознымі гідкімі ўчынкамі, якіх ніколі не рабіў, і маладушна адрокся ад пары гнюснасцяў, на якія пайшоў з прыемнасцю (заганная пахвальба, злачынная боязь публічнай думкі!); адмовіў сябру ў дробнай паслузе і даў пісьмовую рэкамендацыю скончанаму мярзотніку. Уф! Ці гэта ўсё?
Незадаволены іншымі ды самім сабою, я хацеў бы ў начной цішыні, на самоце, выкупіць свае грахі і адчуць хоць каліва павагі да сябе. Душы тых, каго я любіў, тых, каго апяваў, дайце мне сілаў, будзьце мне апораю, адганіце ад мяне ўсю ману ды распусныя павевы гэтага свету; а Ты, Госпадзе мой Божа, пашлі мне шчасце напісаць пару добрых вершаў, якія давялі б мне самому, што я не апошні з людзей, што я не горшы за тых, кім пагарджаю!
Упівайцеся!
(Enivrez-vous)
Трэба заўсёды быць п’яным. У гэтым усё, гэта адзіная праблема. Каб не адчуваць жудаснага цяжару Часу, які цісне вам на плечы і цягне вас да зямлі, трэба ўпівацца бесперастанку!
Чым? Віном, паэзіяй, цнотай — чым хочаце. Але ж упівайцеся!
І калі пэўнага дня, на сходах палаца, на зялёнай траве рова ці ў змрочнай самоце вашага пакоя, вы адчуеце, прачнуўшыся, што хмель ужо слабее або знік, спытайцеся ў ветру, у хвалі, у зоркі, у птушкі, у гадзінніка, ва ўсяго, што бегае, што енчыць, што коціцца, што пяе, што гаворыць, — запытайце, якая стаіць пара; і вецер, хваля, зорка, птушка, гадзіннік адкажуць вам: “Пара ўпівацца! Каб не быць рабамі і ахвярамі Часу, упівайцеся; упівайцеся бесперапынна! Віном, паэзіяй, цнотай, чым хочаце!”
Вокны
(Les fenêtres)
Назіраючы знадворку праз расчыненае акно, ніколі не ўбачыш таго, што ўгледзіш праз акно зачыненае. Няма нічога глыбейшага і таемнейшага, больш плённага, больш змрочнага і асляпляльнага, чым акно, асветленае свечкай. Тое, што можна ўбачыць пры сонечным святле, заўсёды менш цікавае, чым тое, што адбываецца за шыбаю. За гэтай чорнай або зыркай дзірою жыве, мроіць і пакутуе само жыццё.
Па-над хвалямі дахаў я бачу бедную пажылую кабету ў зморшчынах, што заўжды над нечым схіленая і ніколі не пакідае дому. Па ейным твары, адзеннi, рухах, па амаль няўлоўнай драбязе я аднавіў гісторыю гэтай жанчыны, ці, дакладней, ейную легенду, якую я часам апавядаю сам сабе ды плачу.
Каб гэта быў бедны стары, я настолькі ж лёгка аднавіў бы ягоную гісторыю.
І я кладуся спаць, горды тым, што жыў і пакутаваў, увасобіўшыся ў іншых.
Магчыма, вы спытаеце: “Ці ўпэўнены ты, што гэтая легенда адпавядае рэчаіснасці?” Ці ж гэта істотна, чым напраўду ёсць рэчаіснасць вакол мяне, калі яна дапамагае мне жыць і ведаць, што я ёсць і кім я ёсць?
Люстэрка
(Le miroir)
Брыдкі чалавек уваходзіць і глядзіцца ў люстэрка.
“Навошта вы гледзіце на свой адбітак, калі тое, што вы бачыце, прыносіць вам адно прыкрасць?”
А брыдкі кажа мне на гэта так: “Шаноўны спадару, згодна з несмяротнымі прынцыпамі Вялікай французскай рэвалюцыі, усе людзі роўныя ў правах; вось жа, я маю права разглядаць сябе ў люстэрку, а з прыемнасцю ці без — гэта ўжо тычыцца толькі майго сумлення”.
З гледзішча здаровага сэнсу я, напэўна, меў рацыю, але ж закон быў на ягоным баку.
Галантны стралок
(Le galant tireur)
Калі экіпаж праязджаў цераз парк, ён загадаў спыніцца, сказаўшы, што прыемна будзе выпусціць пару куляў у ціры, каб забіць Час. Забіваць гэтую пачвару — ці не самы звыклы і самы законны занятак для кожнага з нас? І ён галантна падаў руку сваёй дарагой, сваёй ласкавай, сваёй ненавіснай жонцы — неймавернай жанчыне, што прынесла яму столькі радасцяў і пакутаў, а магчыма, нават зрабіла яго геніяльным.
Большасць куляў пайшла далёка ад мішэні, адна дык увогуле трапіла ў столь; і калі чароўная істота стала шалёна рагатаць, смеючыся з няўклюднасці мужа, той рэзка павярнуўся да яе і сказаў: “Бачыце вунь тую ляльку, там, справа, з задзёртым носам і фанабэрлівай пысай? Дык вось, мой анёле, я ўяўляю, што яна — гэта вы”. І ён прымружыў вока ды спусціў курок. Галаву лялькі разнесла ў друзачкі.
Тады ён пакланіўся сваёй дарагой, ласкавай і ненавіснай жонцы, сваёй вернай і няўмольнай Музе і, пачціва цалуючы ёй руку, прамовіў: “Ах, мой любы анёле, як я вам удзячны за гэты трапны стрэл!”
Цір і могілкі
(Le tir et le cimetière)
“Шынок “У Плутона”. Вокны — на могілкі”. — “Вось дык шыльда! — падумаў наш аматар шпацыраў. — І, далібог, выклікае смагу! Пэўне ж, гаспадар карчомкі знаецца на Гарацыі і паэтах Эпікуравай школы. Магчыма нават, яму не чужая і вышуканасць старажытных егіпцянаў, у якіх ніводная сапраўдная бяседа не абыходзілася без шкiлета ці нейкага іншага сімвала марнасці жыцця”.
Ён увайшоў, выпіў кухаль піва, паглядаючы на магілы, і паволі выпаліў цыгару. А пасля яму заманулася пайсці да могілак, дзе трава была такой высокай і прываблівай, дзе панавала такое зыркае сонца.
Напраўду, святло і спёка там шалелі; можна было падумаць, што п’янае сонца ўпала на зямлю і качаецца па дыване з цудоўных красак, гадаванак распаду. Вялікі шум жыцця — жыцця бясконца маленькіх істотаў — напаўняў паветра, а праз роўныя прамежкі часу — перапыняўся гукам стрэлаў з суседняга ціру, нібы коркі ад шампанскага бахкалі пад прыглушаную музыку аркестру.
І тады, у праменні, што паліла яму мозг, у пякучых павевах смерці, ён пачуў голас, шэпт з-пад магільнай пліты, на якую ён быў прысеў. Гэты голас казаў: “Хай жа выклятыя будуць вашыя мішэні ды вашыя карабіны, няўрымслівыя жывыя, што так мала дбаеце пра памерлых і іхны боскі спакой! Хай жа выклятыя будуць вашая пыха і вашыя рахубы, нецярплівыя смяротныя, што практыкуецеся ў мастацтве забіваць ля святыні Смерці! Калі б вы ведалі, як проста здабыць узнагароду, як проста прыйсці да мэты і наколькі мізэрнае ўсё па-за Смерцю, вы б меней высільваліся, руплівыя жывыя, і радзей бы парушалі сон тых, што ўжо даўно дасягнулі Мэты, адзінай сапраўднай мэты вашага брыдкага жыцця!”
Any where out of the world
Куды заўгодна з гэтага свету
(Any where out of the world
N’importe où hors du monde)
Нашае жыццё — гэта лякарня, дзе кожны хворы апантаны жаданнем змяніць ложак. Адзін хацеў бы пакутаваць пры печы, другі спадзяецца, што ачуняе каля акна.
Мне заўсёды здаецца, што я быў бы шчаслівы там, дзе мяне няма, таму пытанне пра пераезд — тэма бясконцых спрэчак з маёй душой.
“Скажы мне, душа, мая бедная, астылая душа, што ты думаеш пра тое, каб жыць у Лісабоне? У Лісабоне павінна быць цёпла, і ты б ажыла там, як тая яшчарка. Горад стаіць ля вады; кажуць, што ён збудаваны з мармуру, а яго жыхары настолькі ненавідзяць расліны, што з коранем вырываюць кожнае дрэва. Вось краявід на твой густ: толькі святло, камень — і вада, каб іх адлюстроўваць!”
Душа не адказвае.
“Раз ты так любіш адпачываць, назіраючы рух, ці не хацела б ты пасяліцца ў Галандыі ды цешыцца шчасцем на гэтай дабраславёнай зямлі? Няўжо ты не знойдзеш сабе забавы ў краіне, якою так часта любавалася на музейных карцінах? Што ты думаеш пра Ратэрдам, ты, якая так любіш лясы мачтаў і караблі, прышвартаваныя ля самых дамоў?”
Душа зноў маўчыць.
“Ці, можа, табе мілейшая Батавія? Зрэшты, мы яшчэ знойдзем там дух Еўропы, паяднаны з трапічнай красою”.
Ані слова. Ці не памерла мая душа?
“Або ты дасягнула той мяжы здранцвення, за якою нам любыя адно свае пакуты? Калі так, уцякайма да краінаў, падобных да самой Смерці. Я ведаю, што нам трэба, мая бедная душа! Збірайся, мы з табою адправімся ў Тарнэа. Мы паедзем яшчэ далей, аж на самы край Балтыкі; як мага далей ад усякага жыцця; мы паселімся на полюсе. Сонца там ледзь кранаецца зямлі сваім косым праменнем, а марудная змена дня і ночы знішчае разнастайнасць і павялічвае манатоннасць, гэтую сяброўку нябыту. Мы там зможам надоўга занурацца ў цемру, а паўночнае ззянне, забаўляючы нас, будзе дасылаць нам раз-пораз свае ружовыя снапы, нібы водсветы пякельных феерверкаў!”
Нарэшце мая душа выбухае крыкам, і як жа мудра: “Куды заўгодна! Куды заўгодна, адно прэч з гэтага свету!”
Эпілог
(Épilogue)
