На цётку Анну, як на карціну, трэба глядзець з адлегласці; трэба паспець заўважыць прывід, што знікае ўздоўж доўгага і вузкага калідора яе цела. “Сёння, некалькі гадзін запар, я сядзела і глядзела на цётку Анну, і раптам пазнала яе”, — вось трапны адказ на пытанне, ці бачылі вы цётку Анну. Яе мова таксама зморшчылася да выгукаў: о — а — не. У адказ нават на самыя добрыя навіны яна трасе галавою і плача. Яе вусны, сціснутыя ў серп месяца, растуць згодна з месячным календаром у поўню, белую поўню яе адкрытага рота, забітага завялікімі ўстаўнымі зубамі. У цемры яе твару рот-поўня свеціць, цяжкі ад дыхання, якім раптам стала надзвычай цяжка кіраваць. Цётка Анна, упэўненая, што мусіць жа існаваць нейкі стары, ручны метад дыхання, лёгкі, правераны часам, без усялякіх празмернасцяў затрымання дыхання ці аддышкі, выварочвае сваё цела, спрабуючы прывесці гэты стары механізм у дзеянне. Цётка Анна вынаходзіць методыку дыхання праз малітву, калі паветра прабіраецца ў лёгкія незаўважна, схаванае за спінай каталіцкіх мелодый. Яна паўтарае іх, адну за адной, і верыць, што перадышка будзе каштаваць ёй жыцця.
Маладой дзяўчынай цётка Анна выйшла замуж у М., шэсць кіламетраў ад П., дзе пазней бацькі набудуць нам хату на лета. Зямля там такая плоская, што, гуляючы ў даміно на нашай верандзе, я магла ўвесь час краем вока назіраць за М. без перашкоды для гульні. Зранку на выгане я лавіла жаб і ўпрыгожвала кратовыя кучкі, быццам могілкі, а з надыходам цёмна-зялёных гадзінаў бегла дадому, шаркаючы нагамі па пяску вясковай дарогі. За мною, балансуючы малако і кроў, з усёй меланхоліяй пахавальнай працэсіі, вярталіся з поля каровы. Клёны і ліпы хуталіся ў свае цёплыя цені, і зоркі смакталі вогкі жывот неба.
Наша веранда фіялетавага варэння на разагрэтых да другой вячэры блінах; веранда ледзь заўважнай пажоўклай аскепіны на праклятай косцы шэсць-шэсць; веранда танканогіх камароў, што балансавалі на кроплі крыві, як дзяўчынка на шары ў Пікасо. За акном агні шашы, размякчаныя туманам і цемрай, нанізвалі сябе на нітку гарызонту. Заход сонца намагаўся ўзяць вёску ў свае чырвоныя коскі. І там, на захадзе, здавалася толькі рукой падаць — пучок садоў М., зменшаны перспектывай да аднаго куста, быццам лабок голай жанчыны, што ляжыць перада мной на спіне.
З усіх садоў самым прыгожым садам у М. былі, безумоўна, могілкі. Плот, што меўся агароджваць іх ад вясковай дарогі, праваліўся ў некалькіх месцах пад пульсацыяй хваравіта-салодкіх кустоў ружы і півоні, што перакідалі сваё насенне аж на іншы бок дарогі, адкуль дзяўчаткі, што гулялі ў свае будучыя вяселлі, неслі кветкі ў двары і нават на абедзенныя сталы, разносячы цяжкую могілкавую квецень па ўсёй вёсцы. Дзяўчаткі адрывалі зацукраную смалу, што склейвала пупырышкі, і пакуль недаспелыя пялёсткі распраўляліся, яны смакавалі смалу на язык, упэўненыя, што іх ніхто не бачыць.
Кожнае лета за бутэльку салодкага віна з парэчак ты пазычала драбіны з кабылай, і мы ехалі ў М. наведаць магілу тваёй маці. Твая маці Юзэфа, залвіца цёткі Анны, нарадзілася ў М. і выйшла замуж у П. за некалькі год да таго, як цётка Анна выйшла замуж за Юзэфінага брата Адольфа. Менавіта Юзэфіны ногі распачнуць шматкіламетравыя хаджэнні нашай сям'і. За сваё кароткае жыццё яна столькі разоў прайшла з П. у М., каб наведаць сваю маці, што табе, яе дачцэ, засталася толькі доля кульгавай калекі. Аблокі пчолаў грымелі над званочкамі, смочкі кукурузы набрыньвалі і цямнелі; Юзэфа ішла басанож, несучы сваё цела, што ўжо вынасіла пяцярых дзяцей, праз смуронь халоднай стаячай вады. Яна захварэла і злягла з сухотамі ў год, калі вада пусціла свае карані ў лёгкія яе мужа: завербаваны ў кароткую тэрытарыяльную вайну, адступаючы, ён пераходзіў Нёман, калі яго кабыла спатыкнулася, ускінулася ўгару — галодная, убогая кабыла, у гэты момант спалоханага ржання яна стала хутчэй гарластым пеўнем, якога прымусілі замоўкнуць толькі агрэсіўныя апладысменты вады. Мускулатура ракі трымала майго прадзеда пад вадой. Яго жонка, выкашліваючы нашу сямейную кроў у падушку, адправіла дзяцей у дзіцячы дом. Яна памерла і была пахаваная ў М. перад самым пачаткам Другой сусветнай вайны.
На могілках птушкі і кветкі ядналіся ў адзін від. Птушкі спявалі, быццам песцік рос з іхняй дзюбы, і пылок казытаў іхнае горла; а кветкі адкрывалі раты, намагаючыся вырабіць гук. Яны цягнулі і напружвалі свае доўгія шыі, але ад іх ішоў толькі пах, які, хоць і не размаўляў, прымушаў вас згубіць дар мовы на хвіліну.
З паездак на могілкі мне асабліва запомнілася святло, якім былі залітыя гэтыя летнія дні ў М. Я ўпэўненая, што гэта не святло маёй памяці, а сонца, што біла ў вочы з такой моцай, што немагчыма было ўзняць галаву, каб паглядзець, якой вышыні былі дрэвы ў М. Нябачнае ў М. пачыналася ўжо на ўзроўні верхавінаў дрэваў. Пасля таго як вы праціскаліся праз вароты, зарослыя павоем, нябачнае было ад вас у адным кроку, адным скаардынаваным паміж васьмю рукамі пад'ёмам у драўлянай труне. Пчолы высмоктваюць дыханне з кветак, выцягваючы іх вышэй і танчэй, вымотваючы іх, пакуль ад аднаго ўзмаху ценю яны не распадаюцца. Мае мерцвякі маўчаць, нібы пахаваныя тварам уніз, і гніюць з пачуццём і гонарам.
Пасля могілак ты вяла мяне ў сінюю хату, дзверы якога адчыняла жанчына з грудзямі, што, як Уральскія горы, аддзялялі яе твар ад цела. Яна рухалася з хрустам і громам, апранутая ў столькі слаёў вопраткі, — швэдры і кашулі, што адчыняліся, быццам дзверы, у новыя пакоі і паверхі — здавалася, гэта дом жыве ўнутры яе, а не наадварот. Яна запрашала нас зайсці — у сенцах стаялі напоўненыя да краёў і пакрытыя пажоўклай марляй бідоны з малаком. Пах мацярынства вакол гэтай жанчыны — яго пачатак менавіта ў гэтых сенцах. Кожны дзень яна даіла карову, прыціскаючы свой лоб да яе боку, быццам дзіця, схіленае над піяніна. Даіла белыя клавішы смочак у бідон, хапаючыся за іх, як тапелец. Пара, што ўздымалася над малаком, разагрэтым каровінай крывёй, — тая самая пара, што ўздымаецца і над лайном, быццам німб, што карануе, не разбіраючы і святога і непрыкаянага. А чым жа было мацярынства ў М.? Святасцю ці шаленствам, малаком ці лайном? Нарадзіць дзіця ў краіну, што не падыходзіць для гісторыі, дзе гісторыя — гэта такі экзатычны фрукт, якому патрэбныя лепшы клімат, багацейшая глеба, разумнейшае культываванне. Дзіця, якое, яшчэ да таго, як вывучыць сваё імя, даведвалася, што да гісторыі мусіць быць магчымым дакрануцца, як да мяса на стале, але, як і мяса на стале, яна заставалася абстракцыяй, дыназаўрам; мяса і гісторыя, два грахі раскошы супраць мясцовай адсутнасці рэлігіі.
Нарадзіць дзіця ў краіну, куды нельга прыехаць, прыляцець, альбо прыплыць; краіну, куды можна трапіць толькі праз матчына чэрава — небяспечны шлях, на якім шмат хто памірае. Нарадзіць дзіця ў краіну, дзе зярняткі пяску дагэтуль разбіраюць на тыя, што стануць камянямі, і тыя, што вырастуць у высокія горы; дзе птушкі такія вялікія, што іхныя чубкі — гэта статак кабыл, якім патрэбны целы дзень, каб расплюшчыць свае вочы, і потым яшчэ адзін дзень, каб іх заплюшчыць; дзе трава такая высокая, што здаецца падземным княствам; а пад травою — маланкі каранёў, кабель, у якім жыве электрычнасць, быццам жывёла, якая ведае дарогу ў самую ціхую з хатаў, адкуль яна крадзе цемру і есць холад. Ты нарадзілася тут, на кухні, дзе якраз пяклі хлеб, і парадзіха Юзэфа, залітая парай, крывёй і потам, спаборнічала з разагрэтай печкай. У момант, калі твая галава з'явілася паміж яе ног, нечаканы спазм дыму сцёр увесь пакой, і твая аслепленая маці не магла вырашыць, што даставаць спярша — хлеб альбо дзіця. Нехта, мабыць, спадзяваўся, што яшчэ можна было сцерці гэты момант з твару зямлі, пачаць з чыстай старонкі, перапланаваць, замяніць кухню шпіталем у Парыжы і назваць цябе Серж Генсбур, альбо ў Чыкага — Джэймс Д'юі Ўотсан; ты магла б быць каралём Малайзіі альбо, толькі некалькі тыдняў ад роду ў Італіі, магла б стаць ахвярай бомбы падчас пратэсту супраць Мусаліні; цябе б маглі змесці тры землятрусы, але твая бабуля выгаласіла: нарэшце дзяўчынка! І гэтае слова распачало твой свет нізкіх драўляных хатаў, урослых у чорную зямлю, дзе ты навучылася пазнаваць ружовы колер па каровінай смочцы, барвовы колер па бураках і блакітны колер па твары мерцвяка. Народжанай у кашулі, табе абяцалі багацце, здароўе, удачу дурняў і птушынае малако. Напраўду ж ты прыцягнула кашулю з сабою, бо ведала, якая бядота і голыч чакаюць цябе звонку. Гэтая кашуля была тваёй адзінай магчымасцю мець нешта сваё. Ты вывезла яе з чэрава, як кантрабанду. З самага нараджэння ты ўжо была чаўночніцай. На выхадзе з вагіны цябе схапілі, раздзелі, і абдалі струменем дыму.
Твая маці галасіла, закрыўшы твар сваімі вавёрчынымі рукамі. Але, можа, гэта было не так. Можа, у яе былі зусім не вавёрчыны рукі, а два пярэднія вавёрчыны зубы: зуб дабра і зуб зла. Яна пракусіла цябе гэтымі зубамі, зацягнула праз дзірачкі ўкусаў нітку і прышыла цябе да гэтай зямлі, як гузік. І каб у цябе не засталося аніякіх сумневаў, яна накінула на гэты гузік пятлю.
Перш-наперш жанчына ўсаджвае нас на кухні сіняй хаты. Kаўбаса, яйкі, свежае сала, вэнджаная курыца, завернутыя ў газету пяці-, а то і дзесяцігадовай даўніны. Загарэлы калгаснік з выцягнутай насустрач чытачу жменяй, поўнай першага ўраджаю, — здаецца ён збіраецца вымыць гэтай жменяй твар; кіроўца, што аб'язджае новы камбайн; акушэрка прыціскае да грудзей дзве буханкі нованароджаных блізнятаў. Твары зніклых без вестак, дэфармаваныя твары неапазнаных ахвяраў: нават сярод мёртвых рэдка сустрэнеш твар без усмешкі, а яшчэ радзей — з добрымі зубамі. Усе гэтыя людзі, муміфікаваныя згодна з унікальным метадам загортвання мяса, яек і пальчыкаў салёных агуркоў, у тонкую скуру газетнай паперы, тым самым працягваць іх штотыднёвую дваццацічатырохгадзінную славу да самага бяссмерця. Пляміны тлушчу праступаюць праз пажоўклую паперу, быццам іхныя целы ў сваім новым жыцці ўжо пачалі дыхаць на шэрань газетнай старонкі. Гаспадарыня ізноў здымае з іх скуру, рэжа іх на шчодрыя лусты — іх мяса ўсё яшчэ думае правінцыйнымі журналісцкімі клішэ, калі яно набліжаецца да нашых уважлівых ратоў.
Ты заўсёды сядзіш на краі стала, стрэлка яго рогу паказвае на твой жывот — твой жывот, на які ніхто ніколі не зрабіў бы стаўку, выпадае кожны раз. Калі б у цябе была рука, што не гнецца ў локці, было б лёгка проста выбраць жабрацтва з выцягнутай рукою, але ў цябе выцягнутай была нага, заўсёды наперадзе, як кій сляпога. Толькі аднойчы ты здолела абвесці гэтую нагу вакол пальца. У той дзень, па дарозе на аперацыю, ты папрасіла кіроўцу спыніцца каля ЗАГСа, пазычыла белае ў медсястры і выйшла замуж.
Пашка закахаўся, калі чытаў твае лісты, заглядаючы праз плячо твайго брата, у авіяцыйнай вучэльні дзесьці ў Расіі, і прыехаў за дзень да аперацыі з трыма капейкамі і зубной шчоткай. “Які брыдкі хлопец, якая прыгожая дзяўчына”, — паўтараў хірург, адкрываючы твае калена, як вустрыцу.
Спярша аперацыя была прызначаная на чэрвень — чэрвень, калі табе мусіла быць чатырнаццаць. У сакавіку паміраючая Юзэфа адправіла цябе з братамі ў дзіцячы дом. Малодшага размясцілі ў асобны дом для дзяцей да пяці гадоў. Старэйшы, Вацлаў, гасцяваў у радзіны ў Польшчы, адкуль яго эвакуявалі ў Мардовію. З Мардовіі пасля вайны ён пехам дайшоў да Масквы і паступіў у авіяцыйную вучэльню.
Дваццаць першага чэрвеня табе прыснілася, што праз хату, поўную людзей, табе насустрач ідзе Юзэфа з двума вёдрамі, да краёў напоўненымі вадой, і прачнулася, разрываючыся паміж болем таго, што пабачыла маці жывою, страхам, што яна хацела цябе абліць, і двухвёдравым абяцаннем поўнага шчасця. У ноч на дваццаць другога, гонячы сон, ты ўстала з ложка, апранулася, разбудзіла братоў Янака і Казіка, павяла іх проста ў спальню да галоўнай нянечкі і аб'явіла, што хочаш ехаць у П., жыць з сястрой цёткі Анны Вікцяй. Нянечка праз сон павярнула галавой, неадназначна, але дастаткова, каб патлумачыць гэты рух як дазвол. У спешцы, нягледзячы адно на аднаго, вы знялі з плячэй доўгія рукавы дзетдомаўскіх калідораў, плісіраваныя спадніцы лесвіц, вынашаныя каўняры падаконнікаў — пакінулі ўсё гэта сонным дзецям, чые грудзі ўздымаліся і апускаліся ўжо не для дыхання, а толькі каб адагнаць голад. Смерць, як разбэшчанае дзіця, якому ніхто ніколі не казаў “нельга“, ужо злізвала крэм з іх сну, пакідаючы на ложках нясмачную корку целаў.
Вы селі на першы аўтобус, што праз дзве гадзіны давёз вас да вёскі. Наўздагон лісты паперы ляцелі ў барочных рамках агню; кнігі, газеты, фотакарткі, паштоўкі ляцелі аж да П. з горада, што, як мармуровы слон, упаў на калені; з горада, дзе чырвоны аловак агню запаўняў старажытную крыжаванку аконных сетак. Агонь знайшоў адказ на неадказальнае. Нават там, дзе ніхто не задаваў пытанне, агонь стаў адказам.
Вікця, бессардэчная жанчына; ад нараджэння смерць стаяла за яе плячом, стукала ў яе цела — тук-тук, тук-тук, тук-тук. Яна прыйначылася падманваць смерць тым, што яе цела магло аддаць, не аддаючы сябе — яе нованароджаных, перададзеных смерці адно за адным. Вікця плакала на іх могілках, пакуль яны не пачалі прыходзіць да яе ў сны, молячы, каб яна не тапіла іх у сваіх слязах. Яна ўзяла вас трох у сваю і без таго шматдзетную хату і чатыры гады карміла вас кіпенем.
Праз чатыры гады ты не магла нават ступіць на хворую нагу. Гной сінеў праз скуру калена, быццам сіні твар твайго тапельца-бацькі ў стаячай вадзе. На кухні сіняга дома яго павялічаны фотаздымак вісеў побач з рэпрадукцыяй васняцоўскай "Алёнушкі".
Уся мэбля была пафарбаваная ў белы колер з карычневымі палосачкамі пылу ўздоўж мазкоў. З раскепіны паміж люстэркам і яго рамкай тырчэў букет фотаздымкаў, не пакідаючы месца для адбітку. Кожная фіранка на кожным акне і дзвярах, кожная канапа, фартух і сурвэтка, кожны дыван і кілім, кожны кубак і гарбатнік, і кожны сантыметр шпалераў квітнеў вобразамі ружаў, лілій, маргарытак любога памеру і колеру; нежывая квецень майго дзяцінства, узор, які нікога не абражае, нічога не значыць, найхутчэйшы адказ на замову чаго-небудзь прыгожага.
У той час як квецень перабралася ў сярэдзіну дома, двор і сад былі застаўленыя хатняй мэбляй: у някошанай траве стаяў набрынялы ад дажджу фатэль; дажджавая вада таксама даходзіла да краёў вялікай іржавай ванны, ад якой не было аніякай карысці, акрамя лоўлі лісця. Пакуль на кухні адчыняліся і зачыняліся шапікі і шуфляды, робячы свае асаблівыя стогны, выпускаючы кубкі, талеркі, цукарніцу і відэльцы, дзве жанчыны праводзілі інвентарызацыю нашай блізкай і далёкай радзіны, згадваючы сваю цётку Анну толькі між іншым — такое няўлоўнае ў цёткі Анны цела, што немагчыма ўтрымаць думку аб ёй даўжэй за хвіліну. На пластыкавым абрусе — экзатычныя фрукты. Я ела каўбасу і глядзелася ў чарку.
Стагоддзе таму цётка Анна выйшла замуж у М.. Цяжка паверыць, што некалі праз М. ішоў цягнік. Менавіта на цягнік цётку Анну пасадзілі разам з яе прыгожым і багатым мужам Адольфам — тым самым Адольфам, які з укушаным пчалой правым вокам лавіў іншую пчалу для левага вока, каб вярнуць сіметрычнасць твару; і ўсё, што яна паспела зрабіць, — гэта перадаць Ядзеньку ў Казікавы рукі праз акно вагона.
Гэта было Ядзеньчыным другім нараджэннем: яе худзенькае бясполае цела, выпхнутае маладой маці праз узнятае акно цягніка ў рукі яе не нашмат старэйшага кузэна, — надворак, і гэтым разам сапраўды прэч з чэрава. Ці раўла Ядзенька наўздагон цягніку голасам немаўляці — я не ведаю.
Казік прывёў Ядзеньку дадому, вашыя бацькі на той час ужо хаваліся, камісія па высяленні паглядзела на шасцярых дзяцей на ляжанцы, папрасіла падпісаць нейкія паперы, але ніхто не прызнаўся, што ўмее пісаць. Так вы засталіся ў П., а цягнік панёс цётку Анну аж да Цюмені і далей за яе, у лясы Сібіры, якія яна навучылася рубіць, пілаваць, часаць, цягаць і складаць. На ачышчанай ад лесу зямлі сеялі ячмень, і, вяртаючыся ў баракі пасля працы, цётка Анна ўпотай зрывала каласы, церла іх паміж далоняў і варыла з зерня суп. Калі Адольф і нованароджанае дзіця памерлі з голаду, цётка Анна вырашыла бегчы.
Цётка Анна, якая аднойчы выйшла замуж у М. і некалькі гадоў адхадзіла шэсць кіламетраў паміж П. і М., каб наведаць радзіну, прайшла 2784 кіламетры з Цюмені назад у П. Гэтым разам яна ішла не дзеля мужчыны, не дзеля дзявочых мараў пра суседнюю вёску; яна ішла дзеля памяці пра той лабок кустоў М., дзеля таго, што ён хаваў, — выток, да якога яна хацела прыпасці ротам.
Калі цётка Анна прыйшла ў двор матчынага дома, яна хацела адно есці. Ля хлява стаялі чыгуны, напоўненыя буракамі і бульбай для свіней, і цётка Анна ела са свіннямі, яе калені маленькія і вострыя, як два каліва ячменю, пасаджаныя ў бруд і лайно. Яна ела столькі, што яе жывот рос і рос, набрыньваў, пакуль не стаў цётчыным малодшым братам. Цётка Анна хадзіла з хаты ў хату і скардзілася на братава здароўе. Калі яна акрэпла, нехта навучыў яе ўзяць брата і пайсці ў М. забраць Адольфаву хату. У М. абодвух арыштавалі, пасадзілі на цягнік, які адвёз цётку Анну за 2558 кіламетраў на ўсход да Уралу.
У Ніжнім Тагіле яна працавала на вагонным заводзе, які вырабляў цягнікі, што развозілі людзей і лес праз усю неверагодную краіну. Там яна ізноў выйшла замуж і за кухоннымі сталамі была інвентарызаваная як вольная і шчаслівая. Яна нарадзіла дзіця, можа, нават двух, але што да Ядзенькі — Ядзеньку цётка Анна ніколі не хацела забраць да сябе.
Пасля вайны цётка Анна вярнулася і жыла ў радзіны, пакуль сама не стала на ногі. Янак прыйшоў пешшу ў П. з Берліна. Замест звычайнага трохкутнага канверта з намаляваным на ім сіняй асадкай самалётам і подпісам "Вітанні з паветра!" з авіяцыйнай вучэльні дзесьці ў Расіі прыйшла тэлеграма: "Шпіталі. Хворы. Адзін. Прыедзьце".
Янак, не паспеўшы адмыць кроў і бруд са сваіх ног, не выцягнуўшы з пятак стрэмкі, не чакаючы, пакуль скура зарасце на ступнях, пайшоў скакаць з аднаго таварняка на другі ў напрамку да Масквы, дзе Вацлаў паміраў адзінокі і галодны (у Далёкім Княстве жылі-былі Кароль і яго дачка Прынцэса, і за яе руку спаборнічалі тры Прынцы — старэйшы Адзінота, сярэдні Голад і малодшы Смерць). Казік расказаў, што некалькі начэй запар прачынаўся сярод ночы і бачыў Юзэфу, якая сядзела на ўскрайку яго ложка і гладзіла яму ногі, і ў хуткім часе, перабягаючы праз вуліцу, быў забіты машынай. Янак памёр на пяцьдзясят гадоў пазней, збіты і абрабаваны ўласным унукам.
Ты палола і абразала ружовы куст на могілках у М., і, звычайна стрыманая і спакойная, час ад часу раптам пачынала лямантаваць, нядоўга, але страшэнна, быццам удавілася насеннем могілкавых кветак, альбо ўзняла вочы завысока ў нябачнае:
Я ляжу на падушках, вышытых табой, мама,
пакуль чарвякі вышываюць тваё мёртвае цела,
цвярдое, як лялька, з якой я б магла гуляць,
з лыжачкі карміць цябе зямлёю, якую кідалі
лапатай у твой малады рот.
II
Я зараз пішу і ўяўляю, што ты тут, побач са мною, на Паўночным моры, на выспе ў форме балерыны, смажыш бульбу на абодвух паўшар'ях маленькай пліты. На заходзе сонца птушкі ля краю вады чорныя, а іхныя цені — фіялетавыя. Дзяўчынка скача праз хвалі, трымаючы рукі ўгары, як кандэлябр.
Ты калі-небудзь заўважала такое пра поўнач? Цяпло можа змясціцца на самым кончыку вугалю ці языка, на адным канцы цыгарэты, адной чырвонай кнопцы, якая абяцае, што вада мусіць закіпець, і тут, на гэтым тромбе — гэтым маленькім сонцы, пастаўленым, як сіняк, грубым вялікім пальцам на лавандавую шыю неба. А вось холад, холад патрабуе прасторы. Холад патрэбуе пустэчы, адсутнасці — нават мова, фраза кшталту "як перастаць думаць пра цябе без таго, каб не перастаць думаць наогул" можа спужаць холад. Яму патрэбныя дзюны выбеленай травы, што падае радамі слановага даміно; яму патрэбныя кусты шыпшыны, што прыбіваюць свае почкі сваімі ж шыпамі да пяску; ён выбірае ляпёшкі рыбіных целаў, а не выгіны жывёлаў.
Холаду патрэбнае мора — гэты паланез у шэрым-бемоль міноры, гэтае неабсяжнае шэрае крыло параненай птушкі, што ўсё намагаецца ўзняцца, зацкаваная сваёй жа зграяй. Мора вызваляе холад, рассядлоўвае яго, развязвае яму рукі, мора нясе холад, і холад набірае хуткасць, распраўляецца, як хустка, якую бягом нясуць хвораму дзіцяці.
Пазбаўленае цяпла, вольнае ад чакання таго, што яно нібы мусіць ліцца, паўночнае святло — гэта незалежная пара сутак, асобная ад дня і ночы, іх трэці брат-байструк, жоўты час, які не асвятляе анічога, акрамя самога сябе. Сонца, злоўленае ў павуцінне паўночнага святла, — гэта толькі насякомае, што дрыжыць і намагаецца вызваліцца, пакуль не здасца і не асядзе, і да канца сезона будзе вісець, як адсечаная галава гарадскога бандыта, узбітая на кол на другім баку ракі Амстэль.
Мора — гэта зямля са знятай скурай. Ты глядзіш убок, потым пераводзіш позірк на свае заўжды загарэлыя рукі, што тузаюць кончык асеўшага ружовага кардыгана. У дзяцінстве я бачыла сон, у якім цябе гвалцілі. Ты была апранутая толькі ў гэтую ружовую кофту і ляжала ў канаве на выгане са сваёй незгінальнай нагой, усаджанай у тваё цела, як лапата, твой рот, адкрыты без гуку, глядзеў на мяне, як трэцяе вока. Я нават яшчэ не ведала, што такое гвалт. Адно я разумела: што сваёй ружовай кофтай ты дэманстравала сусвету, што ты не зусім ужо галеча.
"Цэлы верш пра цётку Анну і ніводнага слова пра Болеську", — гадзіннік на сцяне кропліць, як зламаны кран. Шлях адолены тваім голасам, доўгі, як шлях святла (Болеська, калі ты зараз гэта чытаеш, знайдзі мяне, бо ўсе памерлі).
"Калі я вярнуся, паедзем разам у М.".
"У М.? Нашто табе ехаць у М.?"
"Можа, трэба прыбраць Юзэфіну магілу".
"Ехаць праз усю краіну, каб прапалоць пад ружовым кустом?"
"Гэта вельмі маленькая краіна".
Мы тут разам, на гэтым праборы, дзе мора зачасанае ў адзін бок, а неба ў другі; дзе мора адкідае свой цень — вецер — на рэшту свету. Хвалі падаюць шчодра, без перапынку, мора выкідае ваду, намагаючыся не патануць у самім сабе.
Твая маці сядзіць на лаўцы перад домам і выкашлівае чырвоныя крошкі крыві, хутка здзяўбаныя птушкамі. Твая маці, скруціўшыся на сваім смяротным ложку, складзеная па кожным згіне, гатовая да адсылкі, гатовая стаць лёгкім грузам, гатовая вярнуць усё дадзенае ёй — гэтае цела, ужо менш праўдападобнае, чым яго цень, у той час як гэты цень, кінуты ўздоўж акна, можа разбіць сабою шкло. Гэты твар, што тлумачыць прыгажосць самымі простымі лініямі, гэтыя кучары — быццам нехта высыпаў ёй на галаву спісаны дробным почыркам дзённік; яна змахвае словы з свайго твару, счэсвае іх з шыі, выплёўвае іх з рота; яе твар — ужо толькі кулак, які смерць намагаецца расціснуць. Яе пачуцці ўжо падключаныя да іншай хвалі — ёй халодна ў спёку і спякотна ў холад, кіслае смакуе горкім, горкае салёным, але нічога не смакуе дастаткова салодкім. Знадворку піла лініі лесу разразае бездакорнае вясенняе неба. Каровы мыкаюць, унюхаўшы праз раскепіны хлява мокры рот новай зямлі.
Болеська, ты прабач мне гэтым разам.
